Voorheen Astma Fonds. 12 Longfonds Jaarrekening

Transcriptie

1 Voorheen Astma Fonds 12 Longfonds Jaarrekening

2 2

3 Inhoudsopgave Pagina Jaarrekening Financiën 4-5 Geconsolideerde balans per 31 december Geconsolideerde rekening van baten en lasten Kasstroomoverzicht 10 Grondslagen voor waardering en resultaatbepaling Toelichting op de geconsolideerde balans Toelichting op de geconsolideerde rekening van baten en lasten Lastenverdeling: specificatie en verdeling van de kosten 31 Toelichting op de lastenverdeling Verschillenanalyse rekening versus begroting Enkelvoudige balans en rekening van baten en lasten 37 Rekening van baten en lasten 2012 Longfonds stichting 38 Rekening van baten en lasten 2012 Longfonds patiëntenvereniging 39 Overige gegevens Vaststelling 40 Resultaatverdeling 40 Gebeurtenissen na balansdatum 4 Controleverklaring Geconsolideerde begroting

4 Financiën Astma Fonds wordt Longfonds Na jaren van voorbereiding is het Astma Fonds op 7 januari 2013 Longfonds geworden. De jaarrekening 2012 die voor u ligt, is de geconsolideerde jaarrekening van de Astma Fonds Longstichting en de Astma Fonds Longpatiëntenvereniging. Omdat de transitie naar Longfonds tijdens het opstellen van deze jaarrekening al plaats heeft gevonden, wordt in dit document verder gesproken over Longfonds is het 2 e jaar in de beleidsperiode Het beleidsplan gaat uit van doelgroepen: de route 15,5 miljoen mensen met gezonde longen en de route 1 miljoen mensen met een chronische longziekte. Daarnaast is wetenschappelijk onderzoek onontbeerlijk om het ultieme doel, longziekten de wereld uit, te bereiken. Binnen het beleidsplan zijn hiervoor eveneens doelstellingen opgenomen. De Longfonds stichting en de Longfonds patiëntenvereniging zijn door het gezamenlijke meerjarenbeleidsplan en de meerjarenbegroting nauw met elkaar verbonden. De enkelvoudige balansen en rekeningen van baten en lasten van beide organisaties zijn eveneens opgenomen in deze jaarrekening. Net als in voorgaande jaren is een apart jaarverslag opgesteld met daarin de inhoudelijke verantwoording van de activiteiten in Voor de Longfonds patiëntenvereniging is een aparte jaarrekening opgesteld. Deze is op aanvraag verkrijgbaar. Economische tegenwind In 2012 werd ook het Longfonds geconfronteerd met de slechte economische omstandigheden. De begroting voorzag in gelijkblijvende inkomsten maar dit bleek niet realiseerbaar: de opbrengst is ten opzichte van 2011 gedaald met bijna 1,2 miljoen euro. Dit had vanzelfsprekend ook gevolgen voor de uitgaven. Dankzij tijdige signalering en bijsturing op alle onderdelen van de begroting, is het negatieve resultaat beperkt gebleven tot Begroot was een verlies van In het beleidsplan is de ambitie neergelegd om de inkomsten te laten groeien naar 18,5 miljoen inkomsten in Gezien de inkomsten ontwikkeling in 2012 en de verwachtingen voor 2013 is dat niet langer realistisch. In het voorjaar van 2012 is de doelstelling voor 2014 dan ook omlaag bijgesteld naar ongeveer 17 miljoen euro. Inkomsten 2012 In 2012 zijn de inkomsten gedaald met 7,3% naar 15,3 miljoen euro. De landelijke trend is al langer dat de traditionele fondsenwerving afnemende opbrengsten kent. De zoektocht naar nieuwe vormen van fondsenwerving is een aantal jaren geleden al ingezet maar het blijft moeilijk om nieuwe bronnen te vinden die op termijn de oude bronnen kunnen vervangen. Eind 2012 is een strategie ontwikkeld om de komende jaren weer stijgende inkomsten te realiseren. Opbrengst (* 1.000) De traditionele bronnen van inkomsten hebben in 2012 minder opgebracht dan begroot. De collecte is vrijwel op begrotingsniveau uitgekomen. De opbrengst uit sponsoring is licht gestegen ten opzichte van 2011, maar de leden en donateurs hebben minder opgebracht. De lagere opbrengst is echter met name veroorzaakt door de nalatenschappen. In 2011 werd een bedrag van ruim 3,2 miljoen euro 4

5 ontvangen. Door een lagere gemiddeld opbrengst per nalatenschap was dit in 2012 ruim 500 duizend euro minder. Het aantal ontvangen nalatenschappen is wel gestegen van 103 naar 116. De opbrengst uit beleggingen was bevredigend. De portefeuille bestaat grotendeels uit staatsobligaties van landen met een hoge rating. Juist dit waren door de onzekerheid rondom de euro goed renderende, veilige effecten. De opbrengst uit loterijen is lager uitgekomen dan in Zowel de VriendenLoterij als de Lotto/Toto hebben minder opgebracht. Uitgaven In 2012 is 76,5% van de inkomsten besteed aan de directe doelbesteding. Begroot was 77,2%. De totale uitgaven waren in 2012 ruim 824 duizend euro lager dan in De kosten voor de doelbesteding zijn ten opzichte van 2011 gedaald met De doelstelling voor de besteding aan onderzoek is minimaal 25% van de niet-geoormerkte inkomsten. In 2012 is dit percentage op 24,4% uitgekomen. In 2011 was dit 26%. Omdat de inkomsten lager uit kwamen, is ook de absolute besteding aan onderzoek lager dan begroot. In totaal ruim 548 duizend euro. Aan de route 15,5 miljoen mensen met gezonde longen is ruim 561 duizend euro minder besteed. Enerzijds omdat de beoogde doelen met lager budget gerealiseerd konden worden, anderzijds door geplande activiteiten uit te stellen naar Aan de route 1 miljoen mensen is meer uitgegeven dan begroot. De besteding lag daarmee op het niveau van De kosten voor de werving zijn ten opzichte van 2011 gestegen met 47 duizend euro, met name door de kostenstijging van de collecte en van de afwikkeling van de nalatenschappen. De kosten voor beheer en administratie daarentegen zijn gedaald met ruim 26 duizend euro. In 2012 was de besteding van het Longfonds als volgt: % Onderzoek * 21% 25% 22% 27% 15,5 miljoen mensen met gezonde longen 1 miljoen mensen met een chronische longziekte Werving baten Beheer & Administratie * Exclusief subsidies derden bedraagt het percentage dat aan onderzoek is besteed 24,4%. Resultaat, reserves en beleggingen Het Longfonds sluit het jaar 2012 af met een negatief resultaat van Dit bedrag is deels onttrokken aan de continuïteitsreserve, deels aan de bestemmingsreserves. Het beleid inzake de continuïteitsreserve is in 2012 herzien. Eind 2012 heeft de continuïteitsreserve een omvang van De omvang van deze reserve voldoet daarmee aan de VFI-richtlijn Financieel Beheer Goede Doelen. De richtlijn geeft ook advies over de wijze waarop charitatieve instellingen kunnen omgaan met hun beleggingen. Het Longfonds heeft een gedeelte van de liquide middelen belegd. Ook deze beleggingen voldoen aan de VFI-richtlijn. Vooruitzichten 2013 Voor 2013 zijn de algemene economische verwachtingen opnieuw onzeker. De Longfonds begroting 2013 is qua inkomsten gelijk aan de begroting Gezien het uiteindelijke resultaat 2012 is dit niet realistisch. Er zijn daarom scenario s opgesteld waarin rekening wordt gehouden met 1 miljoen, respectievelijk 2 miljoen euro minder opbrengsten. Deze scenario s voorzien zowel in het schrappen van activiteiten, het uitvoeren van activiteiten tegen lagere kosten als ook in het temporiseren (uitstellen) van activiteiten. Het 1 e deel van het 1 miljoen scenario wordt vanaf 1 januari 2013 direct ingezet. Gedurende het jaar worden de ontwikkelingen nauwlettend gevolgd zodat lopende het jaar tijdig kan worden bijgestuurd als de ontwikkelingen daar aanleiding toe geven. 5

