16 hoek Prinsenhof - Oranjewachtstraat

Transcriptie

1 16 hoek Prinsenhof - Oranjewachtstraat In deze omgeving vestigden Britse eenheden zich in diverse gebouwen op de eerste dag van operatie Market Garden. Vanaf 17 september 1944 verdedigden hier mannen van onder andere het hoofdkwartier van het 2e Parachutistenbataljon van luitenant-kolonel John D. Frost het gebied ten noordwesten van de verkeersbrug. Na vier dagen moesten de laatste strijders het gevecht tegen de Duitsers staken. De Oranjewachtstraat herinnert aan de leden van de gelijknamige verzetsgroep. Hun verhaal staat geheel los van de Slag om Arnhem, maar verdient het om nadrukkelijk te worden genoemd. Oprichter Piet Hoefsloot overleefde door zijn ondergrondse activiteiten de oorlog niet. Gevechtsacties tijdens de slag om Arnhem Verzetsgroep Oranjewacht Gevechtsacties tijdens de slag om Arnhem Posities bij de Rijnbrug Op de hoek van de Prinsenhof en de Oranjewachtstraat hangt een plaquette ter nagedachtenis aan het feit dat luitenant-kolonel John D. Frost daar, in het toenmalige pand, in de avond van 17 september 1944 zijn bataljonshoofdkwartier vestigde. Hij kwam rond kwart over acht aan. Vanuit het gebouw gaf Frost (commandant van het 2nd Parachute Battalion) leiding aan de Britse parachutisten die het centrum van Arnhem wisten te bereiken en de noordelijke oprit van de brug bezet hielden. In de film A Bridge Too Far en op een plattegrond in het gelijknamige boek van Cornelius Ryan wordt de indruk gewekt dat Frosts hoofdkwartier was gevestigd in een huis pal naast de oprit. In werkelijkheid werden de panden direct naast de brug bezet door zijn A Company, onder bevel van majoor Digby Tatham-Warter. Het merendeel van de HQ[1] Company van Frosts bataljon bevond zich in het gebouw naast zijn hoofdkwartier, ongeveer op de plaats waar nu de stoep voor de plaquette ligt tot aan de stoeprand aan de overzijde van de Oranjewachtstraat. In het gebouw van Rijkswaterstaat, ten noorden naast het hoofdkwartier, en in het pand van Frost zelf, vertoefde tot dinsdagmorgen 19 september ook een Nederlandse commando: kapitein Jacob Groenewoud. Hij behoorde tot de staf van de 1st Parachute Brigade, en sneuvelde later bij zijn poging om een telefooncel te bereiken en het St. Elisabeths Gasthuis op te bellen (zie ook Jacob Groenewoudplantsoen). 18 september 1944 De kelders en souterrains van de door de Britten bezette panden aan de Eusebiusbinnensingel werden vanaf 18 september noodgedwongen vol gelegd met gewonden die door de aanhoudende gevechten niet naar het St. Elisabeths Gasthuis konden worden vervoerd. Een patrouille onder leiding van kapitein John Killick was er eerder die dag niet in geslaagd om de schipbrug te bereiken, en rapporteerde dat het onmogelijk was om daar te komen: Duitse eenheden hadden posities ingenomen op de Rijnkade. De Britten waren omsingeld. Aalmoezenier Bernard Egan van het 2nd Parachute Battalion, en de enige twee artsen bij de brug, de kapiteins James Logan en David Wright, deden wat ze konden om de gewonden zo goed mogelijk te verzorgen. 1

2 Een Duits kanon met 150mm granaten zorgde diezelfde dag letterlijk en figuurlijk voor een grote opschudding. Diverse zware granaten werden op het bataljonshoofdkwartier afgeschoten. Luitenantkolonel Frost schreef na de oorlog over dit incident: Elk schot leek de muren te verpulveren, en de oorverdovende inslagen van deze granaten beangstigden ons zeer. Net toen ik besloot dat we drastische maatregelen moesten nemen, kregen onze mortierschutters het kanon binnen hun bereik, en een voltreffer doodde de hele geschutsbemanning, en leek het kanon