Docentenhandleiding bij Jeuden in Grunnen

Transcriptie

1 Docentenhandleiding

2 Docentenhandleiding bij Jeuden in Grunnen Inleiding Voor u ligt het project Jeuden in Grunnen, een project voor de groepen 7 en 8 in het basisonderwijs over sporen van Joods leven in het Groninger landschap. Dit project is samengesteld door Regionaal Historisch Centrum de Groninger Archieven en Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen (OVCG) op initiatief van Kunststation C. Op interactieve wijze nemen leerlingen van groep 7 en 8 kennis van de Joodse levenswijze, religie en gebruiken en ze komen te weten welke rol de Joodse gemeenschap in hun dorp heeft gespeeld. Daarnaast gaan ze op onderzoek uit naar wat er nu nog zichtbaar is van die Joodse gemeenschap in hun dorp. Dit project is gericht op scholen in de provincie Groningen. Ook komt de geschiedenis van de joodse gemeenschap in de stad Groningen aan de orde. De synagoge in de stad Groningen is één van de locaties die u kunt bezoeken. De makers van dit project willen bewerkstelligen dat de vaak onbewuste associatie van het Jodendom met de Tweede Wereldoorlog wordt tegengegaan. Voor 1940 was de Joodse gemeenschap in de provincie een levendig en geïntegreerd onderdeel van de maatschappij. Vandaag de dag vormen Joodse gebruiken en Joodse cultuuruitingen nog een belangrijk deel van ons erfgoed. Dát duidelijk maken aan de leerlingen en hen met nieuwe ogen naar hun dorp te laten kijken, is de kerntaak die de makers van dit project zich gesteld hebben. Van even groot belang is dat leerlingen aan dit project een hoop plezier gaan beleven. Leuke, afwisselende en niet te dure workshops en excursiemogelijkheden zijn op logische wijze verweven met de lesinhoud. De makers wensen u veel plezier bij de uitvoering! docentenhandleiding 2

3 Doelen Jeuden in Grunnen bevordert de openstelling van en het begrip voor (gebruiken van) andere culturen en bevolkingsgroepen; het bevordert als zodanig de inleving in andermans waarden en normen. # Jeuden in Grunnen maakt de leerlingen bewust van de geschiedenis van de eigen omgeving. # Jeuden in Grunnen maakt de leerlingen bewust van de rol die de Joodse cultuur in de eigen omgeving speelt of gespeeld heeft. Jeuden in Grunnen bestaat uit: # Docentenhandleiding # Inleiding Jodendom (voor docenten) # Leskist Nieuwjaar / Pesach # Uitleg, vragen, opdrachten en antwoorden bij de leskist # Overzicht Joodse omgevingspunten per gemeente met daarbij regio-verhalen en lokale literatuur # Overzicht workshops en excursiemogelijkheden # Weblinks en Algemene literatuurlijst De bovengenoemde opsomming geeft tevens de volgorde van werken aan. Voorbereiding Ter voorbereiding op het project dient u alle stof goed door te lezen. Verder is het raadzaam de leskist op tijd te reserveren of tijdig materiaal bij archiefdiensten te bestellen, als u dat in de lessen wilt gebruiken. Ook voor de workshops geldt dat u tijdig afspraken moet maken met de personen/groepen die de workshops geven. Het zijn allemaal professionele artiesten met drukke agenda s! Hetzelfde geldt natuurlijk als u met de klas een bezoek wilt brengen aan één van de genoemde locaties, waar u wilt worden rondgeleid. Voor de lessen geldt dat deze zo zijn opgezet dat u als docent ze naar wens kunt inrichten: u bepaalt of u de vijf lessen in één week doet of dat u ze spreidt over meerdere weken; en u bepaalt welke workshops en welke excursies u kiest. Daarbij is er in het aanbod op gelet dat er voor elk budget een passende workshop en excursie is. docentenhandleiding 3

4 Opzet lesprogramma Het project duurt een week. Iedere dag is er één les. Naarmate het project vordert duren de lessen iets langer. Van anderhalf uur in de eerste les tot drie keer een hele ochtend. Het project laat de leerlingen in de eerste les kennis maken met het Jodendom. Na afloop kunnen de leerlingen fundamentele vragen over het Jodendom beantwoorden. Dit is de basisles. De docent leest hieraan voorafgaand de inleiding op het Jodendom die bij het project hoort en introduceert daarna het onderwerp in de klas. De kinderen gaan op een creatieve manier het Jodendom verkennen. Hiertoe is een leskist samengesteld. Deze kunt u gratis lenen bij: OVCG Postbus RM Groningen info@ovcg.nl Het wordt aanbevolen de leskist tijdig te reserveren! Voor de leenperiode moet een borgsom van 100 worden overgemaakt, die weer wordt teruggestort als de kist weer bij OVCG terug is. In de tweede les gaan de kinderen kijken naar het Jodendom dicht bij huis. De Joodse gemeenschap in het eigen dorp staat centraal en er wordt gekeken welke rol deze speelde en hoe deze het dorpsleven beïnvloedde. De kinderen passen wat zij over Joden weten toe op hun eigen omgeving. Hiertoe gebruiken zij het overzicht: dit is speciaal voor dit project samengesteld en bevat een inventarisatie per gemeente van alle omgevingspunten die herinneren aan de Joodse Groningers: straatnamen, monumenten, synagogen, voormalige slagerijen, rabbinaathuizen, gebouwen van voormalig Joods verenigingsleven etc. Doel is dat de leerlingen inzien dat het voor 1940 heel normaal was dat er een Joodse gemeenschap dichtbij woonde en leefde. In de derde les hebben de kinderen een locatie uitgekozen en gaan deze bezoeken. Op een aantal plaatsen kan dat bezoek gecombineerd worden met een rondleiding ter plaatse (kunstelement mogelijk). In de vierde les gaan de kinderen een creatieve workshop doen. Hierbij is er keuze uit diverse soorten workshops (theater, dans, koken etc.) om de kinderen verder vertrouwd te maken met de Joodse cultuur en de Joodse gebruiken (kunstelement mogelijk). In de vijfde les gaan de kinderen napraten over de afgelopen week. Ze kiezen een thema en presenteren wat ze over dat thema geleerd hebben aan de rest van de school. Dit kan op drie manieren, afhankelijk van de beschikbare tijd en van wat het beste bij uw school past (kunstelement mogelijk). docentenhandleiding 4

