Vrijwillige uilenbescherming

Transcriptie

1 Deze pdf van het Uilenjaarverslag is interactief. Op pagina 4 bij de inhoudsopgave kunt u doorklikken naar het desbetreffende hoofdstuk. Wij wensen u veel leesplezier!!! Vrijwillige uilenbescherming in Noord-Brabant JAARVERSLAG

2 Alle foto s in dit jaarverslag zijn gemaakt door fotografen, die werken volgens de gedragscode natuurfotografie óf door ervaren uilenbeschermers, die de uilen niet onnodig verstoren. Het maken van foto s van gastgevers met jonge uiltjes wordt alleen gecombineerd met nestkastcontroles of ringactiviteiten door ervaren uilenbeschermers. Zij beschikken over voldoende deskundigheid om de afweging te maken tussen mogelijke verstoring en het betrekken van jeugd of volwassenen bij het beschermingswerk. De bescherming van uilen en de continuïteit van dit werk staan hierbij altijd centraal. Colofon Samenstelling en eindredactie: Coördinatiepunt Landschapsbeheer Tekst: J. Sloothaak, H.J. den Hollander Foto s: J. Sloothaak, M. Renes, J. Cornelissen, C. Camping, G. Schouten, J. Hermans, J. van de Kerkhof, A. van Dooren, D. van der Put, D. Maas, D. de Hoogh Vormgeving: studio x-hoogte, Tilburg Drukwerk: Gianotten Printed Media Uitgave: Haaren, april 2017 Brabants Landschap Coördinatiepunt Landschapsbeheer Postbus 80, 5076 ZH Haaren Algemeen: info@brabantslandschap.nl Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van:

3 Voorwoord Met het jaarverslag van de vrijwillige uilenbescherming steken we jaarlijks de thermometer in de biodiversiteit van het landelijk gebied. Prachtig dat we met het plaatsen van nestkasten en het verbeteren van hun biotoop zoveel kunnen doen voor de kerkuil en de steenuil. De cijfers van de bezetting van nestkasten zijn indrukwekkend, vooral bij de kerkuil. Bij de ransuil zien we een toenemend aantal broedgevallen in achtertuinen ten koste van het aantal broedgevallen in natuurgebieden. Dit drukt ons met de neus op de feiten. Hoe goed we ook ons best doen met het scheppen en beschermen van nestgelegenheid in de bebouwde omgeving, de uilen zijn voor hun voedsel afhankelijk van het boerenland en de natuurgebieden. En daar blijkt de beschikbaarheid van voedsel een probleem te worden, niet alleen voor uilen maar voor vele vogelsoorten. Deze thermometer voor biodiversiteit maakt ons duidelijk dat we ook daaraan zullen moeten werken: met ecologische verbindingszones, randenbeheer, braakstroken en voedselakkertjes valt veel te doen aan het voedselaanbod in het agrarisch gebied. Daarnaast zal Brabant-breed gewerkt moeten worden aan de vermindering van de stikstofdepositie en aan het herstel van de bodemvruchtbaarheid. Daarom zullen vrijwilligers, gastgevers, boeren en natuurorganisaties de handen ineen moeten slaan. Vanuit Brabants Landschap pakken we hierbij graag de signalerende en verbindende rol op. Jan Baan Directeur Brabants Landschap Vrijwillige uilenbescherming in Noord-Brabant

4 Inhoud Inleiding 3 Coördinatie en ondersteuning 4 Omstandigheden seizoen 10 De steenuil 12 De kerkuil 20 De ransuil 28 Bijlagen 30 2

5 Inleiding Het Netwerk Uilenbescherming Brabant kan haar 12,5 jarig jubileum vieren. Natuurlijk werd langer geleden ook al volop aan uilenbescherming gedaan, maar dat gebeurde vooral door individuen. Deze mensen zijn daarmee de grondleggers van het huidige beschermingsnetwerk, waarbinnen nu 76 werkgroepen actief zijn. Anno hielpen bijna 400 vrijwilligers en ruim gastgevers de Brabantse uilen er weer bovenop. Reden genoeg om een herkenbaar logo te laten ontwerpen dat deze lading dekt en de bundeling van krachten verbeeld. Dit jaarverslag kon worden opgesteld dankzij alle inspanningen van uilenbeschermers en de financiële bijdragen van de provincie Noord-Brabant en de Nationale Postcodeloterij. We willen u graag laten zien wat er in is gedaan voor de uilen in Brabant en hopen dat u nog veel jaren blijft doorgaan met het beschermingswerk op uw erf of in uw werkgebied. Wat de uilenbeschermers precies doen door het jaar heen en hoe de coördinatie van het netwerk is geregeld, valt te lezen in het eerste hoofdstuk van dit jaarverslag Coördinatie en ondersteuning. In het hoofdstuk Omstandigheden seizoen staan de effecten van het weer op de uilen beschreven. In de drie hoofdstukken daarop volgend worden de behaalde resultaten van de steenuil, kerkuil en ransuil beschreven. Wij wensen u veel leesplezier!

6 Coördinatie en ondersteuning Uilenwerkgroepen Binnen het Netwerk Uilenbescherming Brabant waren in maar liefst 76 uilenwerkgroepen actief. De groepen houden in principe de grenzen van 64 gemeenten aan als werkgebied, enkele uitzonderingen daargelaten. Verdeeld over deze groepen zetten zo n 400 vrijwilligers zich in voor het beschermen van de uilen in hun regio. Iedere werkgroep heeft minimaal één coördinator of contactpersoon, die het eerste aanspreekpunt is voor de vrijwilligers die actief zijn in de werkgroep, gastgevers (de mensen die nestkasten op het erf hebben), afstemming met de buur-werkgroepen en Brabants Landschap. Deze contactpersonen houden het beschermingswerk in hun werkgebied draaiende. De 76 uilenwerkgroepen hebben 94 contactpersonen. Soms is een werkgebied opgesplitst in meerdere gedeelten, soms is een contactpersoon verantwoordelijk voor de steenuil en een ander voor de kerkuil of worden taken op een andere manier verdeeld. Degene die de kastcontrole doet, hoeft bijvoorbeeld niet perse degene te zijn die de broedgegevens verwerkt. En andersom net zo. Het merendeel van de groepen (65 om precies te zijn) beheert kerkuilen- en steenuilenkasten. Daarvan zetten 2 groepen zich ook nog in voor een derde soort uil: de ransuil. Daarnaast zijn er ook een aantal groepen die de focus leggen op één soort uil: 5 groepen doen alleen aan steenuilen, 5 groepen hebben alleen kerkuilenkasten en 1 groep is helemaal gericht op de ransuil. Iedere groep heeft per uilensoort een eigen unieke groepscode. De nestkasten en broedgegevens worden onder de code van de groep geregistreerd. In bijlage 3 staat per regio (west, midden, oost) een overzicht van de groepen met contactpersonen, contactgegevens en groepscodes. Activiteiten Uilenwerkgroepen plaatsen in hun werkgebied uilenkasten. Deze kasten worden opgehangen op geschikte plekken waar nog nestlocaties ontbreken. Om vast te stellen of de uilen de geplaatste kast gebruiken, voeren de werkgroepen kastcontroles uit. Is de kast bezet? Hoeveel eieren en jongen zijn er aanwezig? Heeft de kast een schoonmaak of onderhoudsbeurt nodig? Vaak is er tijdens de kastcontrole contact tussen de werkgroep en de gastgevers. Groepen worden benaderd met allerlei vragen over uilen, geven advies aan (potentiële) gastgevers en nemen nieuwe vrijwilligers of andere geïnteresseerden mee op pad. De vragen komen meestal van mensen die een uil hebben gezien of gevonden. Ook komen er verzoeken binnen van 4

