Delier workshop. Inleiding

Transcriptie

1 Pagina 1 van 7 Omring Werkinstructiemap Toepassingsgebied: Omring Thuiszorg HKZ-nummer : 2 Beheerder : Projectmanager Omring Thuiszorg Documenteigenaar : GVP Versie : 4, dd Vastgesteld door : Directeur Zorg Datum vaststelling : Datum evaluatie : Inleiding Het ziektebeeld delier komt veel voor, maar is relatief onbekend bij zorgprofessionals. Deze workshop heeft tot doel de kennis over delier in reguliere zorgteams te bevorderen en daarmee de kwaliteit van zorg voor cliënten met een delier te verhogen. Cliënten met dementie zijn gevoeliger voor een delier en delier komt bij deze doelgroep vaker aan de orde dan wij signaleren. In deze workshop komen de volgende vragen aan de orde: 1. Wat is een Delier? 2. Welke vormen van Delier zijn er? 3. Hoe ontstaat een Delier? 4. Hoe herken je een Delier? 5. Wie stelt de diagnose Delier? 6. Hoe benader je een cliënt met een Delier? 7. Hoe werkt de Delier-0-meter? 8. Wat voor medicatie wordt er voor geschreven? 9. Wat kun je doen aan preventie van Delier? 10. Wat is de nazorg bij Delier? 11. Bijlagen 12. Casus en bijbehorende vragen 1. Wat is een Delier? Een delier is een acute, tijdelijke verwardheidstoestand. Het belangrijkste verschijnsel van een delier is dat er plotselinge veranderingen zijn van het gedrag, dat zich uit in verwardheid. De mate van verwardheid is het ene moment ernstiger dan het andere moment. Het komt vooral bij ouderen mensen voor. Delirium is afgeleid van het Latijnse woord lira dat groeve of spoor betekent. Het delirium kan dus vertaald worden als ontsporing. Delirium wordt ook wel een delier genoemd. De term delirium is bekend bij alcoholverslaafden, maar een delier komt ook voor bij mensen die nauwelijks alcohol drinken. Een delier wordt ook wel een delirant beeld genoemd. Een delier is een psycho-organische stoornis: de oorzaak is lichamelijk, maar de verschijnselen zijn psychisch. Een delier is een acute diffuse cerebrale ontregeling, veroorzaakt door een disbalans van chemische boodschappers in de hersenen. Een delier is een verzameling symptomen. Een symptoom is een kenmerk of klacht, behorend bij een bepaalde ziekte. Het belangrijkste verschijnsel van een delier is dat er plotselinge

2 Pagina 2 van 7 veranderingen zijn van het gedrag, dat zich uit in plotselinge ernstige verwardheid. Het ene moment is de verwardheid erger dan het andere. De cliënt heeft dromen die hij/zij als werkelijk ervaart. De cliënt is angstig en onrustig, of juist erg rustig. De cliënt ziet, ruikt of hoort dingen die er niet zijn (hallucinaties). Ook kunnen gedachten van de cliënt niet kloppen (wanen). Een delier, komt net als koorts, regelmatig voor bij mensen met een lichamelijke ziekte. De verwardheid bij een delier is net als het ijlen bij een kind met hoge koorts. Het optreden van een delier is meestal een aanwijzing dat er lichamelijk iets aan de hand is, dat onderzocht en behandeld moet worden. Een delier verdwijnt als de onderliggende ziekte over is. Er is wel een gevaar: als de delier niet behandeld wordt, kan iemand er aan overlijden. Mensen met een delier hebben meestal zelf niet door dat ze verward zijn, maar hun omgeving des te meer. Voor de familie of mantelzorgers is het delier een schokkende ervaring. De acute verwardheid kan leiden tot angst, dat dit ernstige ziektebeeld blijvend is. Een delier kan van korte duur zijn mits deze herkend wordt en tijdig behandeld. Delier in samenhang met dementie: Een delier is iets anders dan dementie. Het komt wel vaak samen voor, omdat mensen met een dementie een kwetsbaar brein hebben en daardoor gevoeliger voor delier zijn. Een delier ontstaat snel kan binnen een paar uur of dagen, terwijl dementie langzaam ontstaat. De verschijnselen van een delier wisselen nogal op een dag de verschijnselen bij dementie niet. De cliënt weet niet waar hij/zij is en de wanen lijken voor de cliënt werkelijkheid. Delier in terminale fase: Een delier kan ook optreden in de terminale levensfase. Bijvoorbeeld als iemand begint te zwaaien met zijn armen voor de dood intreedt. In de volksmond wordt dan gezegd dat iemand de Jakobsladder beklimt. Prodromen: In de geneeskunde is een prodroom een voorbode of verschijnselen die aan een ziekte vooraf gaan. Voorbeelden van prodromen van een delier zijn: koorts, algehele malaise hoofdpijn, veel dromen, of een voedingsprobleem. Als verzorgende zou je een prodroom ook kunnen uitleggen als een niet pluis gevoel. 2. Welke vormen van Delier zijn er? Er zijn 3 soorten delier: 1. Actieve vorm 2. Passieve vorm 3. Gecombineerde vorm Ad 1. Actieve vorm (ook wel hyperactieve vorm) De cliënt heeft dromen die de cliënt als werkelijk ervaart. Daardoor zijn de cliënten angstig en onrustig. Hij/zij ziet, ruikt of hoort (hallucinaties) dingen die er niet zijn. Er zijn gedachten die niet kloppen (wanen). Er kan hierdoor in paniek ontstaan. De cliënt wordt achterdochtig, schrikachtig, boos of agressief in woord of daad. Voor de omgeving wordt de cliënt als lastig ervaren Voorbeeld: Meneer K. was 's nachts onrustig en hield zijn vrouw uit de slaap. De kinderen kwamen zelfs om 's nacht bij vader te slapen, zodat moeder aan haar rust kon komen. Overdag wist meneer nergens van en het drong ook niet tot hem door wat hij nou gedaan had 's nachts. Meneer begon te schelden en grof taalgebruik te gebruiken, wat hij normaal niet doet. Mevrouw is geadviseerd om de urine van meneer te laten onderzoeken. In eerste instantie was er niets in te vinden. Een aantal dagen later is de huisarts geconsulteerd en is de urine nogmaals nagekeken. Meneer bleek toch een blaasontsteking te hebben die behandeld is met een antibioticakuur. Na een week was er niets meer aan de hand met meneer..