5 Aansluiting bij de kerndoelen Bij het ontwikkelen van dit lesproject is rekening gehouden met de kerndoelen zoals beschreven in het Voorstel herziene kerndoelen basisonderwijs (2004). Het project is een voorbeeld bij uitstek van cultuureducatie: kinderen leren over hun eigen omgeving en over hun eigen geschiedenis. Deze vorm van kennis wordt gecombineerd met kennis over andermans cultuur met bijbehorende normen en waarden. Kennis is een belangrijk hulpmiddel bij het creëren van respect en tolerantie. Het project is zodanig samengesteld dat de leerlingen leren door te doen, en informatie vergaren door informatie te zoeken. Daarnaast zijn de garantie van plezier en de stimulans voor samenwerking belangrijke bouwstenen van het project. De volgende kerndoelen sluiten direct deels of geheel aan bij het lesproject: Kerndoelen: Nederlands 1. De leerlingen leren informatie te verwerven uit gesproken taal. Ze leren tevens die informatie, mondeling of schriftelijk, gestructureerd weer te geven. 2. De leerlingen leren zich naar vorm en inhoud uit te drukken bij het geven en vragen van informatie, het uitbrengen van verslag, het geven van uitleg, het instrueren en bij het discussiëren. 3. De leerlingen leren informatie te beoordelen in discussies en in een gesprek dat informatief of opiniërend van karakter is en leren met argumenten te reageren. 6. De leerlingen leren informatie en meningen te ordenen bij het lezen van school- en studieteksten en andere instructieve teksten, bij systematisch geordende bronnen, waaronder digitale. 9. De leerlingen krijgen plezier in het lezen en schrijven van voor hen bestemde verhalen, gedichten en informatieve teksten. Oriëntatie op jezelf en de wereld 37 De leerlingen leren zich te gedragen vanuit respect voor algemeen aanvaarde waarden en normen. 38 De leerlingen leren hoofdzaken over geestelijke stromingen die in de Nederlandse multiculturele samenleving een belangrijke rol spelen. 47 De leerlingen leren de ruimtelijke inrichting van de eigen omgeving te vergelijken met die in omgevingen elders, in binnen- en buitenland, vanuit de perspectieven landschap, wonen, werken, bestuur, verkeer, recreatie, welvaart, cultuur en levensbeschouwing. 51 De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen en ze leren aanduidingen van tijd en tijdsindeling te hanteren. 52 De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken: burgers en stoommachines, wereldoorlogen; televisie en computer. 53 De leerlingen leren over de belangrijke historische personen en gebeurtenissen uit de Nederlandse geschiedenis en kunnen die voorbeeldmatig verbinden met de wereldgeschiedenis. Kunstzinnige oriëntatie 54 De leerlingen leren beelden, taal, muziek, spel en beweging te gebruiken om er gevoelens en ervaringen mee uit te drukken en om er mee te communiceren. 56 De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed. docentenhandleiding 5

6 Les 1 Voorbereiding: U leest de inleidende tekst en screent de bijbehorende sites op afbeeldingen die u de klas wilt laten zien. Evt. deze afbeeldingen op het netwerk plaatsen; kan ook als powerpoint. Duur: Ongeveer 1-1,5 uur, afhankelijk van het aantal vragen, het werken met de leskist en het op gang komen van een discussie. Introductie: U introduceert het project en het onderwerp in de klas en begint met een algemene brainstorm-ronde. Vragen die daarbij gesteld kunnen worden: # Wie weet wat het Jodendom is? # Waar denk je aan bij het woord Joods? # Ken je Joodse namen? (Rebecca, Esther, Judith, Mirjam, Abraham, Daniël,Ruben etc.) # Ken je beroemde Joodse mensen? (Job Cohen, Albert Einstein, Marga van Praag, Frits Barend, Bram Moskowizc, Ali G., Anne Frank etc.) # Wie weet waar Israël ligt? # Vraag hen naar de betekenis van een paar specifiek Joodse zaken, bijvoorbeeld een synagoge, een Davidster, de sjabbat en de Tora. Geef de leerlingen de ruimte om zelf hun visie te vertellen, verbeter hen nog niet en vraag vooral door. De leerlingen schrijven hun visie en trefwoorden op grote vellen papier. Deze worden aan het eind van de les opgehangen in de klas. Vervolgens vertelt de docent over het Jodendom en de Joodse cultuur aan de hand van de onderwerpen die in de inleiding aan bod zijn geweest. Op zijn veel afbeeldingen te vinden om uw verhaal te illustreren. Ook kunt u voorwerpen uit de leskist gebruiken. Laat de voorwerpen rondgaan en vertel erover. Vertel vooral in de tegenwoordige tijd maar schuw de onderwerpen antisemitisme en holocaust niet. Leskist Bij de voorwerpen uit de leskist horen ook vragen en opdrachten. Deze kunnen de kinderen in groepjes maken of klassikaal. Het doel van de leskist is om dingen die met het Jodendom te maken hebben tastbaar te maken voor de kinderen. Het kennis nemen van is hierbij belangrijker dan het juist beantwoorden van de bijbehorende vragen. Ziet u erop toe dat de leerlingen zorgvuldig en met respect omgaan met de religieuze voorwerpen uit de leskist. Aansluitend mogen de leerlingen vragen stellen en - indien er behoefte aan bestaat - discussiëren. Doel Na afloop moeten de leerlingen fundamentele vragen kunnen beantwoorden als: # Wat is dat: het Jodendom? # Wie zijn er Joods? # Kun je Joods worden? # Welke gebruiken horen bij het Jodendom? # Hoe beleven Joden hun godsdienst? # Hoe beïnvloedt Joods-zijn het dagelijks leven? # Op welke verschillende manieren kun je je Joods-zijn beleven? docentenhandleiding 6