7 Vrijwillige uilenbescherming in Noord-Brabant Veelvuldig broeden van een uil in een kast op eenzelfde locatie kan worden beloond met een officiële oorkonde. Als uit de gegevens blijkt dat op een adres vijf of tien jaar achtereen uilen hebben gebroed, kan de werkgroep een oorkonde voor de gastgever aanvragen bij het Coördinatiepunt Landschapsbeheer, onderdeel van Brabants Landschap. Meestal worden meerdere mensen tegelijkertijd in het zonnetje gezet en vindt de uitreiking van de oorkonde plaats in combinatie met een gastgeversavond. mensen die graag een kast op hun erf willen, een keer bij een kastcontrole aanwezig willen zijn of een dagje willen meelopen. Aan de gastgevers geeft de uilenwerkgroep adviezen en tips met betrekking tot maatregelen, die het biotoop van de uilen op het erf kunnen verbeteren. Hierbij wordt onder andere advies gegeven over goede beplanting, schuilplaatsen voor de jonge uilen en veilige drinkbakken. Tijdens de eerste bezoekronde wordt bovendien dit jaarverslag aan alle gastgevers overhandigd. Bij toekomstige bouwprojecten willen ecologische adviesbureaus en gemeenten graag weten waar uilen actief zijn, zodat er geen biotoop verloren gaat en er indien nodig compensatiemaatregelen kunnen worden bedacht en getroffen. Brabants Landschap kan hieraan bijdragen, maar alleen na toestemming van de lokale uilenwerkgroep. De lokale uilenwerkgroep blijft eigenaar van de gegevens en besluit zelf of deze beschikbaar gesteld mogen worden en in hoeverre de groep zelf wil meedenken in de compensatiemaatregelen. Een aantal regiocoördinatoren zijn voor deze complexe materie op cursus geweest. Educatie en promotie van het beschermingswerk is een vast onderdeel van de activiteiten. Er zijn scholen die graag een themales willen over uiltjes. Een uitgelezen kans om jonge mensen enthousiast te maken voor de uilenbescherming. De uilenwerkgroepen Altenatuur, Bladel, Schijndel, Gilze en Rijen, Tilburg, Hilvarenbeek en Oisterwijk hebben hier goede ervaringen mee. Provinciale Overleggroep Uilenbescherming Een belangrijk klankbord voor het beschermingswerk is de provinciale overleggroep. In deze groep nemen de volgende regiocoördinatoren zitting. In West-Brabant Ton Bakker (kerkuilen) en Dennis Maas (steenuilen). In Oost- Brabant Henk Cleutjens (kerkuilen) en John Opdam (steenuilen). En in Midden-Brabant Joost Nijkamp (kerkuilen) en Anita van Dooren (sinds regiocoördinator voor de steenuilen in Midden-Brabant). In de overleggroep vindt uitwisseling van kennis en ervaring plaats. Ieder lid onderhoudt contact met de groepen uit zijn of haar regio zodat iedereen op de hoogte blijft van wat er speelt en waar behoefte aan is. De groep draagt ideeën aan voor een betere uilenbescherming en stelt zaken ter discussie, die spelen in het veld én in andere provincies. Tijdens de tweejaarlijkse vergadering besluit de overleggroep verder over toekomstige activiteiten en over wie de uilenbeschermer van het jaar wordt. De contactgegevens (telefoonnummers) van de overleggroep vindt u in bijlage 1 van dit jaarverslag. 5

8 De provinciale jaaravond Op woensdag 20 april werd in Theater de Speeldoos in Vught de jaaravond voor uilenbeschermers gehouden. Ruim 300 uilenbeschermers waren aanwezig. Traditiegetrouw werd door Jochem Sloothaak op de prestaties van het afgelopen jaar teruggeblikt en op het komende seizoen vooruitgekeken. Ook was er ruimte voor het thema veilig werken op hoogte. Marco Renes, medewerker soortenbescherming bij Brabants Landschap, gaf een korte toelichting op het thema veiligheid en het gebruik van valbeveiliging. De afgelopen twee jaar hebben we extra ingezet op veilig werken. We zijn gestart met het organiseren van cursussen op locaties. Hierin komt zowel theorie als praktijk aan bod. Inmiddels hebben 100 uilenbeschermers de cursus veilig werken op hoogte gevolgd. Vragen die centraal stonden: Moet je er wel zijn? Kan het ook anders? En als ik er moet zijn, hoe moet ik me dan beveiligen? Marco gaf nog als tip mee om in verband met garantieborging niets aan de valbeveiliging te veranderen. Hoofdspreker van de avond en directeur Werkgroep Grauwe Kiekendief, Ben Koks, nam iedereen mee in de wereld van de velduil. In 1992 stuitte de dochter van Ben Koks bij toeval op een nest van een velduil. Een soort die ecologisch een beetje lijkt op de grauwe kiekendief. Er worden pogingen gedaan om het aantal velduilen te schatten. Dat wil niet zeggen dat hij een algemene soort is. Vergelijkbaar met de steenuil en kerkuil, blijkt de velduil een zeldzame en meest bedreigde uil van Nederland. Wat opvalt is dat velduilen, die op landbouwgrond broeden, zich vooral tegoed doen aan veldmuizen. Velduilen, die aan de kust broeden, zijn meer in voor vogels, zoals houtsnippen en grutto s. Dat maakt de velduil toch wel bijzonder, een gespecialiseerde opportunist. Waar voedsel is, kan hij verschijnen en zich helemaal aanleren om dát type voedsel te verkrijgen. Uilenbeschermer van het jaar: Eric van Dijk Dit jaar was de gelukkige uilenbeschermer van het jaar een dijk van een bruggenbouwer: Eric van Dijk, coördinator IVN Bernheze. Een greep uit het juryrapport: Veilig werken staat bij hem bovenaan, wat geen overbodige luxe is als je vaak boven moet zijn. Wie eerst niet met elkaar door één deur konden, of op één ladder staan, doen dat onder zijn zacht dwingende blikken alsnog. Zelfs de werelden van de jacht en de natuureducatie weet hij met elkaar te verzoenen. Van tegengestelde belangen maakt hij gemeenschappelijke. Ja, je zou hem een bruggenbouwer kunnen noemen. Een prestatie van formaat is dat hij zelfs jonge mensen weet te strikken voor het uilenwerk. Al doende krijgen zij het métier wel onder de knie, onder het motto van: elke wijze uil is eens een uilskuiken geweest. 6

9 Vrijwillige uilenbescherming in Noord-Brabant Coördinatiepunt Landschapsbeheer De provinciale coördinatie van het Netwerk Uilenbescherming Brabant is ondergebracht bij het Coördinatiepunt Landschapsbeheer. Het Coördinatiepunt ondersteunt en faciliteert de uilenwerkgroepen en de vrijwilligers en initieert nieuwe projecten. De ondersteuning bestaat uit het delen van kennis (cursus en opleiding), veldbegeleiding, regionaal overleg en het beschikbaar stellen van materiaal (nestkasten, valbeveiliging, etc.). Jochem Sloothaak is de provinciaal coördinator soortenbescherming. Hij zorgt voor de aansturing van de veldmedewerkers en onderhoudt het contact met de provincie Noord-Brabant en de landelijke koepels Kerkuilenwerkgroep Nederland en Stone. Sinds de zomer van 2015 is op kantoor ook een medewerker soortenbescherming werkzaam bij het Coördinatiepunt: Annette den Hollander. Jochem en Annette schrijven rapportages over de resultaten en zorgen dat de financiering voor de uilenbescherming geregeld is. Bij het Coördinatiepunt is ook een secretaresse werkzaam: Angela Huijden. Zij staat altijd klaar om kleine vragen met betrekking tot uitleenmaterialen, contactgegevens, onkostenvergoedingen etc. te beantwoorden. Per regio (west, midden, oost) is een veldmedewerker werkzaam. In West-Brabant is dat Arjen Stoop, in Midden- Brabant Marco Renes en in Oost-Brabant Karel Voets. De veldmedewerkers onderhouden de dagelijkse contacten met de groepen. Zij geven voorlichting en advies aan gastgevers en leiden de verspreiding van materialen in goede banen. Ook zijn zij het aanspreekpunt voor subsidieregelingen voor biotoopverbetering. Materialen en onkostenvergoeding Het Coördinatiepunt kan nestkasten kosteloos aan uilenwerkgroepen in Brabant beschikbaar stellen dankzij een financiële bijdrage van de provincie Noord-Brabant en de Nationale Postcodeloterij. De nestkasten hebben een uitgekiend ontwerp, dat bijna jaarlijks verder wordt verbeterd aan de hand van tips van uilenbeschermers. Voorwaarde aan het beschikbaar stellen van nestkasten, is dat de werkgroep de nestkasten op een geschikte locatie plaatst en ze eigenhandig onderhoudt en controleert. De locaties van de nestkasten staan geregistreerd in een database. Kasten hangen niet eeuwig op dezelfde plek. Ze worden soms verplaatst of weggehaald. Ook komen er nieuwe kasten en locaties bij. De database moet daarom jaarlijks worden bijgewerkt. De werkgroepen leveren 1x per jaar de broedgegevens van het laatste seizoen en wijzigingen in het kastenoverzicht aan bij het Coördinatiepunt, zodat de juiste informatie in dit jaarverslag kan worden geplaatst. Het Coördinatiepunt stelt verder allerlei materialen beschikbaar voor geïnteresseerden. Onder andere dit jaarverslag, flyers, folders voor het werven van nieuwe uilenbeschermers, banners (informatiepanelen) en opgezette uilen voor het 7

10 materialen. Op de praktijkochtend kon iedere deelnemer een klimuitrusting aantrekken en ervaren hoe het is om te klimmen met een valbeveiligingsset. Facebook-pagina & nieuwsbrief Het aantal volgers van de Facebook-pagina Netwerk Uilenbescherming Brabant heeft in de grens van de 1000 overschreden. Ten tijde van het schrijven van dit jaarverslag zijn er volgers, waarvan 70% ouder is dan 45 jaar. Er zijn iets meer mannelijke (53%) dan vrouwelijke (46%) volgers. Maar uit de statistieken van Facebook blijkt wel dat vrouwen (54%) meer bereikt worden met de berichten dan mannen (46%). Uit de gemeente Oisterwijk komen (net als vorig jaar) de meeste volgers. Wat opvalt, is dat er ook volgers zijn van buiten de provincie en zelfs van buiten Nederland. Het Facebook-team dat berichten op de pagina plaatst, bestaat uit de provinciaal coördinator en 3 enthousiaste uilenbeschermers. De namen en contactgegevens van deze personen vindt u in bijlage 2 van dit jaarverslag. inrichten van stands. In is bovendien een speciale leskist ontwikkeld, die uilenwerkgroepen kunnen lenen. Werkgroepen kunnen jaarlijks een financiële bijdrage bij het Coördinatiepunt aanvragen. Dit is een bijdrage voor onkosten, die de werkgroep vrij kan besteden voor de aanschaf van houtsnippers, ladders, het maken van nieuwsbrieven en het organiseren van vergaderingen of andere activiteiten. De nieuwsbrief Uilenwerk bestaat sinds 2013 en had bij de start 800 abonnees. In 3 jaar tijd is dit aantal gestegen naar In verscheen de nieuwsbrief 3 keer. Weetjes en avonturen die betrekking hebben op uilen kunt u sturen naar uilenbeschermingbrabant@gmail.com. Stuur bij voorkeur ook een foto mee en wie weet wordt er een stukje over uw inzending geplaatst in de nieuwsbrief. Veilig werken op hoogte Aan groepen die nestkasten op lastig bereikbare plaatsen controleren, geeft het Coördinatiepunt valbeveiligingssets in bruikleen. In zijn alle 96 in de maanden februari en maart ingezameld, gekeurd en weer uitgereikt. Verder is in weer de cursus Veilig werken op hoogte georganiseerd. Een cursus voor de vaste klimmer van een uilenwerkgroep. Aan deze theorieavond en praktijkochtend deden 18 uilenbeschermers mee. Tijdens de theorieavond lag de nadruk op het herkennen van onveilige situaties en het kennismaken met de 8