3 Pagina 3 van 7 Ad 2. Passieve vorm (ook wel hypo actieve vorm): Stil delier Soms zijn delirante cliënten juist heel erg rustig en liggen wat te doezelen in bed. De cliënt wil niets ondernemen. De cliënt trekt zich helemaal terug en reageert niet of nauwelijks op hun omgeving. Door de hallucinaties en wanen kan de cliënt zich zo angstig voelen, dat hij/zij niets meer durft te zeggen of te doen. Voorbeeld: Mevrouw M. was erg passief. Kwam 's morgens niet uit haar bed. Bleef daar zelfs in liggen, totdat wij het 2e zorgmoment insuline kwamen prikken. Alles was haar teveel en ze mopperde en wilde niets. Mevrouw was bekend met veel blaas ontstekingen in het verleden. Mevrouw werd geadviseerd om haar urine te laten onderzoeken en bleek een forse blaasontsteking te hebben. Na de antibioticakuur knapte mevrouw zienderogen op en kreeg ze weer energie. Ad 3. Gecombineerde vorm (ook wel gemengde vorm) De actieve en passieve uitingsvormen van delier komen samen voor bij een cliënt. De cliënt kan heel rustig en teruggetrokken zijn overdag, maar s avonds als het donker wordt in paniek raken en onrustig worden. 3. Hoe ontstaat een Delier? Een delier ontstaat als de hersenen niet in staat zijn om alle prikkels van binnen en buiten het lichaam, samen te voegen tot een logisch samenhangend beeld. De hersenen reageren hier verstoord op waardoor de verwardheid een feit is. Verwardheid kan het eerste signaal zijn dat er iets aan de hand is, waarvoor de huisarts gewaarschuwd moet worden. Een delier treed meestal bij mensen op die al ziek zijn: - Zij hebben bv. een long- en/of blaasontsteking, of een operatie achter de rug. - De verwardheid komt niet alleen voor tijdens een ziekenhuisopname, maar ook in de thuissituatie. - Ook kan het zijn dat ze een hersenbeschadiging hebben opgelopen bij een ongeluk of door een CVA. - Ook een medicijnvergiftiging of ondervoeding kan ten grondslag liggen aan het delier. - Mensen met een dementie lopen extra risico op het krijgen van een delier, omdat hun pijnbeleving niet altijd duidelijk is. - Het delier kan ook optreden bij het op het oog gezonde cliënten. De oorzaak is dan meestal een infectie, zoals een nog niet gediagnosticeerde blaasontsteking. 4. Hoe herken je een Delier? - Er is een bewustzijnsstoornis: de cliënt is niet helder en heeft moeite om zich te concentreren. Dit in tegenstelling tot een psychose waarbij de cliënt helder is. - Er is een stoornis in de cognitieve functie: de cliënt weet niet waar hij is, soms niet wie hij is, herkent mensen niet, zegt vreemde dingen. Vaak zie je ook een waarnemingsstoornis: de cliënt heeft hallucinaties (bijvoorbeeld het zien van veel kleine beestjes). Dit kan tot onrust of juist tot apathie leiden. - Een delier ontwikkelt zich in korte tijd (uren tot dagen) en wisselt in ernst in de loop van de dag. 's Avonds verergeren de klachten meestal. - Er zijn aanwijzingen voor een medische aandoening of recente medische ingreep. Een blaasontsteking is een van de bekendste oorzaken van een delier. - De verschijnselen wisselen in ernst over de dag en nacht. Delirante mensen slapen onrustig. Overdag kunnen de verschijnselen verminderen of zelfs verdwijnen. - Mensen kunnen heel erg dromen en de dromen als echt ervaren. Dit kan leiden tot meer verwardheid en vermoeidheid. - De cliënt heeft vaak geen herinnering aan het verward zijn