7 Les 2 In deze les gaan de kinderen verder met wat ze bij les 1 geleerd hebben. De kinderen gaan kijken naar het Jodendom dicht bij huis. Voorbereiding: Voor een groot aantal gemeenten is een verhaal geschreven over hoe de Joodse gemeenschap er in die gemeente uitzag. Deze vertellen over hoe Joden voor 1940 leefden in bepaalde regio s. De teksten zijn op kindniveau geschreven. Ze bevatten elementen die normaliter buiten de geschiedschrijving vallen, maar die juist voor kinderen body geven aan de verbeelding. Bestudeer de teksten over uw eigen gemeente en zoek de plaatsen en straten die genoemd worden op. Screen ook vast het gemeente-overzicht op voor uw school interessante locaties. U kunt ook nog kijken op Begraafplaatsen: U zult in het overzicht per gemeente zien dat vooral begraafplaatsen nog bestaan en te bezichtigen zijn. Dit komt omdat een Joods graf voor eeuwig is en dus nooit geruimd mag worden. In de Inleiding kunt u meer lezen over rouw en overlijden bij Joden. Wellicht loont het de moeite tijdens les 3 een bezoek te brengen aan een Joodse begraafplaats bij u in de buurt. Ook omdat alle nog bestaande Joodse grafteksten in de provincie Groningen op papier zijn gezet en vertaald in de boeken van oa. De Vey Mestdagh. Dit zijn vaak ontroerende en zeer persoonlijke teksten. Ziet u hiervoor: - C.A. van der Berg, De Joodse Gemeenschappen in Noordwest-Groningen, Winsum, Eenrum, Leens-Ulrum, Warffum, ; waarin tevens opgenomen De Benninga s, de herinneringen aan zijn jeugd in Eenrum, door dr Noach Benninga ( ) (Groningen 2000). - C.A. van der Berg en E.P. Boon, De joodse gemeenschap in de Kanaalstreek: Stadskanaal, Musselkanaal, Onstwedde en Mussel (Groningen 1992). - Bijl, G. De joodse gemeenschap te Winschoten: instituties en functionarissen in de negentiende eeuw, in: P. Brood en E. Schut (red.) Eene zeer twistzieke natie, E.P. Boon en J.J.M. Lettinck, De joodse gemeenschappen in Hoogezand-Sappemeer, Slochteren, Noord- en Zuidbroek en omliggende dorpen (Groningen 2001). - E. Boon en J.J.M. Lettinck, De joodse inwoners van de stad Groningen en omstreken en hun begraafplaatsen aldaar, de delen IIa, IIb, en IIc, alle over de periode (Groningen, 2006). - R.C. Hage en J.H. de Vey Mestdagh (red.) De joodse gemeenschap van Veendam/ Wildervank, Muntendam en Meeden (Groningen 1985). - K. Jongeling en J. Brilleman, Joodse begraafplaatsen in Groningen en Oostfriesland/1 (Ter Apel, Bourtange, Vlagtwedde, Bellingwolde, Stadskanaal, Nieuweschans, Bunde) (Groningen 1977). - G.J. van Klinken en J.H. de Vey Mestdagh, De joodse gemeenschap in het Groninger Westerkwartier, Peize en Roden (Groningen 1985). - Stefan van der Poel, Joodse stadjers; De joodse gemeenschap in de stad Groningen (Assen, 2004). Op internet: - E. Schut, Geschiedenis van de joodse gemeenschap in de Pekela s : geschiedenis van de begraafplaats en overzicht van de joodse bevolking (Groningen 1991). - E. Schut, De joodse gemeenschap in de stad Groningen (Assen, 1995). Op internet: - E. Schut, mr. J.H. de Vey Mestdagh e.a,.de joodse inwoners van de stad Groningen en omstreken docentenhandleiding 7

8 en hun begraafplaatsen aldaar, deel I (Groningen, 2001). - J. H. de Vey Mestdagh (red.) Joden in Noord-Oost Groningen. De joodse gemeenschappen in Appingedam, Bierum, Delfzijl, Kantens, Loppersum, Middelstum, Stedum,Ten Boer, Termunten, Uithuizen, Uithuizermeeden, Usquert, t Zandt en omliggende dorpen (Groningen 1980). Duur: 2 x een half uur: voor de pauze de bedoeling van de les uitleggen en de diverse hulpmiddelen bestuderen; na de pauze de vragen beantwoorden. Uitvoering: Lees met de kinderen het verhaal over uw gemeente en zoek uw gemeente op in het overzicht. Let op: niet álle dorpen uit de gemeenten zijn in het overzicht vertegenwoordigd. Mocht de plaats waar uw school ligt er niet bij staan, kijk dan bij de dichtstbijzijnde plaats. Tip: u kunt natuurlijk ook siteteksten selecteren, in een Word-document plakken, printen en naar het gewenste aantal kopiëren, zodat u de tekst ook klassikaal kunt lezen. Probeer nu samen met de leerlingen (of in groepjes) de volgende vragen zo uitgebreid mogelijk te beantwoorden: # Hebben er in ons dorp of onze regio Joden gewoond? # Zo ja, waar dan? # Hoe leefden zij? # Welke beroepen hadden zij? # Hoe kwam het dat zij specifieke beroepen uitoefenden? (Joden mochten geen lid worden van gilden. Daarnaast konden zij vanwege de sjabbatsrust op vrijdagmiddag en zaterdag niet werken, zodat zij in de handel terechtkwamen en zo eigen baas - oa over hun werktijden - waren.) # Zijn hun namen bekend? # Is er een Joodse begraafplaats hier in de buurt? # Is er een monument voor de Joodse oorlogsslachtoffers hier in de buurt? # Hoe zag ons dorp er voor 1940 uit? Hulpmiddelen: # De regiodatabase met regioverhalen. # Plattegrond van het dorp of de stad van voor 1940 # # # (digitaal monument Joodse gemeenschap Nederland; met goede zoekfuncties!) # (klik bij anderen op zoeken en vervolgens kunt u op # woonplaats zoeken naar portretten van Joodse dorps- of stadgenoten) # (kijk bij inhoud en dan bij Groningen ) Op veel van de bovengenoemde sites worden ook relevante boeken genoemd. docentenhandleiding 8

9 Les 3 Voorbereiding: U kiest aan de hand van het onderzoek uit de les van gisteren het meest aansprekende omgevingspunt uit dat door de leerlingen is behandeld. Dit kan een monument zijn, een huis waar iemand heeft gewoond, een synagoge etc. Als er meerdere punten bij elkaar in de buurt liggen, kunt u ook meer dan één locatie kiezen. Bij het lesmateriaal treft u in het Workshop-overzicht ook een overzicht aan van lokale musea en instellingen die Joodse voorwerpen in de collectie hebben of die uw leerlingen ter plaatse een educatief programma kunnen voorleggen. Dit verdient natuurlijk ook de aandacht (bv. het Joodse schooltje in Leek). Als er bij u in de buurt geen geschikte locatie is, kunt u altijd een afspraak maken met de synagoge in de Folkingestraat te Groningen. Zie voor meer informatie de workshopsuggesties. Zorg voor vervoer (ouders met auto s) of zorg ervoor dat alle leerlingen die dag op de fiets naar school komen. Informeer bewoners van eventueel particuliere panden die u gaat bezoeken over het project, uw komst en het doel van uw bezoek. Duur: Iets minder dan één ochtend. Uitvoering: U kunt met kunstenaar Peter Propstra een plek bezoeken. Hij heeft een bijzondere en creatieve manier bedacht om het bezoek aan de plek extra cachet te geven: Inhoud workshop Peter Propstra: De kinderen bezoeken met de kunstenaar/theatermaker een locatie die herinnert aan de joodse gemeenschap in de betreffende regio. De kinderen stellen zich voor hoe hier vroeger mensen waren, wat ze deden, hoe ze eruitzagen etc. Historici noemen dit: zoeken naar historische sensatie. Aan de hand van wat ze weten op basis van de eerdere lessen en van wat ze er verder bij fantaseren wordt aan een tableau vivant (levend schilderij) gewerkt waar alle kinderen deel van kunnen uitmaken. Het tableau vivant wordt fotografisch vastgelegd zodat er eventueel later nog n.a.v. de foto s kan worden getekend of geschilderd. Deze les duurt een uur (ter plaatse) en kost 32, - (excl. reiskosten). Er wordt vanuit gegaan dat er een digitale camera op de school aanwezig is. Er kan ook met wegwerpcameraatjes worden gewerkt. Zonder workshop: Als er geen rondleiding op de plek mogelijk is en u niet van de workshop gebruikt wilt maken, kunnen de kinderen andere dingen doen ter plaatse: zoals bloemen leggen (bij een monument of gedenkplaat; niet op begraafplaatsen, want dit is tegen de Joodse gebruiken), een tekening maken of bijvoorbeeld een grafsteen natekenen, foto s maken etc. docentenhandleiding 9