11 Vrijwillige uilenbescherming in Noord-Brabant De personen die je pagina leuk vinden. Vrouwen 46% Je fans Mannen 53% Je fans 5% 7% 6% 0,45% 1% ,54% 2% 6% 8% 15% 12% 9% beschermingbrabant 13% 15% Regiobijeenkomsten & gastgeveravonden Lokale uilenbeschermers van verschillende werkgroepen kunnen elkaar ontmoeten tijdens een regiobijeenkomst. In zijn deze bijeenkomsten om kennis en ervaringen uit te wisselen en werkzaamheden en werkgebieden op elkaar af te stemmen op diverse plaatsen gehouden. Daarnaast worden speciale gastgeveravonden gehouden. Hierbij worden aan de hand van het kastenbestand de gastgevers uitgenodigd. Om meer mensen te bereiken, kan een dergelijke bijeenkomst worden aangekondigd in een lokale krant. Op het programma staat vaak een lezing over de uilenbescherming en de manier waarop het biotoop van de uil kan worden verbeterd. Medewerkers van het Coördinatiepunt helpen werkgroepen bij het verzorgen van gastgeveravonden en regiobijeenkomsten door uitnodigingen te versturen, persberichten uit te brengen en lezingen te geven. Coördinatorenexcursie Voor de coördinatoren van de uilenwerkgroepen wordt jaarlijks een contactdag (ook wel de excursie genoemd) georganiseerd. Zij zijn tenslotte de trekkers waarop het hele beschermingsnetwerk is gebouwd. Op zaterdag 25 juni was het gezelschap van 37 personen te gast in Heeswijk-Dinther, het werkgebied van Eric van Dijk, de uilenbeschermer van het jaar. Startpunt van de contactdag was de boerderij Harry van den Berg, een collegauilenbeschermer van Eric. Na een wandeling door het gevarieerde werkgebied van de uilenwerkgroep volgde na de lunch een wandeling op Landgoed Heeswijk onder leiding van terreinbeheerder Mark Kapteijns. De gezellige dag werd afgesloten met een drankje op de Looz Corswarem hoeve. 9

12 Omstandigheden seizoen Over het hele jaar gezien, was een warm jaar. Dit past in de trend van een opwarmend klimaat. Toch begon het voorjaar laat. Na de op één na zachtste winter in ruim drie eeuwen, ging de lente juist koud van start. Natte en droge perioden wisselden elkaar in het voorjaar af. Maart en april waren koud en mei en juni waren juist relatief warm. Qua neerslag was gemiddeld gezien een droog jaar, maar lokaal was er hevige neerslag. Die wisselvalligheid is waarschijnlijk ook een gevolg van klimaatverandering. Door het vaak buiige karakter van de neerslag waren de regionale verschillen groot. Brabant werd in juni geteisterd door extreme buien met veel neerslag, aan het eind van de HET VOORJAAR KWAM VEEL- maand zelfs lokaal met BELOVEND OP GANG, hagelstenen. MAAR NOODWEER Muizen zijn het voedsel van GOOIDE VOCHT IN de (kerk)uil en bepalend voor T ETEN het feit of en hoeveel jongen er worden grootgebracht of niet. De afgelopen drie jaar hebben we te maken gehad met zachte winters, wat meestal positief is voor de muizenstand: in de winter van waren er veel muizen, in juist weinig en in het voorjaar van leken er weer veel muizen te zijn. Daarom werden er vorig jaar tijdens de eerste controles veel grote broedsels aangetroffen bij de steenuilen. Maar, toen de jongen twee à drie weken oud waren, werd het ineens erg slecht weer in het zuiden. Op 30 mei veroorzaakten zware onweersbuien veel overlast in de zuidoostelijke helft van het land. Op sommige plaatsen viel mm regen. En in juni viel in grote delen van het land dagelijks regen, soms in flinke hoeveelheden. In figuur 1 is de opvallende uitschieter in juni te zien. Deze aanhoudende regen had voor de uilen eigenlijk drie dingen tot gevolg. Ten eerste waren de omstandigheden om te jagen slecht. Zeker voor de kerkuilen gingen er nachten voorbij, waarop niet gejaagd kon worden. En om alleen al zichzelf in leven te houden zouden er ongeveer 6 muizen per etmaal gevangen moeten worden. Als er dan binnen, bijvoorbeeld in een oude schuur, niets gevangen kan worden, is het na 5 dagen einde verhaal voor een volwassen kerkuil. U kunt zich voorstellen wat er dan met de kuikens gebeurt. En dit was precies wat er her en der werd aangetroffen bij de tweede controles. Van de 5 tot 6 jongen waren er 3 weken later nog maar een paar in leven. Een tweede gevolg van aanhoudende regen is dat het bodemleven letterlijk verzuipt. Figuur 1 Verloop temperatuur (lijnen) en neerslag (kolommen) in de eerste helft van Maandsom neerslag (mm) Maandgemiddelde temperatuur (ºC) Neerslag (normaal) Neerslag () Temperatuur (normaal) Temperatuur () 10 0 jan feb mrt apr mei jun jul 0

13 Vrijwillige uilenbescherming in Noord-Brabant Niet alleen de muizenholletjes stromen vol, ook de bodem raakt verzadigd, waardoor emelten, regenwormen en kevers doodgaan of wegtrekken. Het voedsel voor de uilen kreeg in een tik en dus moesten er meer inspanningen gedaan worden om wat geschikts te vinden. Tenslotte is een gevolg van veel regen dat er via de prooien en de veren ook veel nattigheid de kasten in wordt gesleept. In combinatie met de uitwerpselen geeft dit verslechterde omstandigheden, waardoor de uilskuikens makkelijk infecties krijgen, ziek worden of de kast te vroeg verlaten. Tabel 1 De agenda van de uil en het weer steenuil kerkuil ransuil neerslag (mm) gem +/- temperatuur ( C) gem +/- jan grenzen bepalen overleven 3,1 4, feb grenzen bepalen banden met partner aanhalen territorium afbakenen 3,3 4, mrt paarvorming werken aan broedconditie kraaiennesten zoeken 6,2 5, apr broeden broeden broeden 9,2 8, mei zorg voor de jongen veel muizen vangen zorg voor de jongen 13,1 14, jun jongen vliegen uit nog meer muizen vangen jongen vliegen uit 15,6 16, jul ieder voor zich jongen vliegen uit ieder voor zich 17,9 18,

14 De steenuil Geen nieuw record Van de 70 Brabantse werkgroepen, die zich in bezighielden met de bescherming van steenuil, hebben 68 groepen hun gegevens aangeleverd. De resultaten van de controles worden over het algemeen via eenvoudige invulformulieren doorgegeven. Dat zo veel groepen aanleveren, is een fantastisch resultaat. Administratie is niet de grootste hobby van de gemiddelde uilenbeschermer, maar wel essentieel voor het volgen van de uilenpopulatie. Dankzij alle aangeleverde gegevens kan worden opgemaakt dat een vrij goed jaar was voor de steenuilen. Het totaal aantal broedgevallen kwam uit op Dat zijn 40 broedgevallen minder dan een jaar eerder, maar is nog steeds een heel mooi resultaat. Het aantal vrije broedgevallen is ongeveer gelijk gebleven: 81 in 2015 en 87 in. Het aantal plaatsen waar tijdens kastcontroles niet-broedende steenuilen op de nestplaats zijn waargenomen (ook wel activiteit genoemd) daalde van 205 naar 181. Een teken dat de broedomstandigheden goed waren, want er waren dus minder niet-broedende steenuilen. Meer nestkasten en meer uitgevlogen jongen In stonden er in de provinciale database steenuilenkasten geregistreerd. Dat zijn er 147 meer dan in 2015 (3.080). Op ruim 50 locaties moest een aanwezige nestkast worden vervangen vanwege slijtage of schade door de storm. Van alle nestkasten was 37% bezet door steenuilen. Omdat er in minder geregistreerde broedgevallen waren dan in 2015, is ook de bezetting van de nestkasten wat lager dan in 2015 (41%). In werd van alle broedsels 88% succesvol uitgebroed. Gemiddeld bestond een broedsel uit 3,8 eieren. Het grootste legsel (10 eieren) werd gevonden in Udenhout. Hiervan werden slechts 2 eieren uitgebroed, de rest bleek onbevrucht. Waarschijnlijk waren hier twee vrouwtjes in het spel. Beide jongen vlogen wel succesvol uit. Het gemiddeld aantal jongen in de kast, was 3,4 per geslaagd broedsel. Uiteindelijk vlogen er gemiddeld 3,2 jongen per geslaagd broedsel uit, wat veel hoger is dan een jaar eerder (2,7). Het aantal van 3,2 uitgevlogen jongen is even hoog als in het muizenrijke jaar Figuur 2 Ontwikkeling van het aantal geregistreerde broedgevallen bij de steenuil en het aantal nestlocaties waar niet-broedende steenuilen aanwezig waren (activiteit) Totaal aantal broedgevallen Aantal kast broedgevallen Aantal activiteit Aantal vrije broedgevallen