4 Pagina 4 van 7 - De cliënt is vergeetachtig. De informatie die verteld wordt, blijft niet hangen. De informatie moet geregeld herhaald worden. Voorbeeld: Mevrouw R. beleefde in haar delier dat ze in haar nachtjapon vanuit het ziekenhuis in Den Helder naar de bus ging, die haar naar de boot zou brengen. Bij haar was de delier ontstaan door een longontsteking in combinatie met een verminderde voedingstoestand. Ze is daardoor in het ziekenhuis opgenomen geweest. Het bijzondere bij haar is dat ze de delier heel bewust heeft meegemaakt en kan na vertellen. Dit maakt haar angstig om nog eens een delier te krijgen. 5. Wie stelt de diagnose Delier? De huisarts of geriater stelt de diagnose. Er spelen namelijk veel factoren mee. - De huisarts geriater zal vragen om de deliermeter (al dan niet 3x per dag gedurende 2 dagen) in te vullen als de delier niet duidelijk aantoonbaar is. - Naar aanleiding hiervan voert de arts, om zeker te zijn dat iemand een delier heeft, lichamelijk onderzoek uit. Bloeddruk, hartslag en controle van de longen evenals de organen in de buik Tevens kan bloed en urine onderzocht worden op infecties. - De reeds voorgeschreven medicijnen worden bekeken en de inname frequentie, dit om een medicijnvergiftiging uit te sluiten. - Er wordt gecontroleerd of de voedingstoestand in orde is. - Een blaasontsteking is de meest voorkomende veroorzaker van een delier, maar ook een blaasretentie. - De andere meest voorkomende oorzaak is een longontsteking. 6. Hoe benader je een cliënt met een delier? De omgeving weet vaak niet hoe ze moet reageren. Het is belangrijk om te weten dat een cliënt met een delier zich in de eigen vertrouwde (woon)omgeving het veiligst voelt. Dit geeft minder aanleiding voor angst en paniek. Familie, vrienden en buren kunnen dus veel doen om de cliënt te helpen. Hier volgen enkele adviezen: - Een cliënt met een delier is ziek en kan zich niet anders gedragen dan dat hij doet, al lijkt het soms of de cliënt het expres doet. - Zorg voor rust. Spreek in korte, eenvoudige zinnen en stel korte, eenvoudige vragen. - Laat een cliënt met een delier zo min mogelijk alleen; zorg dat er steeds familieleden, vrienden of buren aanwezig zijn. Beperk het aantal aanwezigen tot een minimum. - Bied steeds herkenningspunten uit de werkelijkheid aan, zoals een klok, een kalender en foto s. Vertel zo nodig regelmatig welke dag het is, hoe laat het is, wie u bent en waar u bent. - Zorg dat de cliënt een bril of een gehoorapparaat gebruikt. - Zorg voor goede verlichting (overdag gordijnen open, s nachts bedlampje of sluimerverlichting. - Als de cliënt bang is voor dingen die hij denkt te voelen of te zien (wanen en hallucinaties), toon dan begrip en zeg niet dat het onzin is. Ga geen discussie aan, maar leg voorzichtig uit hoe u de werkelijkheid ziet. - Probeer ervoor te zorgen dat de cliënt voldoende drinkt en gezond eet.