10 Les 4 Na al het werken en alle opdrachten is het nu tijd voor iets LEUKS! De kinderen gaan een workshop of concert volgen. Het idee hierachter is niet alleen dat de vierde les er één van ontspanning moet zijn, maar ook zullen de kinderen van de workshop een en ander opsteken over de Joodse cultuur. Daarnaast dient de workshop ook heel duidelijk om aan te geven dat de Joodse cultuur nog steeds springlevend is. Joden vormen zeker na de holocaust een minderheid in Nederland, maar de aantrekkelijkheid en aanstekelijkheid van hun cultuur (muziek, dans, verhalen etc.) is daardoor niet veranderd. Daarin willen we de kinderen graag laten delen. Voorbereiding: U kiest een workshop die bij uw school en uw leerlingen past. Zaken als budget en beschikbare ruimte zullen hierbij een rol spelen. Doet u dit ruim van tevoren (voor de projectweek), want veel van de kunstenaars en muzikanten hebben drukke agenda s. De verschillende workshops staan vermeld in de workshopsuggesties. Duur: Eén ochtend Uitvoering: De uitvoering hangt uiteraard af van de door u gekozen workshop. Kosten: De kosten hangen ook af van de door u gekozen workshop. docentenhandleiding 10

11 Les 5 De kinderen gaan de afgelopen week met elkaar evalueren. Daarna presenteren zij hun visie op het project en op wat ze geleerd hebben aan de rest van de school (groep 3 t/m 8). Voorbereiding: Deel de diverse aspecten van het project op in een aantal thema s. Voorbeelden: # De Joodse synagogedienst # De Joden in ons dorp # De Joodse voedselwetten # Joodse muziek # Joodse verhalen Duur: Eén ochtend. Uitvoering (I): Begin een kringgesprek met de hele klas over hoe ze de afgelopen week hebben beleefd. Betrek daarbij ook de vellen papier die zij bij hun brainstorm op de eerste dag hebben beschreven. Stel vragen als: # Wat was er nieuw voor je? # Wat vond je het leukst? # Wat vond je het stomst? # Was het anders dan je had verwacht? Verdeel de kinderen nu in groepjes van 4 à 5 leerlingen. Elk groepje kiest een thema. De kinderen moeten een presentatie voorbereiden voor de groepen 3 t/m 8. De leerlingen evalueren wat ze over hun thema hebben geleerd en presenteren dat op eigen wijze en in hun eigen woorden. De leerlingen mogen hiervoor ook illustraties gebruiken of spullen uit de leskist. De andere kinderen mogen dan vragen stellen. Uitvoering (II): De presentatie kan ook op een creatievere manier onder leiding van beeldend kunstenaar Peter Propstra: met hem gaan de kinderen soms letterlijk - vormgeven aan dat wat ze tijdens het project hebben ervaren en beleefd. Op een later tijdstip maken de kinderen een presentatie waarin aan de school en de ouders wordt getoond wat er in deze les is bedacht en gemaakt. De les: Tijdens de evaluatie wordt de kinderen gevraagd welk kernwoord in hun beleving het meest op dit project betrekking had. Uitgaand van dat kernwoord gaat ieder kind aan de slag om daar zijn/haar eigen invulling en uitwerking aan te geven. Daarbij is het helemaal vrij in het kiezen van de uitdrukkingsmogelijkheden: het eindresultaat kan een tekening zijn, een beeldje, een gedicht, maar ook bijvoorbeeld een verhaal, een liedje of een dans De kinderen zullen zoveel mogelijk individueel worden geholpen door Peter bij het vormgeven van hun eigen woord. docentenhandleiding 11

12 De presentatie: Een expositie waar behalve aan de wand gehangen tekeningen en schilderijen ook kinderen her en daar in de ruimte of tegen de muur staan en hun creatieve invulling aan hun kernwoord geven. Uitvoering (III): Begin een kringgesprek met de hele klas over hoe ze de afgelopen week hebben beleefd. Betrek daarbij ook de vellen papier die zij bij hun brainstorm op de eerste dag hebben beschreven. Stel vragen als: # Wat was er nieuw voor je? # Wat vond je het leukst? # Wat vond je het stomst? # Was het anders dan je had verwacht? De kinderen gaan nu een plattegrond samenstellen van voor 1940 (op basis van een bestaande plattegrond). Daarin kunnen kinderen dan de locaties tekenen en zo aangeven waar en hoe de Joodse gemeenschap leefde (synagoge, begraafplaats, huizen). In de legenda kunnen ze extra informatie over de locaties geven. Dit kan worden aangevuld met tekeningen die de kinderen hebben gemaakt of foto s. De presentatie kan dan worden vervangen door een kleine expositie: de plattegrond(en) kunnen worden tentoongesteld en de kinderen kunnen erbij vertellen. Voorbereiding: U kiest een uitvoering die bij uw school en uw leerlingen past. Zaken als budget en beschikbare ruimte zullen hierbij een rol spelen. Indien u kiest voor uitvoering II, dan moet u contact op nemen met Kunststation C voor het maken van een afspraak met Peter Propstra. Ook moet u zaken regelen als knutselmateriaal (papier, klei, etc.). Een en ander kan in overleg met Peter Propstra) en er moet een tijd worden afgesproken wanneer de groepen 3 t/m 8 bij elkaar komen. Duur: Eén ochtend Kosten: Uitvoering I en III zijn vrijwel kosteloos. De workshop met Peter Propstra kost 34,- per uur, excl. reiskosten (vanuit Groningen). docentenhandleiding 12