15 Figuur 3 Bezetting nestkasten steenuil in de periode % 80% 72% 70% 59% 63% 60% leeg bewoond 40% 3% 6% 7% 6% bebroed Werkendam Woudrichem 20% Aalburg 25% 24% 34% 31% s-hertogenbosch 0% Drimmelen Geertruidenberg Waalwijk Heusden Moerdijk Vught Sint-Michielsgestel Oosterhout Dongen Loon op Zand Haaren Figuur 4 Spreiding van nestkasten, broedgevallen, activiteit en territoria van de steenuil in Halderberge Breda Etten-Leur Tilburg Boxtel Werkendam Woudrichem Gilze en Rijen Oss Oisterwijk Aalburg Grave Roosendaal Steenbergen Rucphen Moerdijk Halderberge Zundert Etten-Leur Drimmelen Breda Geertruidenberg Oosterhout Dongen Waalwijk Loon op Zand Tilburg Heusden Alphen-Chaam Haaren Vught s-hertogenbosch Sint-Michielsgestel Boxtel Goirle Schijndel Sint-Oedenrode Bernheze Veghel Landerd Cuijk Mill en Sint Hubert Uden Hilvarenbeek Boekel Sint Anthonis Oirschot Boxmeer Best Gilze en Rijen Oisterwijk Rucphen Baarle-Nassau Laarbeek Gemert-Bakel Bergen op Zoom Roosendaal Alphen-Chaam Goirle Best Son en Breugel Oirschot ht Zundert Hilvarenbeek Nuenen c.a. Helmond Veldhoven Baarle-Nassau Eindhoven Geldrop-Mierlo Deurne Eersel Woensdrecht Eersel Veldhoven Reusel-De Mierden kast broedgeval kast broedgeval Reusel-De Mierden Bladel Waalre Heeze-Leende Someren Asten Bladel vrij broedgeval vrij activiteit broedgeval op nestplaats lege nestplaats activiteit territorium op nestplaats Bergeijk Valkenswaard Cranendonck lege nestplaats territorium Bergeijk 13

16 De meest succesvolle broedsels werden gevonden in Diessen en in Neerkant. Op beide locaties vlogen 7 steenuiltjes uit. Wanneer we het gemiddeld aantal uitgevlogen jongen vermenigvuldigen met het aantal succesvolle broedsels, dan zijn er in het najaar van bijna jonge steenuilen op zoek gegaan naar een nieuwe vestigingsplaats. Dat zijn er 360 meer dan het jaar ervoor. Flinke toename in West-Brabant Het aantal broedgevallen in West-Brabant is flink toegenomen (+25%). Van de 276 kast broedgevallen en 15 vrije broedgevallen, werden 52 broedsels geregistreerd door de VWG Altenatuur en 50 door de UWG Drimmelen & Den Hout. Van de groepen met meer dan 10 nestkasten, had UWG Drimmelen & Den Hout wederom de hoogste bezetting (59%). Door jarenlange ervaring van de groep, weten deze beschermers hun kasten zo te plaatsen dat ze ruim boven het provinciale gemiddelde zitten. Figuur 5 Ontwikkeling aantal eieren per broedsel en het aantal jongen en uitgevlogen jongen per succesvol broedsel in de periode ,0 3, , , ,0 eieren per broedsel jongen per succesvol broedsel uitgevlogen jongen per succesvol broedsel 14

17 Vrijwillige uilenbescherming in Noord-Brabant Regio West Kast broedgeval Vrij broedgeval Activiteit Territorium Aantal kasten Bezettingsgraad Uilenwerkgroep UWG Bergen op Zoom % IVN De Waerdman (Oost) % IVN De Waerdman (West) % Mark en Leij (Chaam) % UWG Dongemond % UWG Baarle (Mark en Leij) % UWG Breda - Westbrabantse VWG % UWG Drimmelen & Den Hout % UWG Gilze en Rijen % UWG Moerdijk % UWG Roosendaal, Rucphen en Sprundel % VWG Altenatuur % VWG Etten-Leur % VWG IVN Mark & Donge % VWG Ken en Geniet (Dongen) % VWG Zundert % Subtotaal % Figuur 6 Ontwikkeling aantal uitgevlogen jongen in de periode (gemiddelde uitgevlogen jongen x aantal broedsels) aantal uitgevlogen jongen 15

18 Regio Midden Kast broedgeval Vrij broedgeval Activiteit Territorium Aantal kasten Bezettingsgraad Uilenwerkgroep Heemnatuurgroep Sint-Oedenrode % UWG Riethoven % UWG Son en Breugel % JNW Zijtaart % Kerk- en Steenuilgroep Vught % VWG KNNV Eindhoven "Natuurwerkgroep Liempde (Den Dungen, Gemonde en St. Michielsgestel)" % Natuurwerkgroep Liempde (Liempde) % SWG Hei, Heg en Hoogeind (Leende) % SWG Helvoirt eo % SWG Hilvarenbeek eo % SWG Oisterwijk % UWG Tilburg eo % UWG Reusel de Mierden % De Goei kast % UWG Eersel % UWG Valkenswaard % UWG Wilmar % VWG De Pailjaart (Best) % VWG Geldrop % VWG IVN Oirschot % WNL Boxtel % WNL Oost-, West- & Middelbeers % UWG Uylenspieghel Goirle-Riel % UWG Hoogeloon % UWG Bladel % VWG IVN Cranendonck % Subtotaal % De meeste steenuilen broeden in regio Midden Net als een jaar eerder werden in de regio Midden- Brabant de meeste steenuilenbroedsels aangetroffen. In deze regio hangen ook de meeste nestkasten. Het aantal broedgevallen is met 383 kast broedgevallen en 31 vrije broedsels wel lager dan in 2015 (458), maar nog altijd goed voor bijna 40% van de Brabantse populatie. De Uilenwerkgroep Tilburg e.o. had met 33 broedsels het hoogste aantal. Qua bezetting van de nestkasten hadden de werkgroepen uit Son en Breugel en Oost-, West- & Middelbeers het beste resultaat. 16

19 Vrijwillige uilenbescherming in Noord-Brabant Regio Oost Kast broedgeval Vrij broedgeval Activiteit Territorium Aantal kasten Bezettingsgraad Uilenwerkgroep SWG s Hertogenbosch % UWG VNW 's-hertogenbosch Rosmalen-Maliskamp e.o % UWG Schijndel Rosmalen-Maliskamp % UWG De Schijndel Peel % UWG IVN De Peel Veghel % UWG Maas IVN Veghel en Peel % Vogelwacht UWG Maas en Uden Peel (werkgebied Uden-Odiliapeel-Volkel % Zeeland) Vogelwacht Uden (werkgebied Uden-Odiliapeel-Volkel % Vogelwacht Zeeland) Uden (werkgebied Keldonk-Erp-Boerdonk) % Vogelwacht Uden (werkgebied Mariaheide-Veghel- Keldonk-Erp-Boerdonk) % Vorstenbosch) Vogelwacht Uden (werkgebied Mariaheide-Veghel % VNW Vorstenbosch) 's-hertogenbosch eo % VW De Maasheggen % VWG Boekel - Venhorst % VWG De Kulert (Deurne) % VWG De Ortolaan (Laarbeek) % VWG Gemert % VWG Boxmeer eo e.o UWG Berlicum-Middelrode % VWG IVN Bakel ('ut Vuggelke') % VWG IVN De Groene Overlaat (Cuijk) % VWG IVN Grave eo e.o % UWG Nistelrode % UWG Heesch-Loosbroek % VWG UWG Oss - Berghem - Megen % VWG Geffen % VWG Lithoijen % VWG Maasdonk % UWG Vinkel % VWG Ravenstein % UWG Heeswijk-Dinther % Subtotaal % Totaal % Veel vrije broedsels in Oost In werden in regio Oost 309 kast broedgevallen en 40 vrije broedgevallen geregistreerd. Dit is 24% afname ten opzichte van Het hoge aantal vrije broedsels is opvallend. Blijkbaar zijn er in deze regio relatief veel oude schuurtjes, holle bomen en andere alternatieve nestplaatsen. De meeste broedgevallen (56) zaten in het werkgebied van Vogelwacht De Maasheggen. Van de groepen met meer dan 10 nestkasten, had UWG Schijndel de hoogste bezetting. Met 71% van hun nestkasten bewoond, hebben coördinator Addy van der Heijden en zijn collega s het beste resultaat in Brabant. 17