6 Geconsolideerde balans per 31 december 2012 (in hele euro's) Activa 31 december december Materiële vaste activa Bedrijfsmiddelen 1.1 Verbouwing & inrichting huurpand Inventaris In gebruik voor doelstelling 1.3 Voorlichtingsmiddelen e.d Financiële vaste activa Totaal vaste activa Vorderingen en overlopende activa 3.1 Voorschotten Acties door derden Lopende renten Overige vorderingen Vooruitbetaalde lasten Liquide middelen

7 Passiva 31 december december Reserves en fondsen Reserves continuïteitsreserve bestemmingsreserves Fondsen bestemmingsfondsen Voorzieningen 6.1 Voorziening jubilea Schulden op lange termijn 7.1 Subsidieverplichtingen Schulden op korte termijn 8.1 Kortlopende subsidieverplichtingen Crediteuren en nog te betalen kosten Belastingen en premies sociale verzekeringen Overige schulden

8 Geconsolideerde Rekening van baten en lasten 2012 (in hele euro's) Baten rekening 2012 begroting 2012 rekening Baten uit eigen Fondsenwerving 1.1 Collecte Donateurs en giften Leden Sponsoring Nalatenschappen Subsidies derden Overige baten eigen FW Totaal baten uit eigen Fondsenwerving Baten uit acties van derden Subsidies van overheden Rentebaten en baten uit beleggingen Overige baten en lasten SOM DER BATEN

9 Lasten rekening 2012 begroting 2012 rekening Besteed aan doelstellingen 6.1 Onderzoek ,5 miljoen mensen met gezonde longen 1 miljoen mensen met een chronische longziekte Werving baten 7.1 Kosten eigen fondsenwerving Kosten acties van derden Kosten van beleggingen Beheer en administratie SOM DER LASTEN RESULTAAT Resultaatbestemming 2012 Overschot/tekort is toegevoegd/onttrokken aan: - Continuïteitsreserve Overige correcties Bestemmingsreserve t.b.v. realisering doelstelling Bestemmingsreserve t.b.v. bedrijfsvoering Bestemmingsfonds

10 Kasstroomoverzicht Boekjaar 2012 Boekjaar 2011 Operationele activiteiten Saldo baten en lasten Aanpassing voor posten die geen mutatie in het werkkapitaal veroorzaken: Afschrijvingen Mutaties a.g.v. infuseren steunstichtingen Mutaties voorzieningen Mutaties ongerealiseerde koersverschillen Veranderingen in het werkkapitaal Mutaties vorderingen en vooruitbetaalde bedragen Mutaties schulden op korte termijn Investeringsactiviteiten Investering in materiële vaste activa Desinvestering in materiële vaste activa Financieringsactiviteiten Mutatie schulden op lange termijn Toename liquide middelen Liquide middelen 1 januari Liquide middelen 31 december Mutatie liquide middelen De liquide middelen zijn in 2012 met ruim 1,3 miljoen euro afgenomen. Voornaamste verklaring is de afname van de schulden op korte termijn. In de loop van 2012 werd duidelijk dat de inkomsten achter bleven bij de verwachtingen. In het 2e halfjaar zijn de uitgaven omlaag bijgesteld zodat het negatieve resultaat beperkt is gebleven. Afschrijvingen zijn vrijwel gelijk gebleven met De post ongerealiseerde koersverschillen is zijn aanzienlijk hoger uitgekomen, maar deze post heeft geen effect op de omvang van het werkkapitaal. Mutaties die wel effect hadden op het werkkapitaal zaten in de afname van de vorderingen en de afname van de schulden op korte termijn. Een grote post binnen de vorderingen zijn de nog te ontvangen baten uit nalatenschappen. Door de lagere opbrengst uit nalatenschappen in 2012 is deze vordering afgenomen. Als gevolg van de lagere inkomsten zijn de uitgaven in het 2e halfjaar naar beneden bijgesteld. Dit heeft geleid tot de afname van de schulden op korte termijn. De schulden op lange termijn zijn eveneens afgenomen. Deze schulden betreft de nog te betalen onderzoekstermijnen. In 2012 is minder aan Onderzoek besteed dan in 2011 en daardoor is deze schuldenpost eveneens afgenomen. Samengevat leiden de lagere inkomsten in 2012 en de als gevolg daarvan getroffen maatregelen, tot een daling in de liquide middelen. De liquiditeit van het Longfonds is met bijna 5 miljoen euro echter nog steeds ruim voldoende. 10