13 Inleiding Jodendom, Joodse cultuur en Joods leven Voor docenten ter voorbereiding op project Jeuden in Grunnen Deze inleiding behoort bij het project Jeuden in Grunnen en is bedoeld als achtergrondinformatie voor de docent die het project met groep 7 en/of 8 gaat doen. Het geeft een beknopt overzicht van het Jodendom en de Joodse religieuze gebruiken en rituelen en is bedoeld ter voorbereiding op de introductie van het onderwerp in de klas. Het gaat hier om een introductie; het is uiteraard onmogelijk om het Jodendom in al zijn facetten terug te brengen tot een kort verhaal. Wel komen de belangrijkste en meest kenmerkende onderwerpen aan bod, zodat u met deze kennis in staat zult zijn de klas goed en uitgebreid over het Jodendom te informeren. De inleiding is op u als docent gericht: u moet het dus zelf vertalen naar het niveau van groep 7 en 8. Het Joodse volk Het Jodendom is een religie, één van de grotere wereldgodsdiensten, net zoals het boeddhisme, het hindoeïsme, het christendom en de islam. Met deze laatste twee heeft het als verdere overeenkomst dat de aanhangers allemaal geloven in één god. Maar het Jodendom is meer dan een religie: Joden voelen zich met elkaar verbonden als volk, omdat ze samen een veelbewogen geschiedenis delen die teruggaat tot ver voor onze jaartelling. In tegenstelling tot vele andere godsdiensten word je meestal - als Jood geboren. Als je moeder Joods is, dan ben jij dat ook. Deze regel is vastgesteld door orthodoxe rabbijnen. Veel Joden vinden het ook heel belangrijk dat hun kinderen met Joden trouwen, zodat hun Joods-zijn niet verloren gaat. Toch is het niet juist om te stellen dat Joden een ras zijn, zoals de nazi s deden. Immers, je kunt bijvoorbeeld als Aziaat of zwarte persoon wel Joods worden, maar een Jood kan nooit Aziaat of een zwarte persoon worden. Niet-Joden kunnen zich na een intensieve studie tot het Jodendom bekeren. Het is een lange, moeizame weg en dit soort bekeringen vinden veel minder vaak plaats dan bij bijvoorbeeld christenen of moslims. Er zijn op de wereld zo n veertien miljoen Joden. Drie miljoen daarvan wonen in Israël, ruim vijfeneenhalf miljoen in de Verenigde Staten; daarvan woont de helft in New York. In Nederland wonen momenteel ruim veertigduizend Joden. En de rest woont verspreid over de hele wereld. Joods ben je, of je er nu wel of niet iets aan doet; dat is een gegeven. Maar de manier waarop je invulling geeft aan je Joods-zijn kan enorm verschillen. Net als bij andere godsdiensten is het ene gezin veel meer met het geloof bezig dan het andere en zelfs binnen het gezin kan dit uiteenlopen. In Nederland zijn de meeste Joden die aangesloten zijn bij een gemeente liberaal, dat wil zeggen dat ze wel leven naar de meeste Joodse geboden, maar dat ze deze hebben aangepast aan de huidige manier van leven. Joden die strikt naar de voorschriften leven en bij wie hun hele dagelijks leven wordt bepaald door het geloof worden orthodox genoemd. De honderdjarige Salomon Heiman Knorringa te midden van zijn familie, 1909 (Tg. 818, inv.nr U8-187c) docentenhandleiding - inleiding jodendom 1

14 In deze inleiding wordt vooral de orthodoxe stroming beschreven. Daar waar de liberale Joden dingen duidelijk op een andere manier doen, wordt dat ook aangegeven. Belangrijk voor de klas: wereldgodsdiensten, monotheïsme, Jodendom ras, orthodox/liberaal Geschiedenis Oorsprong en diaspora: De Joden geloven dat zij directe afstammelingen zijn van de bijbelse stamvaders Abraham, diens zoon Isaak en diens kleinzoon Jacob, die later de naam Israël kreeg. Dit betekent: hij die heeft geworsteld met God. Dit laatste slaat terug op een verhaal uit de Tora. Daarom wordt het Joodse volk ook wel de kinderen van Israël genoemd, omdat men gelooft dat zij rechtstreeks van deze Israël/Jacob afstammen. Jacob kreeg twaalf zonen die hun naam verbonden aan diverse stammen in Israël. Eén daarvan was de stam Juda, vernoemd naar de gelijknamige stamvader. Jeruzalem was de hoofdstad van dit volk. Van deze stam, de Judeeërs, oftewel de inwoners van Judea komt het woord Jood. In 586 voor Christus werden de bewoners verjaagd. Ze werden slaven onder de Egyptische farao, maar de God van de Israëlieten leidde hen met Mozes als leider weg uit Egypte naar de berg Sinaï. Daar openbaarde God zich aan Mozes, gaf hem de tien geboden en later de Tora en bovenal: God sloot met Mozes en alle Joden die toen leefden en ooit nog geboren zouden worden een verbond: wanneer het volk naar God zou luisteren en zijn voorschriften zou naleven en in acht nemen, dan zou het een heilig volk zijn. Dit verbond schonk rechten maar gaf ook verplichtingen! Na de verwoesting van de Tweede Tempel spreekt men van de diaspora van de Joden, oftewel de verstrooiing van de Joden over de hele wereld. Pas met de stichting van de staat Israël in 1948 is aan de noodzaak van deze zwerftocht een einde gekomen. Iedere Jood mag zich in Israël vestigen, maar lang niet iedere Jood die dat wil, heeft de middelen om te emigreren. Sefardische en Asjkenazische Joden: Ruim 2500 jaar na de uittocht hebben vele groepen Joden op alle mogelijke plaatsen in de wereld hun vaste vestigingsplaats gevonden, waar zij vaak al vele eeuwen achtereen leven. Het komt hierdoor dat er diverse groepen Joden zijn ontstaan. De twee bekendste zijn de Sefardische en de Asjkenazische Joden. De Sefardische Joden zijn afkomstig uit de landen rondom de Middellandse Zee, Noord-Afrika en het Midden-Oosten. De Sefardiem (=Sefardische Joden) die nu in Nederland leven zijn vaak afstammelingen van groepen die in 1492 uit Spanje en Portugal verjaagd werden en vervolgens naar Nederland zijn gevlucht. Orkest Stoppelman, bestaande uit vader en zeven zonen, ca. 1920, foto C. Sanders, Coevorden. De meeste Joden in Groningen behoren tot de Asjkenazische Joden. Sefardische Joden zijn in Nederland in de minderheid en wonen vooral in Amsterdam. (Tg. 818, inv.nr O49-284c) docentenhandleiding - inleiding jodendom 2