te hebben uitgeschakeld. We zagen dat het werd weggetrokken om een hoek heen, en we hadden er geen last meer van. [2] Panden aan de noordzijde van de toenmalige (ca. 1936) Marktstraat, gezien vanaf de noordelijke brugoprit. In het midden het huis waarin het hoofdkwartier van Frosts bataljon zich vestigde op 17 september Geheel rechts staat net buiten beeld het gebouw van Rijkswaterstaat. Op de achtergrond de grote Eusbiuskerk. (Gelders Archief; negatief B 8030/11) 19 september 1944 In de middag van de volgende dag brachten de Duitsers echter twee Mark IV tanks naar voren die de gebouwen aan de Eusebiusbinnensingel bij de oprit met fosforgranaten beschoten. Binnen enkele minuten stonden er een paar in brand, waaronder het bataljonshoofdkwartier. Aalmoezenier Egan raakte gewond toen hij op een trap liep. Hij kwam hard terecht op de eerste verdieping, en was buiten bewustzijn. Toen Egan weer bijkwam, lag vlak bij hem een gewonde soldaat die stervende was. Een nieuw salvo granaten trof het gebouw, en Egan raakte opnieuw bewusteloos. Hij werd wakker doordat de kamer en een deel van zijn kleding in brand stonden. Hij rolde heen en weer om zijn brandende uniform te doven. De zwaar gewonde soldaat bleek nu dood te zijn. Egan kroop naar een raam, en werd kort daarna door luitenant Buchanan gered. Hij werd bij de andere gewonden in de kelder gelegd.[3] 20 september 1944 De Britse parachutisten werden in de avond van 20 september teruggedreven, en moesten tenslotte ook het bataljonshoofdkwartier en de andere panden aan de Eusebiusbinnensingel verlaten. Het gebouw van Rijkswaterstraat stond toen eveneens in brand. Vervolgens werd het bestormd door Duitse soldaten, die de gewonden zo snel mogelijk evacueerden en buiten neerlegden. Luitenant-kolonel Frost was een van hen. Eerder die dag was hij gewond geraakt door granaatsplinters toen hij overlegde met een officier vlak bij de brug. Niet alle soldaten werden echter meteen geëvacueerd. Sommige gewonden die in tuinen lagen, werden over het hoofd gezien. Geniesoldaat Tom Carpenter van 2 Platoon van de 9th Airborne Field Company, Royal Engineers: Ik was zwaar gewond geraakt rond uur op woensdag 20 september op de hoek van de Hofstraat, en werd uiteindelijk in een loopgraaf gelegd in de tuin van wat het bataljonshoofdkwartier was geweest. Ik werd er achtergelaten terwijl de restanten [van de 9th Airborne Field Company] onder leiding van kapitein O Callaghan probeerden om uit te breken in de vroege ochtend van donderdag 21 september. De Duitsers kwamen uiteindelijk de tuinen in. Ik werd tegen uur uit de loopgraaf gehaald, en naar het St. Elisabeths Gasthuis gebracht. Mijn herinnering aan deze plek rond deze tijd is vooral de rook, het vuur en de desolate aanblik van brandende villa s rond de brug. [4] Soldaat Eric Robinson was een van de weinige mannen van HQ Company die niet gewond waren geraakt. Hij kreeg met de andere officieren en manschappen die nog konden doorvechten, het bevel om door de Duitse verdedigingslinie te breken, en zich aan te sluiten bij de hoofdmacht van de 1st Airborne Division in Oosterbeek: 2