20 ErvenPlus Erfvogels zijn vogels die leven op het boerenland en voor hun broedplaats afhankelijk zijn van boerderijen en landelijk gelegen woningen met erven, hagen en houtwallen in de directe omgeving. De steenuil, kerkuil, boerenzwaluw en huismus behoren bijvoorbeeld tot deze groep. Een groot deel van de erfvogels neemt in aantal af, mede omdat het boerenland en de erven de laatste decennia veel grootschaliger en netter zijn geworden. In navolging op een aantal succesvolle (maar relatief kleine) erfvogelprojecten in onder andere Boekel, Oirschot en de regio Kempenland, is in een Brabantbreed project gestart: ErvenPlus. Het doel van dit project is om voor 2019, 350 Brabantse erven biodiverser in te richten. Het project wordt uitgevoerd door het Coördinatiepunt Landschapsbeheer en is mede mogelijk gemaakt door financiële ondersteuning van de provincie Noord-Brabant, diverse gemeentes en Streekfonds het Groene Woud. Het Coördinatiepunt spant zich al tientallen jaren in om samen met vrijwilligers, boeren en gemeenten Brabantse erven geschikt te maken en te houden voor erfbewonende soorten. Met ErvenPlus willen we dit opschalen en projectmatig aanpakken. We kijken onder andere waar mogelijkheden zijn voor streekeigen beplanting, takkenrillen, nestkasten, muizenruiters, modderplaatsen en zwaluwdraden. 18

21 Vrijwillige uilenbescherming in Noord-Brabant Daarvoor voeren we in samenwerking met lokale veldcoördinatoren en vogelwerkgroepen zogenaamde erfscans uit. We kijken bij de erfscans breder dan alleen naar vogels, want naast steenuil, zwaluw, vliegenvanger en mus, kunnen ook vleermuis en egel profiteren van specifieke maatregelen. Afhankelijk van de uitkomsten van de erfscan wordt een ErvenPlus-plan gemaakt, waarin de beplanting en de speciale voorzieningen op kaart worden gezet. Over het algemeen gebeurt het inplanten door de erfeigenaren zelf en plaatsen vogelbeschermers uit de buurt de nest - voorzieningen. Nestkasten voor uilen worden alleen in afstemming met de lokale uilenwerkgroep geplaatst. De volgende gemeenten doen op dit moment mee aan het project: alle gemeenten in Het Groene Woud, gemeente Heusden, Breda, Gilze en Rijen, Bernheze, Landerd, Uden, Eersel, Valkenswaard en Cranendonck. Momenteel lopen er gesprekken om de samenwerking concreet te maken. De teller van het aantal aanmeldingen staat op 200. Daardoor is er tot en met juni 2017 een wachtlijst voor erfscans.

22 De kerkuil Steeds meer broedende kerkuilen Het op vaste wijze verzamelen van gegevens over de kerkuil in Brabant vindt al sinds 1987 plaats. Destijds werden in heel Brabant 49 broedgevallen geregistreerd. Door het aanbieden van nestgelegenheden op geschikte locaties is de populatie langzaam gegroeid. Tot 1996 schommelde het aantal broedsels nog rond de 100, maar daarna nam het aantal gestaag toe. In 2003, 2006, 2009 en 2013 kwamen zogenaamde daljaren voor, waarin roofvogels en uilen een dip beleefden in hun broedsucces. Dit werd veroorzaakt door een slechte muizenstand. In de opbouwjaren erna herstelden de kerkuilen zich telkens tot nieuwe hoogtepunten in broedgevallen. In werd door Brabantse uilenbeschermers een nieuw record van 529 broedgevallen geregistreerd. Als we de broedgevallen en activiteiten bij elkaar optellen (figuur 7), blijkt 2015 toch niet zo n daljaar voor de uilen te zijn geweest als we in het vorige jaarverslag beschreven. Er waren in 2015 weliswaar minder broedsels, maar de uilen die in 2015 niet tot broeden overgingen, hebben dat in wel gedaan. Hierdoor is het aantal broedgevallen enorm gestegen. Van de 70 werkgroepen die zich inzetten voor de bescherming van de kerkuil, leverden in 67 groepen hun gegevens aan. Figuur 7 Ontwikkeling aantal kerkuilbroedgevallen en nestlocaties met alleen activiteit Totaal aantal broedgevallen Aantal activiteit

23 Vrijwillige uilenbescherming in Noord-Brabant Figuur 8 Bezetting nestkasten kerkuil; het weergegeven percentage in de lichtgroene blokken is het aandeel niet bewoonde nestkasten. 100% 80% Van de 529 broedgevallen werden er 511 aangetroffen in nestkasten en 18 op andere locaties. Dit zijn prachtige, maar zeldzame gevallen op balen stro, onder het dakbeschot of in nissen van gebouwen. Bijzonder was ook het grote aantal tweede broedsels in. Dat dit 26 keer voorkwam geeft aan dat de voedselomstandigheden voor de kerkuilen ook in het tweede deel van - na alle regenbuien - toch erg goed waren. Eén van de tweede broedsels was bij gastgever Jack Verhulst uit Etten-Leur. Eind september werden hier door de lokale uilenwerkgroep 5 gezonde jongen in de nestkast aangetroffen. 60% 40% 20% 0% 88% 78% 80% 74% 4% 4% 7% 6% 6% 17% 13% 22% leeg bewoond bebroed In stonden in de provinciale database kerkuilenkasten geregistreerd. Dat zijn er 18 minder dan in Soms komen locaties te vervallen omdat gebouwen worden gesloopt of verbouwd of omdat ze te gevaarlijk zijn om de kasten te bereiken. Verouderde kasten zijn vervangen door nieuwe kasten met scharnierklep. In waren er meer kasten bezet (26%) dan in de voorgaande jaren (20%). Sinds 2011 is het aandeel lege kasten nog nooit zo laag geweest (74%) en het aantal bebroede kasten nog nooit zo hoog (22%). In 4% van de kasten is niet gebroed, maar wel een activiteit waargenomen zonder broedsel (bewoond in figuur 8). 21

24 Regio West Kast broedgeval Vrij broedgeval Activiteit Aantal kasten Bezettingsgraad Uilenwerkgroep UWG Bergen op Zoom % IVN De Waerdman (Oost) % IVN De Waerdman (West) % Mark & Leij (Chaam) % UWG Dongemond % UWG Baarle (Mark en Leij) % UWG Breda - Westbrabantse VWG % UWG Drimmelen & Den Hout % UWG Gilze en Rijen % UWG Moerdijk % UWG Oud Gastel (Roosendaal) % UWG Roosendaal, Rucphen en Sprundel % VWG Altenatuur % NMV 'VMB' Hank-Dussen (Biesbosch) % VWG Etten-Leur % VWG IVN Mark & Donge % VWG Ken en Geniet (Dongen) % VWG Zundert % Subtotaal % Regio Midden Kast broedgeval Vrij broedgeval Activiteit Aantal kasten Bezettingsgraad Uilenwerkgroep Heemnatuurgroep Sint-Oedenrode % UWG Riethoven % UWG Son en Breugel % JNW Zijtaart % Kerk- en Steenuilgroep Vught % KNNV VWG Eindhoven % Natuurwerkgroep Liempde (Den Dungen, Gemonde en St. Michielsgestel) % Natuurwerkgroep Liempde (Liempde) % SWG Hei, Heg en Hoogeind (Leende) % SWG Helvoirt eo % SWG Hilvarenbeek eo % KWG Oisterwijk-Haaren % UWG Tilburg eo % UWG Reusel de Mierden % VWG De Kempen % VWG De Kempen % UWG Eersel % UWG Valkenswaard % UWG Wilmar % VWG De Pailjaart (Best) % VWG Geldrop % VWG IVN Oirschot % WNL Boxtel % WNL Oost-, West- & Middelbeers % UWG Uylenspiegel Goirle-Riel % UWG Hoogeloon % UWG Bladel % VWG IVN Cranendonck % Subtotaal % 22

25 Vrijwillige uilenbescherming in Noord-Brabant Record aantal broedsels in West-Brabant In regio west hangen 714 nestkasten, waarvan 28% bezet is (22% bebroed en 6% bewoond). Het aantal kast broedgevallen ligt op 157 en het aantal vrije broedgevallen op 8. In 2013 waren er in deze regio nog maar 61 broedsels, in 2014 waren dit er 144, in Het aantal van 165 in is dus hoog te noemen en beslaat 31% van alle broedsels in Brabant. UWG Bergen op Zoom is de werkgroep met de meeste kerkuilenbroedsels (19 in een kast, 1 vrij). Bovendien had deze werkgroep ook 9 nestkasten waar wel activiteit was, maar waar niet is gebroed. Van de groepen die meer dan 10 nestkasten in beheer hebben, hadden UWG Bergen op Zoom en VWG Ken en Geniet de hoogste bezettingsgraad, beide 43%. Wederom de meeste broedsels in Midden-Brabant Net als vorig jaar is in regio midden het grootste aandeel kerkuilenbroedsels aangetroffen van Brabant: 39%. Er werden 205 broedgevallen in kasten genoteerd en 4 vrije broedgevallen. Dit zijn 89 meer broedsels dan in Toen waren het er 116. SWG Hilvarenbeek heeft de meeste broedgevallen (18). De bezettingsgraad is bij UWG Riethoven en VWG IVN Oirschot het hoogst. Bij deze werkgroepen was 54% van de nestkasten bezet. Regio Oost Kast broedgeval Vrij broedgeval Activiteit Aantal kasten Bezettingsgraad Uilenwerkgroep UWG Rosmalen-Maliskamp % UWG Schijndel % UWG De Peel % UWG De Peel % UWG De Peel % Vogelwacht Uden (Werkgebied Uden) % Vogelwacht Uden (Werkgebied Keldonk - Erp - Boerdonk) % Vogelwacht Uden (Werkgebied Mariaheide - Veghel - Vorstenbosch) % Vogelwacht Uden (Werkgebied Odiliapeel - Volkel - Zeeland) % Vogelwacht Uden (Werkgebied Venhorst - Boekel) % VNW 's Hertogenbosch e.o % VW De Maasheggen % VWG De Kulert (Deurne) % VWG De Ortolaan (Laarbeek) % VWG De Torenvalk (Zeeland) VWG Gemert % VWG Boxmeer eo UWG Berlicum - Middelrode % VWG IVN Bakel ('ut Vuggelke') % VWG IVN De Groene Overlaat (Cuijk) % VWG IVN Grave eo % UWG Nistelrode % UWG Heesch-Loosbroek % VWG Oss - Berghem - Megen % VWG Geffen % VWG Lithoijen % VWG Maasdonk % UWG Vinkel % VWG Ravenstein % UWG Heeswijk-Dinther % VWG KNNV Helmond Subtotaal % Totaal % 23