11 Grondslagen voor waardering en resultaatbepaling Richtlijn voor de Jaarverslaggeving Fondsenwervende Instellingen Het Longfonds (voorheen Astma Fonds) volgt de Richtlijn voor de jaarverslaggeving 650 voor Fondsenwervende Instellingen. Algemeen Activa en passiva worden gewaardeerd tegen nominale waarde, tenzij hierna een andere waarderingsgrondslag wordt vermeld. Alle bedragen zijn vermeld in euro s tenzij anders vermeld. Consolidatie De Longfonds groep bestaat uit de volgende rechtspersonen: 1. Astma Fonds Longstichting (hierna genoemd Longfonds stichting) 2. Astma Fonds Longpatiëntenvereniging (hierna genoemd Longfonds patiëntenvereniging) Gezien de grote samenhang tussen deze organisaties, is in de jaarrekening een geconsolideerde balans en rekening van baten en lasten opgenomen. De Longfonds stichting treedt daarbij op als groepshoofd. De Longfonds stichting en de Longfonds patiëntenvereniging zijn met elkaar verbonden door het gezamenlijke meerjarenbeleidsplan en de meerjarenbegroting. De projecten die in het meerjarenbeleidsplan zijn benoemd, horen afhankelijk van de aard en doelgroep van het project tot de vereniging of de stichting. De werkzaamheden voor de vereniging worden uitgevoerd door personeel van de stichting; de vereniging heeft geen eigen personeel in dienst. Materiële vaste activa / Vastgelegde middelen De materiële vaste activa / vastgelegde middelen worden gewaardeerd tegen aanschafprijs verminderd met de cumulatieve afschrijvingen en eventuele cumulatieve bijzondere waardeverminderingsverliezen. De afschrijving is lineair en gebaseerd op de verwachte gebruiksduur rekening houdend met de restwaarde. Financiële vaste activa / beleggingen Het Longfonds heeft een gedeelte van de reserves belegd. Hierbij is gekozen voor participatie in een beleggingsfonds met daarin vastrentende effecten die voldoen aan de VFI-richtlijn Reserves goede doelen. Conform de richtlijn Verslaggeving Fondsenwervende instellingen, wordt deze participatie gewaardeerd tegen marktwaarde. Daarnaast is een gedeelte ondergebracht in een zogenaamd Garantie-Fixplus Fonds dat in 2013 tot uitkering komt. De hoogte van de uitkering is afhankelijk van de beurskoers, maar bedraagt minimaal de inleg. Gezien de vaste looptijd en de onzekerheid over de hoogte van de uitkering is het Garantie-Fix fonds nominaal gewaardeerd. Vorderingen en liquide middelen Vorderingen worden gewaardeerd tegen nominale waarde onder aftrek van een eventuele voorziening voor risico s op inbaarheid. Liquide middelen zijn gewaardeerd tegen nominale waarde en bestaan uit kas, banktegoeden en direct opeisbare deposito s met een looptijd korter dan twaalf maanden. Ontvangen maar nog niet uitbetaalde nalatenschappen worden gewaardeerd op 90% van de verwachte ontvangst. Eigen vermogen Het eigen vermogen wordt onderscheiden in een continuïteitsreserve, bestemmingsreserves en fondsen. De continuïteitsreserve: De continuïteitsreserve wordt gevormd voor de dekking van risico's op korte termijn en om zeker te stellen dat het Longfonds ook in de toekomst aan haar verplichtingen kan voldoen. De VFI (Vereniging Fondsenwervende Instellingen) heeft de richtlijn Financieel Beheer Goede Doelen opgesteld. Hierin staat onder andere dat de vorming van een continuïteitsreserve wenselijk is. Als maximale hoogte geldt 1,5 maal de jaarlijkse kosten van de werkorganisatie inclusief de kosten fondsenwerving. Voor het Longfonds betekent dat maximaal 12,75 miljoen euro. De bestemmingsreserve Ten behoeve van activa die worden aangewend voor de doelbesteding en bedrijfsvoering wordt een reserve aangehouden in de vorm van een bestemmingsreserve. Fondsen: De fondsen hebben betrekking op het deel van het eigen vermogen waaraan door derden een beperktere bestedingsmogelijkheid is gegeven. 11

12 Voorzieningen Een voorziening wordt gevormd voor verplichtingen waarvan het waarschijnlijk is dat zij zullen moeten worden afgewikkeld en waarvan de omvang redelijkerwijs is te schatten. De omvang van de voorziening wordt bepaald door de beste schatting van de bedragen die noodzakelijk zijn om de desbetreffende verplichtingen en verliezen per balansdatum af te wikkelen. Voorzieningen worden gewaardeerd tegen nominale waarde. Voor toekomstige (jubileum) verplichtingen ten aanzien van in de CAO afgesproken uitkeringen aan personeel is een voorziening opgenomen. De hoogte van de voorziening is bepaald op basis van de lengte van de dienstverbanden, de verwachte blijfkans en de hoogte van de diverse jubileumuitkeringen. Subsidieverplichtingen De aangegane subsidieverplichtingen voor maximaal één jaar na de balansdatum worden op de Balans als schuld op korte termijn opgenomen. Subsidieverplichtingen voor langer dan één jaar, worden opgenomen als schulden op lange termijn. De toename of afname van deze verplichtingen wordt jaarlijks ten laste, respectievelijk ten gunste van de rekening van baten en lasten gebracht. Lopende verplichtingen worden jaarlijks beoordeeld en indien nodig wordt de hoogte van de resterende verplichting aangepast. Van een subsidieverplichting is sprake nadat het bestuur een besluit ter zake heeft genomen en dit kenbaar heeft gemaakt aan de subsidieontvanger waardoor een in rechte afdwingbare of feitelijke verplichting ontstaat. Overige schulden en overlopende passiva De overige schulden zijn opgenomen tegen nominale waarde. Onder de overlopende passiva worden vooruit ontvangen baten opgenomen die betrekking op toekomstige verslagjaren. Baten en lasten De baten worden verantwoord in het jaar waarin deze zijn gerealiseerd. De lasten worden verantwoord in het jaar waarin deze zijn uitgegeven en/of voorzienbaar zijn. De baten uit nalatenschappen worden verantwoord in het boekjaar waarin de omvang betrouwbaar kan worden vastgesteld. Eigen bijdragen van de doelgroep zijn in mindering gebracht op de kosten van de betreffende activiteit. Overheidssubsidies De ontvangen exploitatiesubsidies worden als baten verantwoord in het jaar waarin de gesubsidieerde kosten zijn gemaakt. Personeelsbeloningen en pensioenen Lonen, salarissen en sociale lasten worden op grond van de arbeidsvoorwaarden verwerkt in de rekening van baten en lasten voor zover ze verschuldigd zijn aan werknemers. Beloning vindt plaats conform de Longfonds CAO. Pensioenopbouw vindt plaats via Pensioenfonds Zorg en Welzijn. De aan de pensioenuitvoerder te betalen premie wordt als last in de rekening van baten en lasten verantwoord. Te betalen premie dan wel de vooruitbetaalde premie per jaareinde wordt als overlopend passief respectievelijk overlopend actief verantwoord. Lastenverdeling De lasten van het Longfonds worden op basis van de raming van de werkelijke urenbesteding toegerekend aan de doelbestedingen, werving baten en beheer & administratie. 12