3 Kolonel Frost raakte gewond aan zijn benen, regimentssergeant-majoor Strachan liep een shell shock [5] op, en er waren nog weinig vechtende soldaten over. De kolonel gaf ons het bevel om te proberen ons een weg uit de omsingeling te vechten. Ik kwam echter niet ver. Ik werd gezien door een groep Duitsers die vrijwel meteen het vuur op me openden, maar ik kan je verzekeren dat ik meteen dekking zocht. Uiteindelijk keerde ik terug naar het bataljonshoofdkwartier en werd gevangengenomen, samen met Frost, Strachan, Logan en tientallen andere jongens. [6] De ruïnes langs de Eusebiusbinnensingel werden na de bevrijding in het voorjaar van 1945 gesloopt, en maakten plaats voor nieuwbouw. Ook het stratenplan in Arnhem werd op een aantal plaatsen gewijzigd. Het college van burgemeester en wethouders schreef in 1950 een brief naar de Contactraad der Illegaliteit met het verzoek om enkele namen door te geven van omgekomen Arnhemse verzetstrijders. Een aantal van de nieuwe straten, wegen en pleinen zouden dan vernoemd kunnen worden naar deze mannen en vrouwen. In hun antwoord stuurde de raad acht namen mee van mensen en groepen die in aanmerking kwamen. Er werd echter op gewezen dat een keuze pijnlijke gevolgen zou kunnen hebben voor familieleden van verzetsleden die niet werden uitgekozen. Ook zou het maar de vraag zijn of de nabestaanden van mensen die wel werden geselecteerd, bereid waren om hun toestemming te verlenen. Als voorbeelden van Arnhemse organisaties noemde de Contactraad de Oranjewacht en de Leeuwengarde.[7] Uiteindelijk werd ervoor gekozen om alleen de nieuwe straat vlak bij de locatie van het toenmalige hoofdkwartier van luitenant-kolonel John Frost te vernoemen naar een verzetsgroep. Dit werd de Oranjewachtstraat. Verzetsgroep Oranjewacht Oprichting De Oranjewacht werd in augustus 1940 opgericht door een voormalige kapitein van de inmiddels verboden Burgerwacht, Piet Hoefsloot. De 47-jarige meubelkoopman woonde aan de Eusebiusbuitensingel 59. Hij was getrouwd en had elf kinderen. Zijn zaak was gevestigd in de Bakkerstraat Piet Hoefsloot legt contacten Hoefsloot overlegde al in juni 1940, toen de Duitse bezetters het bevel gaven om de burgerwachten in elke stad te ontbinden, met de leider van het Utrechtse verzet, P. van der Weijer.[8] Ook legde hij contact met Dirk Willem Folmer uit Zeist, die ook bezig was om een verzetsgroep op te richten. Het doel van de Oranjewacht was de wederopstanding van de Nederlandse zelfstandigheid, de Duitsers te verdrijven, de Nederlandse nationaal-socialisten te verslaan, en het Huis van Oranje weer aan de macht te helpen. Vandaar de keuze voor de naam. De verwachting was dat een Britse invasie niet lang zou uitblijven.[9] Netwerk Het netwerk van de Oranjewacht strekte zich binnen enkele weken uit over heel Nederland, met als kernplaatsen Arnhem, Utrecht, Zwolle, Leeuwarden en Nijmegen. Er waren verder actieve leden in Amsterdam, Amersfoort, Apeldoorn, Bilthoven en Zeist. De ondergedoken Rotterdamse majoor Willem de Boer, die geweigerd had om zich in mei 1940 over te geven, werd aangesteld als de leider van de landelijke organisatie. Piet Hoefsloot werd de plaatselijke commandant in Arnhem. De afdelingsleiders communiceerden met elkaar via koeriers. Om zo onopvallend mogelijk te werk te gaan, gebruikten de leden van de Oranjewacht een schuilnaam. Hoefsloot noemde zich Rijndam, en zijn plaatsvervanger, kapitein Jan Hulleman, gebruikte de naam Wilbrink. In Arnhem beschikte de groep over een goed aangelegd wapenarsenaal, 43 bussen springstof (trotyl), en apparaten om documenten te vervalsen of te vermenigvuldigen. Hoefsloot liet een gedetailleerde lijst maken van alle Duitse inwoners in Arnhem en pro-duitse Arnhemmers en NSB-ers.[10] Organisatiestructuur De stad werd door Hoefsloot onderverdeeld in vier wijken, die elk beschikten over twee of drie vendels. Elk vendel bestond uit 120 man, en was weer onderverdeeld in vier secties. De secties bestonden vervolgens weer uit vier kernen van zeven personen. 3