15 Daarnaast zijn er de Asjkenaziem, die afkomstig zijn uit Midden- en Oost-Europa. In de middeleeuwen kwamen veel Asjkenaziem in Nederland terecht nadat ze als gevolg van grootschalige pogroms uit Oost-Europa en vooral Rusland verjaagd werden. Met de Asjkenaziem kwam ook het Jiddisch naar Nederland. Het Jiddisch is een mengtaal, met als basis een aantal Duitse dialecten (uit verschillende streken en periodes), waaraan in de loop der tijd elementen uit het Hebreeuws en uit Romaanse en soms ook Slavische talen zijn toegevoegd. Na de trek van de Asjkenaziem naar West-Europa ontstond daar een eigen West-Jiddisch dialect. Vandaag de dag wordt het Jiddisch nog door een kleine groep mensen gesproken. Er is momenteel wel een soort culturele opleving gaande. Het Oost-Jiddisch echter leeft nog wel, voornamelijk in Rusland. Jiddisch wordt in het Hebreeuwse alfabet geschreven. Belangrijk voor de klas: diaspora, stichting Israël, twee groepen Joden, Jiddisch Antisemitisme: Joden werden - hoe lang ze ook al op een bepaalde plek woonden - vaak gezien als vreemdelingen, als mensen die er niet helemaal bij hoorden. Het antisemitisme in al zijn verschillende vormen kan nooit verklaard worden - immers, er bestaat geen reden om mensen met een ander geloof en/of een andere afkomst als mindere te behandelen. Historisch dieptepunt vormt uiteraard het antisemitisme van de nazi s dat tot zes miljoen onschuldige doden heeft geleid. Er zijn wel een aantal redenen aan te geven die verklaren waarom het antisemitisme van alle tijden is. Dit komt deels omdat Joden door hun geloof andere (zichtbare) gewoonten erop nahielden dan het gros van de mensen, maar ook omdat zij in sommige gevallen een andere taal spraken onder elkaar (bijv. Jiddisch) en er soms anders uitzagen met hun hoofdbedekking, lange baarden en gebedsdoeken. Joden waren in de overwegend christelijke samenleving ook de enige bevolkingsgroep die er anders uitzag en anders leefde. De maatschappij was nog lang niet zo pluriform als nu. Onbekend maakt onbemind; misschien gold dit vroeger wel sterker dan nu. Toch werden ook volledig geïntegreerde en geassimileerde Joden slachtoffer van vervolgingen en wreedheden. Begraafplaats Veendam, inwijding monument slachtoffers Tweede Wereldoorlog, 1951 (Tg. 818, inv.nr V4-248c) Herman Jozep en Carolina Jozep-de Jong met beide kinderen, ca (Tg. 818 inv.nr S50-273c) docentenhandleiding - inleiding jodendom 3

16 Een belangrijkere oorzaak voor het eeuwenoude antisemitisme is gelegen in het feit dat christenen geloofden dat de Joden Christus hadden vermoord. En voor dit vermeende feit hebben vele nakomelingen moeten boeten. Het antisemitisme had vele directe en indirecte gevolgen: Joden woonden in steden vaak noodgedwongen bij elkaar in eigen wijken (ghetto s), werden uitgesloten van de beoefening van een groot aantal beroepen, moesten al in de middeleeuwen een periode lang een geel kenmerk op hun kleding dragen en ze kregen regelmatig de schuld van rampen zoals de pest. Grote groepen Joden zijn hiervoor mishandeld en/of vermoord. Het antisemitisme van de nazi s kende dus een lange, lange voorgeschiedenis en kwam niet zomaar uit het niets! Aspirant-bekeerlingen van het Jodendom worden erop voorbereid dat Joods zijn ook betekent: het moeten omgaan met het antisemitisme dat ook vandaag nog bestaat. Linktip: Belangrijk voor de klas: antisemitisme heeft altijd al bestaan; je kunt proberen het te verklaren maar het kan nooit gerechtvaardigd worden Tora, Misjna en Talmoed Het heilige boek van de Joden heet de Tora. Het bevat de vijf boeken van Mozes met de namen Beresjiet, Shemot, Wajikra, Bamidbar en Devariem. De opstellers van het Oude Testament hebben deze vijf boeken overgenomen onder andere - Latijnse - namen. De Tora vertoont daarmee overeenkomsten met de Bijbel maar is niet 100% gelijk aan het Oude Testament. Joden schrijven het woord God nooit voluit, maar als G d. Orthodoxe Joden hanteren de oorspronkelijke, Hebreeuwse versie van de geschriften, want de gedachte is dat de Tora het letterlijke woord van God is. En Gods woord moet je niet vertalen, omdat er dan (kleine) betekenisveranderingen kunnen ontstaan. Dat mag niet, omdat een Jood precies volgens de wetten van God moeten leven, zoals die in de Tora staan. Er zijn wel vertalingen in het Nederlands, maar die worden tijdens de orthodoxe synagogedienst niet gebruikt. Naast de Tora is voor de Joden ook de Talmoed erg belangrijk. De Talmoed, letterlijk studie, lering, is opgebouwd uit de Misjna en alle daarna gevolgde commentaren, discussies, verslagen en aanvullingen. Deze toevoegingen worden ook wel Gemara genoemd, wat ook studie en lering betekent, maar dan in het Aramees. De Talmoed heeft zowel een wetgevend als een verhalend karakter en beslaat alle facetten van het menselijk leven. Ook na het afsluiten van de Talmoed zijn er nieuwe commentaren op het werk verschenen, waarvan de belangrijkste later aan de tekst zijn toegevoegd. Rabbijn Aaron Barend Davids, ca. 1925, foto P.B. Kramer (Tg. 1785, inv.nr 10548) Slagerij Vleesblok, Veendam, heropening 3 september 1932 (Tg. 818, inv.nr V4-241c) docentenhandleiding - inleiding jodendom 4

17 De Misjna werd in de tweede eeuw na Christus geschreven door verschillende rabbijnen en behandelt de verklaringen van de Bijbel. Zo staan er o.a. een kalender voor de sjabbat en de feestdagen in, voorschriften over het strafrecht, de positie van de vrouw en informatie over de reinheidswetten met betrekking tot voedsel. De Misjna leidde tot veel discussies onder rabbijnen, die zelf ook weer in boekvorm verschenen, te weten de Talmoed. De Talmoed wordt tot op de dag van vandaag aangevuld en van nieuwe commentaren voorzien. Zo wordt er continu gezocht naar nieuwe handelingsvoorschriften voor hedendaagse problemen, die in de oudheid nog niet speelden. Misjna en Talmoed worden samen ook wel de rabbijnse literatuur genoemd. Studie van Tora, Misjna en Talmoed zijn essentieel voor het Joodse geloof. De studie (ook van het Hebreeuws) begint op kleuterleeftijd en gaat het hele leven door. Dit gebeurt zowel thuis als in de synagoge, die daarom ook wel sjoel wordt genoemd, wat afgeleid is van het Jiddische woord Schule: een plek om te leren en te studeren. In de Tora staan 613 mitswot, leefregels: in 248 geboden en 365 verboden wordt beschreven waar de Joden zich aan moeten houden. Deze regels worden alle genoemd ergens in de Tora. Als je de Tora in één zin zou willen samenvatten, dan zou je kunnen zeggen: Wat gij niet wilt dat U geschiedt, doe dat ook een ander niet! Niet alle regels zijn meer na te leven op dit moment, omdat sommige alleen maar gelden als er weer - een Tempel is. De spijswetten maken ook deel uit van deze 613 leefregels (zie blz. 12). Ook een belangrijk gebod is de plicht tot het geven van tsedaka, liefdadigheid en (financiële) giften aan minder bedeelden (vaak binnen de Joodse gemeenschap). Aan de hand van deze voorschriften zijn er allerlei bepalingen vastgelegd omdat de moderne tijd vraagt om nieuwe leefregels. Zo is er het verbod om vuur te maken op sjabbat. De vraag diende zich aan of men wel het elektrische licht mag aandoen op sjabbat. Het antwoord was ontkennend, omdat men met deze handeling een vonkje (vuur) maakt. Rabbijnen discussiëren nog steeds regelmatig over dit soort vragen over de interpretatie van de geschriften. Wat te denken van de eerste Israëlische ruimtevaarder, die zich afvroeg wanneer voor hem in de ruimte de sjabbat begon? Belangrijk voor de klas: de Bijbel lijkt op de Tora, immers het Oude Testament bevat de Tora 613 leefregels en constante aanpassing, de tien geboden Stills uit film van inwijding jeugdsjoel, waarbij de Torarollen naar de biema worden gedragen (MA0278 Bouw en opening Jeugdsjoel, M. Levie, 1940) docentenhandleiding - inleiding jodendom 5