13 Toelichting op de geconsolideerde balans (in hele euro's) ACTIVA 1. MATERIËLE VASTE ACTIVA 1. t/m 1.3 Materiële vaste activa Verbouwing & inrichting huurpand Inventaris Voorlichtingsmiddelen Aanschafwaarde 1 januari BIJ: investeringen AF: desinvesteringen Aanschafwaarde per 31 december Afschrijving tot en met BIJ: afschrijvingen AF: desinvesteringen Afschrijving tot en met Stand per 31 december Stand per 31 december Toegepaste afschrijvingspercentages 10-33,3% 10-33,3% 20-33,3% 13

14 Toelichting op de geconsolideerde balans (vervolg) 2. Financiële vaste activa Duurzame Fixplus Beleggings- Pool Totaal Stand per 1 januari 2012 Aanschafwaarde Ongerealiseerd waardeverschil Mutaties in 2012 Aankopen Verkopen Gerealiseerd koersverschil Stand per 31 december 2012 Aanschafwaarde Ongerealiseerd waardeverschil Mutatie ongerealiseerd waardeverschil Verantwoord beleggen Om ook op langere termijn aan de subsidieverplichtingen te kunnen voldoen, zijn voldoende financiële reserves nodig. Een gedeelte van deze reserves wordt belegd omdat hiermee naar verwachting een hoger rendement kan worden behaald dan via reguliere bankproducten. Het beleggingsbeleid van het Longfonds is gebaseerd op de VFI Richtlijn 'Financieel Beheer Goede Doelen. Het beleggingsbeleid van het Longfonds is in 2012 herzien. Het uitgangspunt van de Richtlijn is de instandhouding van de waarde van de hoofdsom. Het Longfonds belegt daarom niet in individuele aandelen. In 2006 is een participatie gekocht in de beleggingspool Kempen Euro High Grade Pool van vermogensbeheerder Kempen Capital Management, onderdeel van Kempen & Co. De pool wordt actief beheerd en de hierin opgenomen effecten voldoen aan de Richtlijn. Daarnaast heeft het Longfonds in 2007 een Duurzame Garantie-Fixplus aangekocht bij MeesPierson. Deze Fixplus loopt tot medio 2013 en heeft een gegarandeerde einduitkering van het aankoop bedrag. Tussentijdse waardestijgingen kunnen worden vastgeklikt. Dat is tot op heden nog niet gebeurd. De garantiewaarde bedraagt De waarde per 31 december 2012 is

15 Toelichting op de geconsolideerde balans (vervolg) 31 december december VORDERINGEN EN OVERLOPENDE ACTIVA 3.1 Voorschotten Rayons Overige voorschotten Totaal Acties door derden VriendenLoterij Lotto en Toto Instantloterij (krasloten) Totaal Overige vorderingen Nalatenschappen Inzake baten Waarborgsommen Diversen Totaal Vooruitbetaalde lasten Voorlichtingsactiviteiten Fondsenwerving Huisvesting Algemene kosten Totaal LIQUIDE MIDDELEN Rekening courant saldi banken Kapitaalrekening Kas Totaal

16 Toelichting op de geconsolideerde balans (vervolg) PASSIVA 5. RESERVES EN FONDSEN 31 december december Continuïteitsreserve Stand per 1 januari Mutatie in bestemmingsreserves Bij: resultaat Totaal Beleid inzake de continuïteitsreserve De vorming van een financiële reserve is belangrijk om de continuïteit van het werk van Longfonds zeker te stellen. Daardoor kan zij de belangen van haar snel groeiende doelgroep, mensen met een chronische longziekte en hun omgeving ook bij tegenvallende omstandigheden in de toekomst, adequaat blijven behartigen. In de Richtlijn 'Financieel beheer Goede doelen' van de VFI (Vereniging voor Fondsenwervende Instellingen) staat onder andere dat de vorming van een continuïteitsreserve wenselijk is. Als maximale hoogte geldt hiervoor 1,5 maal de jaarlijkse kosten van de werkorganisatie inclusief de kosten voor de werving baten. Voor het Longfonds betekent dat maximaal De komende jaren wil het Longfonds de continuïteitsreserve laten stijgen naar Dit is ongeveer 80% van de maximaal toegestane omvang. 5.2 Bestemmingsreserves Reserve financiering activa ten behoeve van de doelstelling Stand per 1 januari Mutatie Stand per 31 december Reserve financiering activa ten behoeve van de bedrijfsvoering Stand per 1 januari Mutatie verbouwing & inrichting pand Mutatie inventaris Stand per 31 december Bestemmingsreserves per 31 december

17 Toelichting op de geconsolideerde balans (vervolg) 31 december december 2011 Samenstelling balanspost 'Bestemmingsreserves' - voorlichtingsmaterialen verbouwing en inrichting huurpand inventaris Totaal Totaal Reserves Fondsen Bestemmingsfonds 'Begrip kinderen' Stand per 1 januari Totaal VOORZIENINGEN 6.1 Voorziening jubilea Stand per 1 januari Bij: dotatie Af: besteed in Stand per 31 december De voorziening heeft betrekking op de in de CAO overeengekomen jubileumuitkeringen aan personeel. De hoogte van de voorziening is bepaald op basis van de lengte van de dienstverbanden, de verwachte blijf-kans en de hoogte van de diverse jubileumuitkeringen. 7. SCHULDEN OP LANGE TERMIJN Subsidieverplichtingen Subsidies voor wetenschappelijk onderzoek worden toegekend voor (deel)projecten die over het algemeen langer dan één jaar duren. In het jaar van toekenning wordt de gehele subsidieverplichting ten laste van de 'Rekening van baten en lasten' gebracht. Op balansniveau worden de verplichtingen gesplitst in kort- en langlopend. Verplichtingen welke maximaal één jaar na balansdatum verschuldigd zijn, worden als kortlopende schuld opgenomen. Alle overige verplichtingen worden als langlopende schuld verantwoord. 17