26 Oss Drimmelen Geertruidenberg Waalwijk Heusden Bernheze Moerdijk Vught Sint-Michielsgestel Oosterhout Loon op Zand Dongen Figuur 9 Spreiding van nestkasten, broedgevallen en alleen activiteit van de kerkuil in Haaren Schijndel Steenbergen Halderberge Etten-Leur Breda Werkendam Woudrichem Tilburg Boxtel Sint-Oedenrode Aalburg Gilze en Rijen s-hertogenbosch Landerd Grave Oisterwijk Cuijk op Zoom Roosendaal Steenbergen Rucphen Moerdijk Halderberge Zundert Etten-Leur Drimmelen Breda Geertruidenberg Oosterhout Dongen Heusden Waalwijk Loon op Zand Alphen-Chaam Haaren Tilburg Vught Boxtel Sint-Michielsgestel Goirle Bernheze Uden Schijndel Veghel Sint-Oedenrode Hilvarenbeek Boekel Mill en Sint Hubert Sint Anthonis Oirschot Boxmeer Best Son en Breugel Nue Gilze en Rijen Oisterwijk Bergen op Zoom Roosendaal Rucphen Alphen-Chaam Baarle-Nassau Goirle Best Son en Breugel Laarbeek Gemert-Bakel Eindhoven Oirschot Zundert Hilvarenbeek Nuenen c.a. Helmond Woensdrecht Woensdrecht kast kast broedgeval vrij broedgeval Baarle-Nassau Reusel-De Mierden Bladel Eindhoven Veldhoven Eersel Waalre Geldrop-Mierlo Reusel-De Mierden Someren Heeze-Leende Asten Bladel Deurne Eersel Veldhoven Waalre vrij broedgeval activiteit op nestplaats lege nestplaats activiteit op nestplaats lege nestplaats Bergeijk Valkenswaard Cranendonck Bergeijk Valkenswaard Figuur 10 Ontwikkeling aantal eieren per broedsel, aantal jongen en aantal uitgevlogen jongen per succesvol broedsel in de periode ,5 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 aantal eieren per broedsel aantal jongen per succesvol broedsel uitgevlogen jongen per succesvol broedsel Record aantal broedsels in Oost-Brabant In had de regio Oost-Brabant 162 broedgevallen. Dat 30% van het totale aantal broedsels in Brabant. Dit zijn 57 broedsels meer dan in 2015 en 17 meer dan In Oost- Brabant hangen de meeste nestkasten (826), maar de bezettingsgraad is er lager dan in de overige twee regio s. De bezettingsgraad in Oost is in wel gestegen, naar 23% (deze was in % en in %). Vogelwacht De Maasheggen is koploper in het aantal broedgevallen (25). UWG Nistelrode had in met 58% de hoogste bezetting van regio Oost, maar ook van heel Brabant. Uitgevlogen jongen De kerkuil legde in gemiddeld 5 eieren per broedsel en had gemiddeld 4,2 jongen, waarvan er 3,7 uit vlogen. Het record van het aantal uitgevlogen jongen per broedsel was 7 en werd op 7 locaties behaald, namelijk in Hoeven en Etten- Leur (VWG Etten-Leur), Baarschot en Diessen (SWG Hilvarenbeek e.o.), Soerendonk (VWG IVN Cranendonck), Vessem (WNL Oost-, West & Middelbeers) en in Aalst (UWG Wilmar). Maar het meest succesvolle paartje van zat in Breda. Daar vlogen dankzij een tweede broedsel in totaal 8 jonge kerkuilen uit. 24

27 Figuur 11 Ontwikkeling aantal uitgevlogen jongen in de periode (gemiddelde uitgevlogen jongen x aantal broedsels) Vrijwillige uilenbescherming in Noord-Brabant aantal uitgevlogen jongen Figuur 12 Ontwikkeling landelijk aantal geregistreerde broedgevallen totaal aantal broedgevallen veilige grens topjaren grens daljaren grens Maar liefst 96% van alle geregistreerde broedsels slaagde, waardoor er in met 508 geslaagde broedsels jonge kerkuilen uitvlogen om de populatie te versterken. Landelijk beeld Ieder jaar bundelt Kerkuilenwerkgroep Nederland het aantal broedgevallen van de kerkuil in alle 12 provincies. Uit deze gegevens blijkt dat het aantal broedgevallen in Nederland met 20% is gestegen ten opzichte van Het aantal lag in op broedsels. Een aantal dat alleen in 2007 werd overtroffen (3.755), zoals te zien in figuur 12. De grootste stijging in het aantal broedgevallen (+283%) vond plaats in Utrecht. Vorig jaar kende deze provincie een daling van -43%, dus het aantal broedsels fluctueert hier nogal. Ook in Gelderland (+70%) en in onze eigen provincie (+ 66%) nam het aantal broedgevallen fors toe. In beide provincies hebben verhoudingsgewijs de meeste kerkuilen van Nederland gebroed. In Groningen (-46%), Friesland (-28%) en Flevoland (-25%) daalde het aantal broedgevallen ten opzichte van het jaar Het lijkt er dus op dat in met name in de kleigebieden de muizenstand tegenviel. 25

28 Figuur 13 Ontwikkeling aantal geregistreerde broedgevallen per provincie in de jaren 2013 t/m gr fr dr ov ge fl ut nh zh ze nb li Verkeersslachtoffers Een belangrijke doodsoorzaak bij kerkuilen is het verkeer. In Friesland werden in 15 jaar tijd zo n geringde kerkuilen teruggemeld als verkeersslachtoffers. Daarnaast werden nog eens 500 ongeringde kerkuilen gemeld. In Brabant werden alleen in al 76 dode kerkuilen langs wegen gemeld. Het werkelijke aantal ligt waarschijnlijk een veelvoud hoger, omdat lang niet alle slachtoffers worden gevonden of worden doorgegeven. Meer dan 70% van de dood gevonden uilen verongelukte in het eerste levensjaar. De sterfte door het verkeer is het hoogst in de herfst wanneer de jongen zijn uitgevlogen en het laagst in het broedseizoen wanneer de meeste vrouwtjes op de nestplaats aanwezig zijn en de mannetjes in een kleiner gebied rond de nesten jagen. Bij goede muizenjaren vliegen er veel jongen uit en verongelukken er automatisch meer jonge vogels. Bij een daljaar in de muizenstand trekken veel kerkuilen naar de weg bermen omdat daar vaak nog voedsel te vinden is. Ook dit heeft slachtoffers tot gevolg. kunnen zitten en er worden hoge zitstokken geplaatst. Hierdoor vertrekken uilen van hoogte met hun prooi, waardoor ze minder snel een aanrijding met verkeer krijgen. Als men dit in meer provincies wil gaan uitvoeren, moeten eerst de knelpunten goed in beeld worden gebracht. Daarom doen we graag een oproep om alle verkeersslachtoffers zo nauwkeurig mogelijk door te geven via nl. Treft u een dode kerkuil langs drukke wegen aan, verminder dan geen vaart en stop niet, maar onthoud het nummer van het hectometerpaaltje en voer de locatie later op een veilige plek in. Figuur 14 Locaties verkeersslachtoffers kerkuil in de periode 2013 t/m Het goed registreren van de verkeersslachtoffers is cruciaal om in kaart te brengen waar knelpunten liggen. Dankzij een succesvolle pilot van de Kerkuilenwerkgroep Nederland en Rijkswaterstaat kunnen maatregelen worden genomen om verkeersslachtoffers sterk te verminderen. De hecto meter - paaltjes worden aangepast, zodat kerkuilen er niet op 26