18 De synagoge De synagoge is de plaats waar Joden samenkomen om te bidden, om te leren en te studeren maar ook om er als gemeenschap samen te zijn. In het verleden werden bij de synagoge naast de gebedsruimte ook een bibliotheek, een vergaderzaal, een dienstwoning voor de rabbijn en een mikwe, een ritueel reinigingsbad (zie blz. 10) gebouwd. Alle mannelijke bezoekers, ook de niet-joodse bezoekers worden geacht een hoofdbedekking te dragen; zo mogelijk (qua leeftijd) ook de jongens. Synagoges kunnen in uiterlijk opzicht veel van elkaar verschillen, maar op een aantal punten qua inrichting zijn ze alle gelijk: # Aan de oostkant van de gebedsruimte bevindt zich de Ark, de kast waar de Torarollen zich bevinden. Deze Ark is gericht naar Jeruzalem. Alle boeken van de Tora zijn op stukken perkament geschreven, die aan elkaar gemaakt zijn. Aan de uiteinden van deze lange rol perkament zijn draagstokken bevestigd, waardoor je de rol aan twee kanten kan oprollen. Deze rollen worden prachtig aangekleed met een Toramantel, een Toraschild, een Torakroon en siertorens op de stokken en voor en na gebruik opgeborgen in de Ark, Aron Kodesj. De Torarollen in een synagoge zijn vaak al eeuwenoud en zeer kostbaar. Ze worden tijdens de dienst met veel eerbied uit de Ark gehaald. Wanneer de kast opengaat (en dat gebeurt regelmatig tijdens een dienst) moeten de aanwezigen gaan staan, zolang de kast open is en de rollen nog niet zijn neergelegd. Het lezen van de stukjes tekst gebeurt met een aanwijsstokje met aan het uiteinde de vorm van een hand met een uitgestoken wijsvinger, de jad, wat Hebreeuws is voor hand. Dit voorkomt beschadiging van de rollen. Elke beschadiging aan de tekst maakt gebruik van de rollen ontoelaatbaar. Daarnaast zijn de rollen te heilig om met blote handen te mogen worden aangeraakt. # In het centrale deel van de synagoge bevindt zich een verhoging, de biema. Hier worden de rollen van hun omhulsels ontdaan en hier wordt ook uit de rollen voorgelezen. In de ruimte van het gebedsgedeelte bevindt zich een aantal voorwerpen die nodig zijn bij verschillende momenten van de dienst, zoals de wijnbeker waarmee kiddoesj (= wijnzegen) wordt gemaakt, een ramshoorn waarmee het nieuwe jaar wordt ingeluid en zo zijn er nog meer objecten. # Traditioneel kent iedere synagoge ook een aparte afdeling voor de vrouwen. Vaak ligt deze boven de mannenruimte, zodat vrouwen de dienst wel kunnen zien en bijwonen, maar toch gescheiden zitten van de mannen. Meestal is er ook een aparte vrouwenafdeling. In het orthodoxe Jodendom gelden deze aparte regels voor mannen en vrouwen zeer strikt. Deze strekken zich vaak uit over alle vlakken van het (huwelijks)leven (zie blz. 10). De liberale en conservatieve Joden zijn geëmancipeerder en bij hen zitten mannen en vrouwen in de synagoge door en naast elkaar. Appingedam, voormalige synagoge met onderwijzerswoning, 1980 (Tg 818 inv.nr. A16-276d) docentenhandleiding - inleiding jodendom 6

19 Gelovige Joden bidden drie keer per dag, bij voorkeur in de synagoge. Er mag alleen op maandag, donderdag en op sjabbat uit de Tora gelezen worden én als er minstens tien volwassen Joodse mannen (de minjan) aanwezig zijn. Dit geldt ook voor bepaalde delen van de dienst. Andere delen mogen wel gedaan worden zonder de verplichte tien mannen. Bij liberale Joden tellen de aanwezige vrouwen ook mee voor de minjan. De diensten kennen een vaste opbouw, die bestaat uit dankzeggingen, het prijzen van God, het hoofdgebed, Toralezing en smeekbeden. De hele dienst is in het Hebreeuws en kan drie uur duren. De meeste gebeden zijn qua inhoud steeds gelijk en het is een hele opgave om deze als kind uit het hoofd te leren. Ook thuis wordt veel gebeden, geprezen en dank gezegd: bij het opstaan en naar bed gaan, voor en na het eten en op meer vaste momenten. Op een bepaald moment in het ochtendgebed, slaan de mannen hun talliet om, een vierkante gebedsmantel met aan de vier uiteinden een kwastje (tsietsiet). Orthodoxe mannen hebben de hele dag een soort hemd aan waar ook kwastjes onderuit hangen, om hun Joods-zijn zichtbaar uit te dragen en zich te herinneren aan de grondslagen van het Jodendom. Behalve de gebedsmantel doen mannen bij het ochtendgebed doordeweeks ook tefillien om: dit zijn kleine, zwarte doosjes met daarin perkamenten geschriften uit de Tora. In deze Torafragmenten staat het gebod om deze woorden als teken op de hand en als herinnering tussen de ogen te binden. De doosjes worden met zwarte leren riemen op de linkerarm (voor rechtshandige en op de rechterarm voor linkshandige) en op het voorhoofd vastgemaakt onder het zeggen van speciale gebeden. Voor het betreden van de synagoge moet mannen een keppel op of een ander soort hoofdbedekking als symbool voor het feit dat God boven de mens staat. Belangrijk voor de klas: inrichting synagoge, gebedskleding Feestdagen Het Jodendom kent bijna twintig vaste feest- en rouw- of herdenkingsdagen die allemaal onlosmakelijk verbonden zijn met één of meer van de volgende factoren: het geloof, de geschiedenis, de jaarcyclus en de diverse stadia in het leven van de mens. Deze dagen kennen alle hun eigen rituelen, gebruiksvoorwerpen en plechtigheden. Het gaat hier te ver om ze allemaal te noemen, alleen de bekendste worden uitgelegd. Wel is het van belang om te weten dat de alle feesten hun oorsprong in de geschiedenis van het Joodse volk hebben. Dit geldt niet alleen voor die gebeurtenissen die zijn terug te vinden in de Tora, maar ook recentere gebeurtenissen kennen een eigen herdenkingsdag: zo is er Jom hasjoa, de dag waarop de holocaust wordt herdacht en Jom haatsmaoet, de dag waarop de Onafhankelijkheid van de staat Israël wordt gevierd. Aangezien alle dagen hun oorsprong kennen in de geschiedenis van het Joodse volk worden ze bij uitstek sámen gevierd: thuis met de familie, in de synagoge met de Joodse gemeente en in het hart met de hele Joodse gemeenschap. Joodse kinderen tijdens het carnavaleske feest Poeriem, Folkingestraat in Groningen, 1925 (Tg inv.nr 1058) Sederavond bij de familie Goudsmit, Stadskanaal, ca (Tg. 818, inv.nr S50-275c) docentenhandleiding - inleiding jodendom 7