18 Toelichting op de geconsolideerde balans (vervolg) 8. SCHULDEN OP KORTE TERMIJN 31 december december Kortlopende subsidieverplichtingen Dit betreft de verschuldigde, maar nog niet opgevraagde of betaalde subsidies voor wetenschappelijk onderzoek alsmede de subsidieverplichtingen die volgens overeenkomst in het volgende verslagjaar verschuldigd zijn. 8.2 Crediteuren en nog te betalen kosten Crediteuren Nog te verwachten kosten Nog te besteden projectsubsidie VriendenLoterij Nog te betalen vakantietoeslag personeel Totaal Belastingen en sociale verzekeringen Loonbelasting en premies sociale verzekeringen BTW Totaal Schuld aan derden Stichting Ketenkwaliteit COPD Longdagen Totaal De Stichting Ketenkwaliteit COPD is in 2009 opgeheven. Hierbij is de afspraak gemaakt dat het Longfonds de nog lopende subsidieverplichtingen financieel afwikkelt. De Long Alliantie Nederland (LAN) bewaakt de inhoudelijke afwikkeling. De schuld aan derden heeft volledig betrekking op deze afwikkeling. In 2012 heeft het Longfonds samen met NVALT (Nederlandse Vereniging van Artsen voor Longziekten en Tuberculose) en NRS (Netherlands Respiratory Society) de Longdagen georganiseerd. Het Longfonds treedt daarbij op als penvoerder. De schuld inzake de Longdagen heeft betrekking op reeds ontvangen bijdragen voor de Longdagen

19 Toelichting op de geconsolideerde balans (vervolg) Niet uit de balans blijkende verplichtingen Meerjarige financiële verplichtingen: Het Longfonds is contractueel overeengekomen om jaarlijks een bijdrage te leveren aan Stivoro ter dekking van de algemene kosten. Het contract heeft een looptijd tot eind De jaarlijkse verplichting bedraagt plus indexatie op basis van prijscompensatie. Het lopende huurcontract van het Longfonds inzake kantoorruimte aan het stationsplein 127 te Amersfoort is in november 2012 afgelopen. Het nieuwe huurcontract gaat in op 15 maart 2013 en heeft een looptijd van 10 jaar. De jaarlijkse huurverplichting bedraagt Met Toshiba is een contract afgesloten inzake de levering en onderhoud van vier kantoorprinters en een reproprinter. De jaarlijkse verplichting bedraagt circa Het contract loopt tot 1 oktober Met Bedrijfs- en Kantine Service C. de Rooij BV is een contract afgesloten inzake de huur van twee koffieapparaten. Het contract loopt tot 6 juli 2015 en de jaarlijkse verplichting bedraagt Het Longfonds is een samenwerking aangegaan in de Alliantie Nederland Rookvrij samen met Nederlandse Hartstichting, KWF Kankerbestrijding en de Stichting Publiek Privaat Partnership Stop met Roken. De looptijd van de samenwerking is 2012 t/m 2016 met de intentie deze te verlengen. De jaarlijkse bijdrage wordt bepaald op basis van de begroting. Voor 2013 bedraagt de bijdrage ongeveer

20 Toelichting op de geconsolideerde rekening van baten en lasten (in hele euro's) 1. BATEN UIT EIGEN ACTIVITEITEN 2012 Begroting Collecte De collecte werd in 2012 georganiseerd door (2011: 3.562) organisatoren. Het aantal collectanten bedroeg Dit is slechts 80 collectanten minder dan in 2011 (46.898). De gemiddelde bus opbrengst is licht gedaald van 65,71 naar 65, Donateurs Opbrengst donateurs Notariële akten particulieren Notariële akten particulieren mutatie vordering Giften particulieren Giften bedrijven Totaal De opbrengst donateurs is met 4,3% gedaald ten opzichte van Deze daling was met name het gevolg van de lagere opbrengst uit acceptgiro mailingen; de opbrengst via machtigingen is in 2012 fors hoger uitgekomen. Het aantal machtigingsdonateurs is vrijwel gelijk gebleven, namelijk De uitstroom én de instroom hielden elkaar in evenwicht met een uitstroom van en nieuw geworven machtigingsdonateurs. 1.3 Leden Het aantal leden van het Longfonds is in 2012 gestegen met 719 leden van naar In 2011 steeg het aantal leden met 488. In 2012 lag de focus op gerichte kwalitatieve werving, bijvoorbeeld via webwinkel en COPD-risico test. De kosten per geworven lid zijn hierdoor flink gedaald. Het aantal proefleden is sterk toegenomen, na afloop wordt ruim 50% vast lid. 20

21 Toelichting op de geconsolideerde rekening van baten en lasten (vervolg) 1.4 Sponsoring 2012 Begroting 2011 Sponsoring beleidsthema's Events Sponsoring lokale activiteiten Het Longfonds heeft in 2012 sponsorbijdragen ontvangen van AstraZeneca BV, Boehringer Ingelheim BV, Chiesi Pharmaceuticals BV, GlaxoSmithKline BV, Landal Greenparks, Merck Sharp & Dohme BV, Norway Coatings BV, Novartis Pharma BV, Nutricia Nederland BV, Pfizer BV en Teva Nederland BV. De sponsorbijdragen zijn onder andere ontvangen ter ondersteuning van de publiekscampagnes en via de marathon Amersfoort voor Gezonde Longen van Levensbelang. 1.5 Nalatenschappen In 2012 zijn 116 nieuwe nalatenschappen ontvangen. Dit is 13 meer dan in Desondanks is de opbrengst lager uitgekomen dan in De gemiddelde opbrengst van nieuw ontvangen nalatenschappen bedroeg In 2011 bedroeg deze Subsidies van derden Subsidies derden Longfonds stichting Subsidies derden Longfonds patiëntenvereniging Totaal In 2012 heeft het Longfonds subsidies ontvangen van Fonds NutsOhra en de Stichting Zabawas ten behoeve van de COPD risicotest. AstraZeneca BV heeft een subsidie toegekend ten behoeve van het project Patiënt Empowerment en van KWF Kankerbestrijding en Nederlandse Hartstichting zijn bijdragen ontvangen voor het project Niet Beginnen met Roken. Voor de implementatie van de patiëntenversie Astma Volwassenen is een subsidie ontvangen van de Vereniging Nederland Davos. Van de St. Innovatiefonds Zorgverzekeraars, VSBfonds en van NSABC (Nationale Stichting voor het Algemeen belang van Chronische longpatienten) zijn bijdragen ontvangen ten behoeve van de Ledendag en de Longpunten. De Stichting Virtutis Opus heeft het Longfonds een algemene subsidie toegekend ten behoeve van de doelbesteding. 1.7 Overige baten eigen fondsenwerving Advertenties Longwijzer Puzzel Longwijzer Baten met een incidenteel karakter Totaal