29 Niet voor de show Vrijwillige uilenbescherming in Noord-Brabant Het lijkt steeds populairder te worden om roofvogels en uilen tentoon te stellen. Mensen die uilen tentoonstellen vinden deze dieren prachtig om te zien. Dat is het enige dat ze gemeen hebben met uilenbeschermers. Er wordt niet aan het welzijn van de dieren gedacht. Uilen in het wild zoeken de nabijheid van mensen en dieren niet op, maar mijden deze juist. Daarnaast zijn uilen nachtdieren, die tijdens deze activiteiten langere tijd in het licht zitten en geen kant op kunnen. Het publiek lijkt het vastzetten van een uil met een ketting aan een paaltje acceptabel te vinden. Hierdoor worden er signalen afgegeven dat het normaal is. Dit werkt het houden van uilen als huisdieren in de hand. Zo vermeldde Omroep Brabant de vriendschap tussen de 6 jarige Melissa en haar kerkuil Rocky. Alsof het samenleven van de twee in een woonkamer van 2 bij 3, met ook nog een hondje erbij, de normaalste zaak van de wereld is. En zoals altijd creëert de vraag aanbod. Dus ontstaat er legale en illegale roofvogel- en uilenhandel. Op internet worden allerlei uilen en roofvogels te koop aangeboden. De wetgeving staat momenteel toe dat een vogel met een gesloten pootring in gevangenschap mag worden gehouden. Helaas komt het voor dat wilde jonge uiltjes uit nestkasten worden gehaald om ze te voorzien van een gesloten pootringetje. Het tentoonstellen van de vogels met gesloten pootring (met de juiste papieren erbij) is legaal, maar het staat haaks op de uilenbescherming. Wat kan men hieraan doen? Brabants Landschap staat samen met een aantal andere terreinbeherende instanties roofvogelshows op hun terreinen niet toe. U kunt mensen en andere organisaties aanspreken op de schaduwzijde van dit steeds vaker voorkomend fenomeen. Verder doen natuurbeschermingsorganisaties er alles aan om een lijst met vogelsoorten te krijgen die niet meer in gevangenschap gehouden mogen worden. Deze lijst moet bij wet verankerd worden, zodat het voor iedereen duidelijk is. 27

30 Oss De ransuil Sinds een aantal jaren gaat er ook aandacht naar de ransuil. Zo worden winterroesten en broedplaatsen van de ransuil in kaart gebracht. Daarnaast worden er gevlochten kunstnesten geplaatst in geschikte nestbomen. Zo krijgen we niet alleen een beeld van het aantalsverloop van deze mysterieuze uil, maar ook van het broedsucces. De roest- en nestbomen kunnen zo bovendien beter beschermd worden. Roesten De ransuilenwerkgroep van IVN Oisterwijk is al een aantal jaren bezig met het verzamelen van de winterroesten van de ransuil, Brabant-breed. Andere groepen die al langer actief zijn voor steenuil en kerkuil, waaronder Ken en Geniet, Dongemond, Altenatuur en Breda helpen daarbij door in hun eigen regio s de tellingen te doen. De groepen proberen de ransuil op alle manieren te helpen om ervoor te zorgen dat hij in aantal niet nog verder achteruit gaat. Volgens de laatste gegevens van SOVON is er bij de ransuil sinds de vorige Vogelatlas uit 2002 een achteruitgang waar te nemen van 70%. Figuur 15 Overzicht getelde winterroesten ransuil Hoe groter de stip, hoe hoger het aantal ransuilen op de roest (Bron: Sovon Meetnet Slaapplaatsen). Woudrichem Werkendam Aalburg Grave s-hertogenbosch Landerd Cuijk Drimmelen Geertruidenberg Waalwijk Heusden Bernheze Mill en Sint Hubert Moerdijk Vught Sint-Michielsgestel Uden Oosterhout Dongen Loon op Zand Haaren Schijndel Sint Anthonis Boxmeer Steenbergen Halderberge Etten-Leur Breda Tilburg Boxtel Sint-Oedenrode Veghel Boekel Gilze en Rijen Oisterwijk Gemert-Bakel Bergen op Zoom Roosendaal Rucphen Alphen-Chaam Goirle Best Son en Breugel Laarbeek Oirschot Zundert Hilvarenbeek Nuenen c.a. Helmond Eindhoven Baarle-Nassau Geldrop-Mierlo Deurne Woensdrecht Veldhoven Eersel Reusel-De Mierden Waalre Someren Asten Bladel Heeze-Leende Bergeijk Valkenswaard Cranendonck 28

31 Vrijwillige uilenbescherming in Noord-Brabant Tijdens de winter van zijn tijdens de tellingen 293 ransuilen aangetroffen op de roesten. De grootste roest in Brabant was een roest in de Loonse en Drunense Duinen met 53 ransuilen. Het gemiddelde aantal ransuilen per roest is in met 9,8 maar een fractie lager dan de winter eerder (10,8). Broeden Naast de registratie van roestplaatsen worden ook de nestbomen vastgelegd, die jaarrond beschermd zijn. Een ransuil maakt gebruik van een oud kraaiennest, eksternest of een kunstnest om haar eieren in te leggen. Uilenwerkgroep Dongemond, Ransuilenwerkgroep IVN Oisterwijk en UWG Ken en Geniet (Dongen) hebben van de nestbomen ook broedgegevens doorgegeven. Ze observeren daarvoor met veel geduld vanaf de grond in de hoop dat ze geluid of beeld kunnen opvangen van de jongen. Daarnaast kwamen er rechtstreekse meldingen binnen van bewoners of fotografen. In Brabant hebben de ransuilen in goed gebroed. In totaal waren er 24 broedgevallen met 71 uitgevlogen jongen. De UWG Dongemond had in zijn werkgebied 3 broedsels met 9 uitgevlogen jongen. Ook was er een primeur met een broedsel in een kunstnest dat in 2014 werd geplaatst. Het nest hangt aan de rand van de bebouwing, dus in de nabijheid van mensen maar wel met uitvliegmogelijkheid naar het agrarisch landschap. De jonge ransuilen beginnen te bedelen om voedsel als ze het nest verlaten. Ze maken dan een onmiskenbaar hoog geluid kie-jèè. Omdat bij uilen de jongen verschillende leeftijden hebben, verlaten ze met tussenpozen het nest. Ze zitten dan allemaal op andere plekken, dus het was prachtig om vanuit verschillende hoeken de jongen te horen!, vertelt coördinator van de werkgroep Dennis Maas enthousiast. Uiteindelijk kwamen we er in juni achter dat het om 4 stuks ging. De jongen hebben eind juni de omgeving van de nestplaats verlaten. Wat er is achtergebleven aan eieren weten we niet, maar 4 jongen is voor de ransuil erg goed. Hoewel er in 2015 geen enkel broedgeval was in het werkgebied van IVN Oisterwijk, waren er in maar liefst 5 broedgevallen en vlogen in totaal 15 jonge ransuilen uit. Een fantastisch resultaat voor deze fanatieke uilenbeschermers. De UWG Ken en Geniet had 4 broedsels met 11 uitgevlogen jongen. Opvallend was dat in meer meldingen binnenkwamen van broedende ransuilen bij mensen in de achtertuin. Het is een vermoeden dat ransuilen steeds meer wegtrekken uit natuurgebieden en dat zij zich meer gaan ophouden in de buurt van mensen. Door deze meldingen worden we hierin bevestigd. Hoe gaat het met de ransuil in uw omgeving? Mocht u locaties van ransuilen weten, meld dit dan bij de uilenwerkgroep bij u in de buurt. 29

32 Bijlagen Bijlage 1 Provinciale overleggroep steenuil en kerkuil Naam Functie Telefoon Jochem Sloothaak Provinciaal Coördinator Brabants Landschap , Marco Renes Medewerker Soortenbescherming Brabants Landschap , Annette den Hollander Medewerker Soortenbescherming Brabants Landschap , Ton Bakker Regiocoördinator Kerkuil West-Brabant , Dennis Maas Regiocoördinator Steenuil West-Brabant Joost Nijkamp Regiocoördinator Kerkuil Midden-Brabant , Anita van Dooren Regiocoördinator Steenuil Midden-Brabant , Henk Cleutjens Regiocoördinator Kerkuil Oost-Brabant John Opdam Regiocoördinator Steenuil Oost-Brabant , Arjen Stoop Veldmedewerker Brabants Landschap West-Brabant , Karel Voets Veldmedewerker Brabants Landschap Oost-Brabant , Bijlage 2 Facebook-team Uilenbescherming Brabant Naam Functie Jochem Sloothaak Algeheel paginabeheer uilenbeschermingbrabant@gmail.com Dennis Maas Aanspreekpunt regio West dwmaas@hotmail.com Anita van Dooren Aanspreekpunt regio Midden jmvandooren@home.nl Mark Sloendregt Aanspreekpunt regio Midden markenrian@planet.nl 30 Kijk ook eens op voor een interactieve kaart met de Brabantse uilenwerkgroepen