20 De sjabbat: Voor de meeste christenen is de zondag de dag waarop niet gewerkt wordt, Joden daarentegen houden de sjabbat. De sjabbat duurt van zonsondergang op vrijdagavond tot en met zonsondergang op zaterdagavond. Er bestaan speciale kalenders op internet die per land aangeven welke tijden daarbij horen. Op sjabbat dient men naar sjoel te gaan, Tora te leren, rust te houden, bij te komen van een week hard werken, ter bewustwording van de eigen vrijheid en om op een hoger spiritueel niveau te komen. Omdat het een rustdag is, mogen bepaalde vastgestelde handelingen niet verricht worden: men mag bijv. geen vuur maken (en dus ook geen licht; tegenwoordig lost men dit vaak op door middel van timers), niet koken, niet oogsten en geen handel drijven. In de Misjna en Talmoed staan deze voorschriften verder uitgewerkt, want er zijn nog veel meer activiteiten verboden tijdens sjabbat. Sjabbat geldt als een wekelijkse feestdag die met het hele gezin gevierd wordt. Er worden speciale kaarsen aangestoken, er wordt gezongen, de kinderen binnen het gezin worden gezegend en er wordt een feestmaaltijd met challes gegeten. De volgende dag gaat het gezin naar de synagoge, er wordt weer gezongen, uit de Tora gestudeerd, gerust en uiteindelijk wordt er plechtig afscheid genomen van de sjabbat met een speciale handeling, de Havdala. Pesach: Pesach is één van de belangrijkste Joodse feesten. Het kent vele rituelen die allemaal een herkomst en betekenis hebben. Deze geven een goed beeld van de Joodse symboliek en daarom wordt Pesach hier als enige feest uitgebreid beschreven. Pesach wordt in de lente gevierd en is het feest van de bevrijding: de bevrijding van het Joodse volk uit Egypte (beschreven in het Toraboek Exodus), de bevrijding van het koude winterseizoen en de geestelijke bevrijding uit slavernij. Om dit alles te gedenken eet men op de eerste avond van Pesach, Seder, een speciale maaltijd. Om te herinneren aan het Joodse volk dat halsoverkop uit Egypte moest vluchten en geen tijd had de broden te laten rijzen, eet men ongerezen brood: matzot. Aangezien staat geschreven dat er tijdens Pesach geen enkel kruimeltje gegist eten in huis en op het erf mag zijn, wordt in de weken voorafgaand aan Pesach alles grondig gereinigd om er zeker van te zijn dat er geen enkel kruimeltje gezuurd brood in huis achterblijft. Deze worden dan op de laatste ochtend voor Pesach gezamenlijk opgebrand. Ook gebruikt men in deze periode een apart servies, aparte kookspullen en een afgedekt of gekasjerd aanrecht en kooktoestel, die niet in contact zijn geweest met gedesemde voedingswaar en dus kosjer (geschikt) zijn voor Pesach. Bij de Sedermaaltijd worden bittere kruiden (mierikswortel) gegeten die herinneren aan de bittere smaak van slavernij. Het nuttigen van peterselie symboliseert het begin van de lente. Charoset, een zoet gerecht, herinnert aan de klei waarmee de slaven moesten werken en een geroosterd ei staat symbool voor het leven. Viering van Jom Kippoer in de synagoge te Leens, omstreeks 1935 (Tg. 818, inv.nr L19-135c) docentenhandleiding - inleiding jodendom 8

21 De maaltijd wordt begeleid door vier bekers wijn, die elk symbool staan voor de vier betekenissen van bevrijding: uitleiden, redden, verlossen en nemen. De maaltijd wordt genuttigd onder het lezen van het boek Shemot (Exodus) en het zingen van speciale liederen. Het jongste kind van het gezin stelt (als het er qua leeftijd aan toe is) vier vragen over de betekenis van Pesach en de symbolische maaltijd, die de vader dan beantwoordt. Pesach is traditioneel een feest waar zoveel mogelijk familie en vrienden zich verzamelen waarbij de betekenis en de symboliek ieder jaar opnieuw met veel liefde en aandacht wordt doorgegeven aan de kinderen, zoals dat met alle feesten gebeurt. Joodse kinderen zijn daarom erg goed op de hoogte van de Bijbelse achtergrond van al hun feesten. Andere belangrijke feesten: Een vervolg op Pesach is Sjavoeot: het feest van de openbaring van de Tora aan Mozes, vijftig dagen na Pesach. Tijdens dit feest wordt de synagoge versierd met bloemen en eet men traditionele gerechten gemaakt van zuivel. In de herfst wordt in vervolg daarop Soekot, het Loofhuttenfeest gevierd; een oogstfeest waarbij ook het zwervende bestaan van het Joodse volk en de afhankelijkheid van de Eeuwige wordt herdacht. Het is een feest van hoop en vertrouwen en eindigt met Simchat Tora (Vreugde der Wet). Los van deze feestencyclus staan de zogenaamde Hoge Feestdagen: Rosj hasjana, het Joods Nieuwjaar (in de herfst) dat tien dagen later eindigt met Jom Kippoer, Grote Verzoendag. Deze dagen staan in het teken van inkeer en berouw over de begane zonden van het afgelopen jaar (van het hele volk, niet alleen van het individu), zodat men gelouterd het nieuwe jaar kan beginnen. In de winter, ergens in de maand december, op een vaste Joodse datum wordt Chanoeka gevierd, het feest van het licht; bekend vanwege de negenarmige kandelaar. Belangrijk voor de klas: veel feestdagen, sjabbat als rustdag, viering met het gezin en in de synagoge, veel oude rituelen o.a. tijdens de maaltijden Joods dagelijks leven Een huis waar gelovige Joden wonen is al vanaf de buitenkant herkenbaar. Aan de deurpost hangt dan een mezoeza (letterlijk: deurpost) een klein kokertje gemaakt van metaal, steen of een ander materiaal waarin een stukje opgerold perkament zit met daarop een fragment uit de Tora. Hierop staan de grondslagen van het Joodse geloof. Joodse verenigingen waren - zoals de hele maatschappij destijds verzuild: de Joodse dames gymnastiekvereniging Attila in Groningen, 1933 (Tg. 1785, inv.nr 13520) docentenhandleiding - inleiding jodendom 9