22 Toelichting op de geconsolideerde rekening van baten en lasten (vervolg) 2. BATEN UIT ACTIES VAN DERDEN 2012 Begroting 2011 VriendenLoterij Opbrengst niet-geoormerkte loten Opbrengst geoormerkte loten Afrekening voorgaande jaren Overige opbrengsten VriendenLoterij Totaal VriendenLoterij Lotto en Toto Instantloterij (krasloten) Totaal VriendenLoterij Het Longfonds ontvangt een bijdrage van de opbrengst van de VriendenLoterij. Deze opbrengst bestaat uit twee gedeelten. Uit de algemene opbrengst van de VriendenLoterij heeft het Longfonds in 2012 een bedrag ontvangen van Daarnaast heeft het Longfonds een bedrag van ontvangen van deelnemers die het Longfonds als begunstigde hebben benoemd. Voor de werving van deze laatste groep deelnemers maakt het Longfonds kosten. Deze worden toegelicht bij het onderdeel 7.2 in de toelichting op de rekening van baten en lasten. 3. SUBSIDIES VAN OVERHEDEN Instellingssubsidie Fonds PGO Projectsubsidies Fonds PGO Europese Subsidies Wetenschappelijk Onderzoek Totaal Sinds 2009 ontvangt het Longfonds een beperkt aantal subsidies van overheden. De Longfonds patiëntenvereniging ontvangt naast een instellingssubsidie ten behoeve van de verenigingsactiviteiten ook specifieke projectsubsidies. De Longfonds stichting ontvangt voor de bijdrage aan een tweetal Europese onderzoekprojecten een tegemoetkoming in de kosten. 4. RENTEBATEN EN BATEN UIT BELEGGINGEN Coupon- en dividend opbrengst Gerealiseerde koerswinst Ongerealiseerd koersresultaat beleggingsfonds Rente bank- en depositorekeningen Totaal

23 Toelichting op de geconsolideerde rekening van baten en lasten (vervolg) Opbrengst beleggingen De coupon- en dividend opbrengst betreft de uitkering van de Kempen Euro High Grade Pool. Het ongerealiseerde koersresultaat heeft betrekking op de waardestijging van de betreffende pool. De Duurzame Garantie Fixplus heeft een looptijd van zes jaar en de uitkering die dan wordt ontvangen bedraagt minimaal de waarde van de inleg. Per 31 december 2012 is de werkelijke waarde lager dan de garantiewaarde. De koersresultaten van de Duurzame Garantie Fixplus zijn niet opgenomen in het resultaat omdat deze niets zeggen over de uiteindelijke uitkering in De eventuele tussentijdse waardestijgingen die worden 'vastgeklikt' en leiden tot een hogere gegarandeerde einduitkering, worden uiteraard wel verwerkt in het resultaat. In 2012 is dit niet gebeurd. Behaalde resultaten In 2012 was er opnieuw veel onrust op beleggingsgebied. Met name de onzekerheid rondom de Euro speelde daarbij een rol. Desondanks heeft het Longfonds in ,6% rendement behaald. Het gemiddeld 5-jarig rendement is gestegen van 3,6% naar 4,3%. Het Longfonds belegt risicomijdend. Het doel is instandhouding om ook aan de toekomstige verplichtingen te kunnen voldoen. Resultaat spaar- en beleggingsvormen Obligatierente Dividend Gerealiseerd koersresultaat Ongerealiseerd koersresultaat Bruto beleggingsresultaat kosten beleggingen Netto beleggingsresultaat Rendement beleggingen 6,7% 3,7% 2,7% 1,6% 6,6% Gemiddeld rendement % 4,3% Gemiddeld rendement bedrag Netto resultaat liquide middelen (spaarrekeningen en deposito's) 23

24 Toelichting op de geconsolideerde rekening van baten en lasten (vervolg) 2012 Begroting OVERIGE BATEN EN LASTEN Vrijval verplichtingen uit voorgaande jaren Opbrengst verkoop oud meubilair Vacatiegelden en overige vergoedingen Overige baten Mutatie voorziening jubilea Naheffing omzetbelasting en loonheffing Boekresultaat desinvesteringen Totaal BESTEED AAN DOELSTELLINGEN 6.1 Onderzoek Verstrekte projectsubsidies Vrijval afgeronde onderzoeksprojecten Stagebeurzen, reissubsidies, proefschriften Impactstudie Longdagen Samenwerking Overige kosten Kosten eigen activiteiten Totaal Onderzoek Onderzoek Het ondersteunen en initiëren van wetenschappelijk onderzoek is één van de belangrijkste taken van het Longfonds. De inbreng van patiënten speelt hierbij een belangrijke rol. Vanuit de kennisgroep Ervaringsdeskundigen heeft het Longfonds als eerste in Nederland georganiseerd dat ervaringsdeskundigen worden betrokken bij keuzes op het gebied van wetenschappelijk onderzoek. Het Longfonds streeft ernaar om 25% van haar bruto inkomsten exclusief subsidies van derden te besteden aan de financiering van wetenschappelijk onderzoek. In 2012 is 24,4% van de bruto inkomsten exclusief de subsidies van derden direct naar onderzoek gegaan. Hiervan worden 84 onderzoeksprojecten gefinancierd, waarvan 13 nieuwe in In 2011 is 26,0% van de inkomsten naar onderzoek gegaan, in 2012 is het percentage lager uitgekomen door de tegenvallende inkomsten. Elk jaar starten nieuwe onderzoeksprojecten met subsidies van het Longfonds. Meestal hebben deze onderzoeken een looptijd van ongeveer vier jaar. Een voorbeeld van onderzoek dat startte in 2012 is de studie van Harm Maarsingh (UMCG, Groningen) naar het eiwit follistatine-like 1, dat een cruciale rol speelt in longontwikkeling. Het project zoekt uit hoe het eiwit bijdraagt aan het ziekteproces van COPD én of kleine genetische veranderingen in dit eiwit bepalen of je gevoeliger bent voor het krijgen van deze ziekte. Lukt het om dit eiwit te beïnvloeden, kan dat veel betekenen voor de behandeling van COPD. 24