4 Er werden plannen gemaakt om de Oranjewacht uit te breiden, en Nederland te verdelen in vier sectoren, zoals Hoefsloot dat in Arnhem had gedaan. De diverse lokale afdelingen beschikten over een flinke hoeveelheid wapens, die door de leden van de Burgerwacht waren verborgen, of door Nederlandse militairen waren verkregen. In de herfst van 1940 werd het plan geopperd om een van de leden uit Zeist naar Engeland te sturen om het koninklijk huis op de hoogte te stellen van de situatie in Nederland en het bestaan van de Oranjewacht. Dit kon niet worden uitgevoerd doordat de Sicherheitsdienst (SD) hen op het spoor kwam. Arrestatie van Hoefsloot Eind 1940 deed de SD een inval in de woning van Hoefsloot, en arresteerde hem. Ze vonden bij een korte huiszoeking lijsten van leden van de Oranjewacht. De zes karabijnen die in zijn woning lagen, werden niet opgemerkt. Kort daarna werden deze door de verzetsleden Onnink en Frederik Hendriks opgehaald. Maar hiermee was het gevaar voor de overige groepsleden nog lang niet geweken. Diverse personen werden opgepakt. Op 5 februari 1941 stopte een politieauto voor de woning van Hendriks aan de Richard Kolfschotenlaan 3. Daarin zaten inspecteur H.G. Magedans van de Arnhemse politie, en enkele rechercheurs. Hendriks rende de achterdeur uit, maar werd toch gearresteerd door Magedans zelf. Omdat de politieman op dat moment alleen was, vertelde Hendriks dat het om dezelfde zaak ging als Hoefsloot en majoor G.H. van de Ploeg die eerder waren gearresteerd, en smeekte Magedans om hem te laten lopen. De inspecteur ging hier echter niet op in, en leverde Hendriks af bij de Sicherheitsdienst.[11] Het proces In juni 1941 begon het proces Oranjewacht in het gebouw van de Hoge Raad in Den Haag, nadat tientallen arrestaties waren verricht. Een Duitse rechtbank was aangesteld om de zaak te behandelen. Per zitting werden ongeveer veertig personen tegelijk voorgeleid.[12] Uiteindelijk werden ruim dertig verdachten schuldig bevonden en tot een gevangenisstraf of de doodstraf veroordeeld. De Arnhemmers Piet Hoefsloot, majoor G.H. van de Ploeg en Frans Heinekamp werden op 9 juli 1942 in Utrecht met diverse andere verzetsleden gefusilleerd. Hendriks slaagde er negen maanden na zijn arrestatie in om tijdens een transport van de rechtbank naar de gevangenis te ontsnappen, en ontsprong zo de dans. 4

5 Noten naar boven [1] HQ = Headquarters = hoofdkwartier. [2] John Frost, A Drop Too Many (London 1980), 224. [3] Cornelius Ryan, A Bridge Too Far (New York 1974), [4] Brief Tom Carpenter aan Frank van Lunteren, 15 oktober Collectie Frank van Lunteren. [5] Een shell shock is de benaming voor de psychologische en psychiatrische gevolgen van gebeurtenissen en ervaringen die militaire verplichtingen onmogelijk maken door objectieve symptomen (gevoelsstoornissen en bewegingsstoornissen) en subjectieve symptomen (slapeloosheid, angsttoestanden, emotionele labiliteit, hallucinaties). Het wordt ook wel aangeduid als battle fatigue (oorlogsvermoeidheid). Na een rustperiode kunnen soldaten hier weer van genezen. [6] Brief Eric Robinson aan luitenant-kolonel b.d. Theodoor Boeree, ± Gelders Archief, Collectie Boeree, inventarisnummer 7. [7] Brief Contactraad der Illegaliteit aan burgemeester Matser van Arnhem, 5 januari Gelders Archief, Documentatiecollectie Tweede Wereldoorlog, inventarisnummer 782. [8] Fotokopieën van stukken betreffende het proces tegen de leden van de verzetsgroep Oranjewacht. Gelders Archief, Documentatiecollectie Tweede Wereldoorlog, inventarisnummer 1062, blz. 15. [9] Ibidem, 10. [10] Ibidem, 12. [11] Het kwaad dat zichzelf niet straft. Hoofdinspecteur hielp S.D. een handje, werd bevorderd, blijft gehandhaafd in: Het Vrije Volk, 13 juli [12] Ibidem. 5