33 Bijlage 3 Contactpersonen voor uilenwerkgroepen in Brabant Vrijwillige uilenbescherming in Noord-Brabant Groep Regio West-Brabant Contactpersoon Telefoon Groepsnr. steenuil Groepsnr. kerkuil VWG Altenatuur Rinus Punt mlpunt@hetnet.nl KU41 - NMV 'VMB' Hank-Dussen (Biesbosch) Ton Prinsen tonprinsen@kpnplanet.nl KU60 - VWG Altenatuur Arie van de Herik arievandeherik@hotmail.com SU UWG Bergen op Zoom Ton Bakker bakker.karman@home.nl SU01 KU13 - UWG Roosendaal, Rucphen en Sprundel Leon Testers leontesters@hotmail.com SU22 KU82 - VWG Etten-Leur Mark van der Zijden mvdzijden@home.nl KU20 - UWG Oud Gastel (Roosendaal) Johan Godschalk jjgodschalk@home.nl KU44 - VWG Etten-Leur Harry Bode harry.bode@hetnet.nl SU UWG Moerdijk Wim de Vries uwg.moerdijk@hotmail.nl SU21 KU81 - UWG Breda - Westbrabantse vogelwerkgroep Martin van Leest mvanleest@planet.nl SU05 KU80 RU03 Mark & Leij (Chaam) Wim Cornelissen wimelly@planet.nl SU07 KU51 - VWG Zundert Ad van Gastel ad.gastel@ziggo.nl SU04 KU27 - UWG Drimmelen & Den Hout Harry Fiolet hgfiolet@hetnet.nl SU09 KU45 - VWG IVN Mark & Donge Bart Jaspers bart.jaspers13@gmail.com SU10 KU93 - Uilenwerkgroep Dongemond Dennis Maas dwmaas@hotmail.com SU18 KU54 RU02 UWG Ken en Geniet (Dongen) Thieu Verharen uil@kenengeniet.nl SU11 KU06 RU04 UWG Gilze en Rijen Maaike Riemslag m.riemslag-ansems@planet.nl SU19 KU73 - IVN De Waerdman (West) Kees Kraneveld kraneveld@hotmail.com SU16 KU102 - IVN De Waerdman (Oost) Roy van Delft info@royvandelft.nl SU17 KU02 - UWG Baarle (Mark en Leij) Johan Versmissen versmissen@telenet.be SU14 KU59 - Groep Regio Midden-Brabant Contactpersoon Telefoon Groepsnr. steenuil Groepsnr. kerkuil SWG Oisterwijk Anita van Dooren jmvandooren@home.nl SU Ransuilenwerkgroep IVN Oisterwijk Christien Hermsen chris10h@planet.nl RU01 UWG Tilburg eo Bart van Beerendonk vogelsinudenhout@gmail.com KU37 - SWG Hilvarenbeek eo Dis van der Put dis.vander.put@hotmail.nl SU72 KU57 - WNL Oost-, West- & Middelbeers Rinus van den Boomen ann.denboom@planet.nl KU33 - UWG Uylenspieghel (Goirle-Riel) Bas Dielen dielen.bas@gmail.com SU08 KU85 - UWG Tilburg eo Jan van Rijsewijk jmvanrijsewijk@home.nl SU Kerk- en Steenuilgroep Vught Sietske van Maren sietskevanmaren@gmail.com SU55 KU66 - SWG Helvoirt eo Ad van Opstal ajmvanopstal@gmail.com SU70 KU68 - Natuurwerkgroep Liempde (Den Dungen, Gemonde Toon Ondersteijn a.onder@home.nl SU110 KU40 - en St. Michielsgestel) WNL Boxtel Pieter Wesselink p.wesselink@planet.nl SU57 KU35 - KWG Oisterwijk-Haaren Gijs van der Weerden g.vdweerden@home.nl KU07 - JNW Zijtaart Ton van de Tillart tonvandentillart@hotmail.com SU59 KU43 - SWG IVN Sint-Oedenrode Henk Steenbakkers henk.steenbakkers@kpnmail.nl SU Heemnatuurgroep Sint-Oedenrode Bert Vervoort l.vervoort3@chello.nl KU04 - Natuurwerkgroep Liempde (Liempde) Dirk Eykemans dirkeykemans@hotmail.com SU53 KU10 Heemnatuurgroep Sint-Oedenrode Jack van Gastel j.gastel3@gmail.com SU VWG De Kempen Mark Sloendregt markenrian@planet.nl KU14, KU71 - UWG De Goei Kast (Wintelre - Oerle) Hennie Spitters h.spitters8@upcmail.nl SU WNL Oost-, West- & Middelbeers Noud Janssen noudjanssen@live.nl SU UWG Eersel Cor van de Ven cor.vandeven@vencomaticgroup.com SU67 KU75 - UWG Riethoven Frans Huijbers vws_frans@hotmail.com SU58 KU34 - UWG Hoogeloon Rien Kelders rienkelders@upcmail.nl SU74 KU91 - UWG Bladel Gerard Panken g.panken@chello.nl SU75 KU92 - UWG Reusel de Mierden Piet Peijs p.peijs@chello.nl SU69 KU90 - UWG Riethoven Dirk Timmermans stalwalik@freeler.nl SU58 KU34 - UWG Valkenswaard Arno Bleeker arno.bleeker@asml.com SU77 KU87 - SWG Hei, Heg en Hoogeind (Leende) Adrie Staals a.staals56@upcmail.nl SU71 KU74 - UWG Wilmar (Aalst - Waalre) Marijn van de Berk m.vandenberk@upcmail.nl SU76 KU72 - KNNV VWG Eindhoven Gerard Tielemans detielies@hotmail.com SU56 KU05 - VWG Geldrop Jac Klomp j.klomp789@upcmail.nl SU63 KU23 - VWG Geldrop Peter van Stiphout pvsmarktplaats@gmail.com SU63 KU23 - VWG De Pailjaart (Best) Marco Renes mrenes@onsbrabantnet.nl SU65 KU17 - VWG IVN Oirschot Rinus Sterken uilenwerkoirschot@live.nl SU61 KU46 - UWG Son en Breugel Bert van Oosten bertvanoosten@kpnmail.nl SU68 KU88 - VWG IVN Cranendonck Harrie Hegge h.hegge1@chello.nl SU109 KU01 - Groepsnr. ransuil Groepsnr. ransuil 31

34 Groep Regio Oost-Brabant Contactpersoon Telefoon Groepsnr. steenuil Groepsnr. kerkuil SWG `s-hertogenbosch Jan Timmers SU VNW 's-hertogenbosch e.o. Joost Nijkamp joost.nijkamp@home.nl SU124 KU19 - UWG Rosmalen-Maliskamp Henk Vennix havix2000@gmail.com SU134 KU94 - VWG Maasdonk Otto Kwak ottokwak@gmail.com SU113 KU69 - UWG Berlicum-Middelrode Bert Kastelijn bertkastelijn@home.nl SU135 KU103 - UWG Oss-Berghem-Megen Bas van de Kar basvandekar@gmail.com SU123 KU28 - VWG IVN Grave e.o. Henk van Gemert vogelvrij@home.nl SU101 KU64 - VWG Ravenstein Pierre de Kleijn pddk59@gmail.com SU127 KU67 - UWG Vinkel Rien van Nistelrooij rienenhenriettevannistelrooy@home.nl SU112 KU63 - UWG Heesch-Loosbroek Frank van Venrooij fvanvenrooij@home.nl SU114 KU61 - UWG Nistelrode Eric van Dijk e.van.dijk@home.nl SU132 KU84 - VWG Geffen Rien van den Hurk hurkerp@hetnet.nl SU117 KU65 - VWG Lithoijen Clemens Theunisse clemenstheunisse@gmail.com SU119 KU89 - Vogelwacht Uden e.o. John Opdam johnenheidiopdam@kpnmail.nl Werkgebied Uden - Werkgebied Odiliapeel - Volkel - Zeeland - Werkgebied Venhorst - Boekel - Werkgebied Mariaheide - Veghel - Vorstenbosch - Werkgebied Keldonk - Erp - Boerdonk SU122 SU122 - SU107 SU105 KU29 KU29 KU70 KU25 KU VWG De Torenvalk (Zeeland) Rien de Louw pa7pyr@gmail.com KU12 - VWG Gemert Martin Vink m.vink1993@kpnmail.nl SU108 KU21 - VWG Boekel - Venhorst Martien Janssen martien_maria_janssen@outlook.com SU VWG IVN De Groene Overlaat (Cuijk) Koos Elbers elbkat@planet.nl SU130 KU09 - VW De Maasheggen Maria van Amstel richa58@hetnet.nl SU106 KU11 - UWG IVN Veghel Peter van de Heijden pj.vdheijden@kpnplanet.nl SU UWG Heeswijk-Dinther John Davies familiedavies@home.nl SU131 KU83 - UWG Heeswijk-Dinther Harry van den Berg harry.berg@ziggo.nl SU131 KU83 - UWG Schijndel Addie van der Heijden 64uwgs@kpnmail.nl SU103 KU49 - UWG De Peel Jo van Zanten jm.vanzanten@kpnmail.nl SU111 KU18, - KU48, KU78 VWG De Kulert (Deurne) Rob Boesten rboesten@gmail.com SU VWG De Ortolaan (Laarbeek) Ton op den Buijs uilenlaarbeek@hotmail.com SU102 KU16 - VWG De Kulert (Deurne) Henk Cleutjens henkcleutjens@cs.com KU15 - VWG IVN Bakel ('ut Vuggelke') Leo van Gerwen leo-angelien@chello.nl SU UWG Maas en Peel Gerrit Michels info@germarmich.com SU VWG Boxmeer e.o. Huub Thoonen peterengerry@gmail.com SU133 KU86 - VW De Maasheggen Leo Daanen leodaanen@freeler.nl SU106 KU11 - VWG IVN Bakel ('ut Vuggelke') Hans van Berlo hansenkarin@hotmail.nl - - KU56 - Groepsnr. ransuil 32

35

36 Brabants Landschap ADRES Postbus 80, 5076 ZH Haaren Telefoon: Website: BEZOEKADRES Kasteelboerderij van Nemerlaer Kasteellaan 4 in Haaren