25 Toelichting op de geconsolideerde rekening van baten en lasten (vervolg) Afgeronde studies leveren een schat aan kennis op. Een voorbeeld is het onderzoek van Peter Sterk en Niki Fens (AMC, Amsterdam) naar de elektronische neus, waarmee zij longziekten kunnen vaststellen in de lucht die patiënten uitademen. Astma en COPD hebben hun eigen vingerafdruk in het moleculaire patroon van de uitgeademde lucht een ademafdruk. Deze techniek helpt enorm bij de diagnose van longziekten. Ander onderzoek dat werd afgerond, was dat van Hermelijn Smits (LUMC, Leiden) naar lichaamseigen stoffen die helpen tegen allergisch astma bij kinderen. De stof CTB bleek in het laboratorium behulpzaam voor zowel preventie als behandeling van allergisch astma. Nader onderzoek moet uitwijzen of CTB de basis kan zijn voor behandelingen, zoals misschien op een dag een vaccin tegen astma. Het Longfonds is daarnaast partner in twee grote Europese onderzoeksprojecten. Voor het Longfonds staat centraal dat ervaringen van patiënten in de projecten mee wegen bij de opzet, uitvoering en communicatie. U-BIOPRED doet onderzoek naar diagnose en op de patiënt gerichte handvatten voor nieuwe behandeling van ernstig astma. Een eerste analyse wijst op de relatie tussen bepaalde kenmerken en ernstig astma. In de komende jaren wordt dit verder onderzocht. PROactive richt zich op ervaringen van patiënten met COPD, wiens behandeling bestaat uit ondermeer medicatie en beweging. De studie leert ons wat longpatiënten zelf ervaren bij alledaagse beweegactiviteiten. In 2012 heeft het Longfonds daarnaast vier jonge getalenteerde onderzoekers een fellowship subsidie (internationale reisbeurs) toegekend. Met zo n fellowship kunnen deze onderzoekers voor een korte of langere tijd op een buitenlands onderzoeksinstituut kennis en ervaring opdoen, om mee terug te nemen naar het eigen onderzoek(sinstituut) Begroting ,5 miljoen mensen met gezonde longen Nationale COPD-test Public Health Campagne (COPD-campagne) Stoppen met roken / Meeroken Campagne: 'Niet Beginnen met Roken' Buitenlucht Binnenmilieu scholen Informatieverstrekking algemeen publiek Monitoring Infocentrum & Documentatie Lidmaatschappen Lobby algemeen Afschrijving stands/vlaggen/spandoeken Doorbelasting algemene kosten Kosten eigen activiteiten Totaal 15,5 miljoen mensen met gezonde longen

26 Toelichting op de geconsolideerde rekening van baten en lasten (vervolg) 15,5 miljoen mensen met gezonde longen Vroegopsporing: 2012 was het derde en laatste jaar van een grootschalige campagne rondom de actieve opsporing van mensen met (hoog risico op) COPD. In totaal hebben mensen, sinds lancering in 2010, de COPD risicotest ingevuld. Onder leiding van het Longfonds heeft de universiteit van Maastricht bij 22 huisartsenpraktijken onderzocht of het zinvol en effectief is om de vroege opsporing van COPD middels de risicotest op te nemen in het preventieconsult van het NHG (Nederlands Huisartsen Genootschap). Het onderzoek is afgerond en de resultaten zijn zodanig positief dat het NHG heeft besloten het preventieconsult uit te bereiden met de module COPD. De lancering naar het zorgveld heeft in november plaatsgevonden en de materialen (praktijkwijzer & patiëntenflyer) zijn nu verkrijgbaar via de webshop van het NHG. De totale bekendheid van COPD bij het algemeen publiek is in 2012 licht gedaald naar 78% (2011: 81%). De spontane bekendheid bij algemeen publiek is gestegen naar 26% (2011: 22%). 4 op de 5 personen die bekend zijn met COPD, weet dat dit een ongeneeslijke longziekte is. De COPDrisicotest blijft beschikbaar op de website van het Longfonds. Niet beginnen met roken: De Alliantie Rookvrij Nederland is een groeiende beweging van samenwerkende partijen die de handen ineen slaan voor een effectief tabaksontmoedigingsbeleid, meer niet-rokers en meer rookvrije omgevingen. In de eerste helft van het jaar is vooral gewerkt aan de opbouw van de Alliantie en het op gang brengen van lobbyactiviteiten. Na de zomerperiode is gestart met het werven van nieuwe leden. Inmiddels heeft dit geresulteerd in negen nieuwe en enthousiaste partners. Drie pilotscholen in het voortgezet onderwijs hebben hun schoolterrein rookvrij gemaakt en mede op basis van de daarbij opgedane ervaringen, is een implementatieplan ontwikkeld. De landelijke monitor is afgerond en levert een nauwkeurig beeld op van de situatie in Nederland en een selectie van 72 kansrijke scholen voor het project. Het communicatieconcept van het project is af en de ontwikkeling van de website en overige materialen is gestart. Het streven is een landelijke verspreiding van de materialen in het voorjaar van Buitenlucht: Op gebied van buitenlucht heeft zich in 2012 de mooie kans voorgedaan om als partner mee te doen aan een landelijk project van de Universiteit van Leiden: ispex, meten van fijnstof met je smartphone. In 2012 is het samenwerkingscontract opgesteld en de in 2013 gaat de feitelijke meting plaatsvinden. Binnenmilieu: Naast actieve betrokkenheid bij de landelijke implementatie van het vignet gezonde scholen, is het Longfonds concreet aan de slag gegaan om samen met de gemeente Amersfoort, scholen te werven voor het deelvignet binnenmilieu. Informatieverstrekking: Het Longfonds biedt voorlichting aan patiënten, publiek en zorgverleners. De visie op patiëntenvoorlichting omvat twee speerpunten: het geven van medische basisinformatie in een onderscheidende/effectieve vorm en patiënten faciliteren en steunen om van elkaar te leren. In 2012 lag de focus op het optimaliseren en uitbouwen van de basiswebsite en de kinderwebsite op basis van gebruikersstatistieken. Daarnaast zijn er releases voor vrijwilligers- en rayonsites gelanceerd en is er een update voor zorgverleners uitgevoerd. Longfonds.nl is sterk gegroeid qua vindbaarheid en als wervingskanaal voor nieuwe leden en donateurs. Vanuit de migratie van Astma Fonds naar Longfonds is een visie opgesteld die antwoord geeft op de vraag welke longziekten thuishoren bij het Longfonds, in de horizon van dit beleidsplan en verder Begroting miljoen mensen met een chronische longziekte Beleidsthema's Gezonde leefstijl en bewegen Arbeidsparticipatie Goede Zorg Allergieën 0 PM 0 Kwaliteit van Leven Bijdrage deelnemers eigen activiteiten Kosten eigen activiteiten beleidsthema's