5 Pagina 5 van 7 7. Hoe werkt de Delier-0-meter Bij een vermoeden van een delier, vul je de Delier-0-meter in (zie bijlage). Dit is een wetenschappelijk onderbouwde lijst om te screenen of een cliënt symptomen van een delier heeft. Je beantwoordt alle vragen en vult achter elke vraag de juiste score bij de cliënt in. Dan tel je alle scores bij elkaar op. Bij een score van 6 of hoger, dien je in overleg met de huisarts te gaan. 8. Wat voor medicatie wordt er voor geschreven? Als de oorzaak van een delier kan worden weggenomen, zijn medicijnen tegen een delier niet of slechts kort nodig. Soms kan iemand zo in de war zijn of zo angstig zijn, dat haloperidol wordt voorgeschreven. Dit middel werkt vaak goed tegen verwardheid. Soms worden benzodiazepinen voorgeschreven om de cliënt tijdelijk te kalmeren. 9. Wat kun je doen aan preventie van Delier? - Nachtlampje aan - Begeleiding van familie - Medicatie - Hang de Delier poster (zie bijlage) in de kamer van het zorgteam, zodat alle zorgprofessionals een delier tijdig kunnen signaleren en snel actie kunnen nemen. 10. Wat is de nazorg bij Delier? - Nazorg is afhankelijk van de cliënt. Als de cliënt zich niks van een delier kan herinneren, is nazorg niet nodig. - Indien de cliënt wel een levendige en angstige herinneringen aan de delier heeft, kan het nodig zijn de cliënt bij de verwerking hiervan te begeleiden. - Uitleg aan cliënt en familie over het delier en de oorzaak (indien die vastgesteld kan worden) kan hen onder meer bewust maken van risicofactoren en prodromen die kunnen leiden tot een recidief. - Vul bij twijfel altijd de Delier-o-meter in. - Geef de cliënt en/of zijn naaste een delier folder (zie bijlage). In de cliëntfolder wordt in begrijpelijke taal uitleg gegeven over delier. - Plak de deliersticker (zie bijlage) in het zorgdossier aan de binnenzijde van de kaft nadat de huisarts de diagnose heeft gesteld. De deliersticker is ontworpen om alle hulpverleners te attenderen om alert te zijn dat iemand een delier heeft doorgemaakt. De ervaring leert dat de weerstand bij cliënten omtrent het plakken van een sticker nihil is, omdat het enerzijds de hulpverleners attendeert op het tijdig signaleren van een Delier en anderzijds aanleiding geeft om over de ervaringen met een delier te praten. Bij hulpverleners kan er wel weerstand zijn m.b.t. het gebruik van de sticker. Maak dit met elkaar bespreekbaar. - Maak een notitie gemaakt op de cliëntkaart op kantoor dat de cliënt bekend is met een delier. - Informatie over delier kun je ook nalezen in het Delier protocol (zie bijlage). 11. Bijlagen - Delier folder - Delier-0-Meter - Delier poster - Delier protocol - Delier sticker

6 Pagina 6 van 7

7 Pagina 7 van Casus en bijbehorende vragen Casus Voorbeeld: Mevrouw G. is een dame van meer dan tachtig ruim jaar. Ze woont zelfstandig vlak bij het centrum van het dorp. Haar dochter, enig kind, komt 2 keer per week langs, maar woont in de stad ruim 30 kilometer verderop. Samen doen ze de boodschappen en de dochter doet het zware huishoudelijk werk. Dagelijks komt de thuiszorg om mevrouw te helpen met wassen en de medicatie te geven. Plasmedicatie, ACE-remmer, foliumzuur, vitamine B12-supplement en een maagbeschermer vanwege zuurbranden. Mevrouw heeft lichte geheugenstoornissen, zo mild dat ze niet voldoet aan de criteria voor een diagnose dementie. Wanneer de thuiszorgmedewerker mevrouw op een dag weer wil helpen met wassen, weigert, mevrouw opeens haar medewerking. Ze zegt bang te zijn voor het water. Mevrouw ziet er niet ziek uit en er zijn geen bijzonderheden. De verpleegkundige laat het wassen voor die ochtend achterwege. Ze geeft de medicatie en laat mevrouw weer alleen. Ze drukt haar wel op het hart goed te drinken en te eten. Ze controleert of er voldoende voedingsmiddelen in huis zijn. De volgende dag is mevrouw naar eigen zeggen al uren op. Ze geeft deze keer geen enkele blijk van herkenning, hoewel ze al lange tijd dezelfde thuiszorgmedewerker kent. Bovendien wil mevrouw nog steeds niet gewassen worden, omdat er naar haar zeggen mieren in de douche zitten. De verpleegkundige wordt verontrust en besluit iets langer bij mevrouw te blijven en zet voor hen beiden een glas thee. Mevrouw weigert echter de thee te drinken, omdat er volgens haar ook mieren in de thee zitten. De verpleegkundige belt de huisarts hierna. Ze legt uit wat ze heeft opgemerkt en dat ze bovendien de laatste dagen heeft gemerkt dat er steeds eten overblijft van de warme maaltijd en dat het rommeliger in huis is. Terwijl ze met de huisarts spreekt valt mevrouw in slaap. Dit is ook niks voor haar, omdat ze normaal gesproken zelfs graag contact met de huisarts heeft, die bijna haar buurman is. 1. Voldoet mevrouw aan de criteria van een delier? 2. Zo ja, wat zijn dan je bevindingen? 3. Zo nee, welke actie onderneem je dan?