27 Toelichting op de geconsolideerde rekening van baten en lasten (vervolg) Beleidsthema's In 2012 hebben is een meerjarenplan voor het beleidsthema Gezonde leefstijl en Bewegen geschreven. Naast de behandeling met medicijnen, is het aanpassen van de leefstijl heel belangrijk voor mensen met een chronische longziekte. Uit onderzoek blijkt ook nog eens dat hierbij een geïntegreerde aanpak van leefstijlinterventies nodig is. Het meerjarenplan gaat daarom in op alle aspecten zoals voeding, bewegen, niet-roken, energiemanagement en psychosociale zorg. Onderzoeksbureau Nivel is gevraagd de motiverende en belemmerende factoren voor mensen met een longziekte om in beweging te komen inzichtelijk te maken. Dit is als input onder andere meegenomen in het project Patient Empowerment waarin Longfonds met AstraZeneca en Achmea samenwerkt om patiënten te ondersteunen om zelf de regie te nemen bij het (weer) in beweging komen. Werken met een chronische longziekte moet mogelijk zijn. Helaas is er veel verzuim onder mensen met astma en COPD en raken ze ook sneller arbeidsongeschikt. Door goede maatregelen kunnen chronische longpatiënten aan het werk blijven omdat dit belangrijk is. In de eerste plaats voor henzelf, maar ook voor bv Nederland. De kosten van het verlies van arbeidsparticipatie zijn in beeld gebracht en op basis van deze cijfers en grondig uitzoekwerk is een plan Werk en Longziekten gemaakt. Dit plan hebben we succesvol weten in te bedden in het ambitieuze Nationaal Actieprogramma Chronische Longziekten van de Long Alliantie Nederland. In 2012 is de factsheet werken met een longziekte gebruikt in de communicatie en belangenbehartiging over dit onderwerp. Ouders van kinderen met astma helpen met informatie over wat goede zorg is voor hun kind, maar ook volwassenen met astma ondersteunen bij wat ze van de zorg mogen verwachten. Met dat doel voor ogen is in 2012 in samenwerking met de patiëntenvereniging Nederland Davos, een tweeal patiëntenversies uitgebracht. Deze patiëntenversies zijn afgeleid van de Zorgstandaarden Astma voor Volwassenen en die voor Kinderen en Jongeren. Samen met alle astma zorgverleners hebben we gewerkt aan dit mooie resultaat dat de norm neerlegt voor goede astmazorg. De zorg in de laatste fase van een ziekte, wanneer medische behandeling geen verbetering meer geeft, heet Palliatieve Zorg. Te veel mensen met COPD sterven onnodig in het ziekenhuis of krijgen niet de juiste palliatieve zorg omdat deze tot voor kort niet duidelijk was. Daar is duidelijkheid in gekomen door de Richtlijn Palliatieve zorg voor mensen met COPD. Op basis van deze richtlijn is in 2012 voor mensen met COPD en hun naasten een patiëntenversie Palliatieve zorg gemaakt. Dit boekje beschrijft wat zij in deze laatste fase nog mogen verwachten en welke zorgverlener hen daarbij kan helpen. Hoe meet je hoeveel last je hebt van je ziekte? Dat is individueel bepaald, van zoveel factoren afhankelijk, en kan in de tijd verschillen. En wat verstaan we onder ziektelast? Na de start van het project Ontwikkeling ziektelastmeter in 2011 is in 2012 uitgebreid onderzoek gedaan onder patiënten, onderzoekers en zorgverleners om tot een goede vragenlijst te komen voor een landelijk te gebruiken ziektelastmeter COPD. De eerste uitwerking van de vragenlijst zal de komende jaren in de praktijk van de huisarts en de longarts worden getest op bruikbaarheid. De Longzorgmeter had te weinig waarderingen om als keuze ondersteunende tool te dienen. Na een uitgebreide analyse is een voorstel neergelegd voor de strategische herpositionering van de Longzorgmeter met Zorgkaart Nederland. Wegens beperkte menskracht is het project Longzorgmeter in 2012 tijdelijk komen stil te liggen. In het laatste kwartaal is het onderwerp weer opgepakt. Mensen met astma en COPD kunnen meer zelf doen om goed met hun ziekte om te gaan. Zelfmanagement is het beleidsbegrip waaronder tal van activiteiten hangen die als doel hebben om chronische (long)patiënten regie te geven in het omgaan met hun ziekte door onder meer een actievere rol te ontwikkelen in het omgaan met de ziekte. In 2012 is gestart met een herziene visie op dit onderwerp waarbij tegelijkertijd gekeken wordt hoe het beter kan aansluiten op onze patiëntenvoorlichting met als uiteindelijk doel de longpatiënt goed te informeren en te ondersteunen. Verder zijn de wensen en behoeften van mensen met COPD voor een Individueel Zorgplan onderzocht en zijn de resultaten met de vakpers, beleidsmakers en het zorgveld gedeeld. Kinderen zoeken online naar informatie over de ziekte astma voor hun spreekbeurt over dit onderwerp. Het oude papieren spreekbeurt pakket is daarom in 2012 in een nieuw, digitaal jasje gestoken zodat kinderen online bij longfonds.nl/astmakids de gezochte informatie vinden. De informatie kan ook door leerkrachten worden gebruikt via de zogeheten digitale schoolborden. Zorgverzekeraars zijn een belangrijke samenwerkingspartner. In 2012 is een visietraject uitgevoerd om te bepalen hoe de belangen van patiënten bij de zorgverzekeraars als strategische partner nog beter kunnen worden behartigd. In 2012 is de inkoop van COPD zorg door zorgverzekeraars en de inhoud van longrevalidatiezorg in ziekenhuizen en longrevalidatiecentra onder de loep genomen. De resultaten zullen in 2013 gedeeld worden 27