Andrea Donker, Edward Kleemans, Peter van der Laan en Paul Nieuwbeerta

Transcriptie

1 Tijdschrift criminilogie nr e proef pag. 322 ONTWIKKELINGS- EN LEVENSLOOPCRIMINOLOGIE IN VOGELVLUCHT Andrea Donker, Edward Kleemans, Peter van der Laan en Paul Nieuwbeerta In de internationale criminologie is de laatste jaren de ontwikkelings- en levensloopcriminologie sterk in opkomst. In zijn Sutherland Award Address heeft Farrington deze trend tijdens de jaarlijkse bijeenkomst van de American Society of Criminology uitgebreid besproken (Farrington, 2003). In Nederland is er tot op heden nog weinig aandacht aan besteed, niet in het Tijdschrift voor Criminologie en ook niet elders. In 1985 verscheen een themanummer van het Tijdschrift voor Criminologie Maatschappelijke bindingen en criminaliteit. Vanzelfsprekend werd daarin veel aandacht besteed aan de sociale controletheorie, maar ook leer-, strainen gelegenheidstheorieën kwamen aan bod. Dertien jaar later, in 1998, verscheen een themanummer Theoretische integratie. Hierin spraken diverse auteurs zich uit over de mogelijkheid en wenselijkheid van integratie van verschillende (criminologische) theorieën. Ook in dit nummer werd in de verschillende bijdragen een reeks van criminologische theorieën ten tonele gevoerd, met opnieuw een prominente plaats voor leer-, strain- en sociale controle- of bindingstheorieën. In Tegen de regels IV (Lissenberg e.a., 2001), de bundel die in veel opleidingen wordt gebruikt als algemene en vaak eerste inleiding in de criminologie, wordt in het deel over het verklaren van criminaliteit in tien hoofdstukken een beeld geschetst van meer en minder gangbare criminologische theorieën en benaderingen. Het aantal theorieën en benaderingen dat wordt besproken is nog groter dan in genoemde themanummers. Zo is er ook aandacht voor sociaal-ecologische, subculturele en kritische theorieën, maar de ontwikkelingsen levensloopcriminologie heeft er geen plaats in gekregen. In het hoofdstuk over psychologische benaderingen (Van Koppen e.a., 2001) wordt wel gerefereerd aan criminaliteitspatronen die met leeftijd samenhangen, maar die bijdrage gaat toch vooral over (bio-)psychologische factoren. De afwezigheid van een ontwikkelings- en levensloopbenadering heeft ongetwijfeld te maken met het feit dat het een nog jonge loot aan de criminologische theorieënstam betreft. Ook in het Oxford Handbook of Criminology (Maguire e.a., 2002) zijn pas in de laatste herziene editie twee psychologisch georiënteerde hoofdstukken toegevoegd: van Farrington over developmental criminology en van Smith over crime and the life course. Dit gebeurde om recht te doen aan het feit dat psychological approaches to crime have become increasingly prominent in both academic criminology and public policy (: 3). De ontwikkelings- en levensloopcriminologie is dus een betrekkelijk jonge stroming, maar wel een die in de jaren tachtig en negentig grote voortgang heeft geboekt (Farrington, 2002; 2003). 322 Nr 4 jaargang

2 Tijdschrift criminilogie nr e proef pag. 323 ONTWIKKELINGS- EN LEVENSLOOPCRIMINOLOGIE NADER BEKEKEN De ontwikkelings- en levensloopcriminologie richt zich op drie belangrijke thema s (Farrington, 2002; 2003):. de ontwikkeling van crimineel en antisociaal gedrag en de hierop inhakende preventiemethoden. de risicofactoren, op verschillende leeftijden, voor de ontwikkeling van criminele carrières en. de effecten van gebeurtenissen tijdens de levensloop op het verloop van criminele carrières. Kenmerkend is dat voor de beantwoording van onderzoeksvragen gegevens moeten worden geanalyseerd over (veranderingen in) delinquentie binnen individuen gedurende hun leven. Dat impliceert dat onderzoekers dienen te beschikken over longitudinale datasets. De ontwikkelings- en levensloopcriminologie mag dan een betrekkelijk jonge stroming zijn, dit betekent niet dat zij zomaar uit het niets tevoorschijn is gekomen. Zij bouwt voort op vier onderzoekslijnen. De eerste betreft het in de jaren tachtig tot ontwikkeling gekomen onderzoek naar criminele carrières (Blumstein e.a., 1986) dat in belangrijke mate heeft bijgedragen aan de kennis over verschillende aspecten van criminele carrières, zoals beginleeftijd, doorgaan en stoppen met het plegen van delicten. In deze onderzoekslijn werd relatief weinig aandacht besteed aan het verklaren van het verloop van criminele carrières. We zien daarom in de jaren negentig drie andere onderzoekslijnen opkomen. Allereerst het identificeren van belangrijke risicofactoren voor delinquentie en preventiemethoden die zich hierop richten (Farrington, 2000). Ten tweede de ontwikkelingscriminologie die zich richt op het beschrijven en verklaren van de ontwikkeling van delinquentie van de kindertijd tot in de volwassenheid (LeBlanc en Loeber, 1998). En ten derde de levensloopcriminologie die zich bezig houdt met de effecten van (belangrijke) gebeurtenissen op crimineel gedrag, met name voor volwassenen (Sampson en Laub, 1993). Binnen de ontwikkelings- en levensloopcriminologie worden deze verschillende inzichten en benaderingswijzen gecombineerd en geïntegreerd (Farrington, 2002; 2003). Zij worden onderzocht met behulp van gegevens van diverse empirische longitudinale studies. Bekende buitenlandse voorbeelden zijn: the Cambridge Study in Delinquent Development, the Pittsburgh Youth Study, the Denver Youth Study, the Rochester Youth Development Study, the Seattle Social Development Project, the Montreal Longitudinal and Experimental Study (zie voor een overzicht: Thornberry en Krohn, 2003); en the Dunedin Study (Moffitt e.a., 2002). Zo bezien zou in het themanummer over theoretische integratie van destijds een bijdrage over de ontwikkelings- en levensloopcriminologie dus niet hebben misstaan. Er wordt immers getracht verschillende invalshoeken en onderzoekstradities bij elkaar te brengen. Een meer sociologische benadering, waarbij nadrukkelijk rekening wordt gehouden met naar de betekenis van maatschappelijke ontwikkelingen en maatschappelijke instituties voor het verloop van criminele carrières, is in potentie wel aanwezig maar lijkt verhoudingsgewijs het minst te zijn uitgewerkt. A. Donker, E. Kleemans, P. v.d. Laan & P. Nieuwbeerta Ontwikkelings- en levensloopcriminologie 323

3 Tijdschrift criminilogie nr e proef pag. 324 In ons land heeft de ontwikkelings- en levensloopcriminologie tot dusverre weinig aandacht gekregen, afgezien van de publicaties van Loeber (1997; 2001; 2004). Dit is in zekere zin verrassend, aangezien ook in ons eigen land de afgelopen jaren diverse longitudinale studies zijn verricht waarin het criminaliteitsvraagstuk meer of minder centraal staat. Zo zijn in de Zuid-Holland studie van Erasmus Universiteit Rotterdam / Sophia Kinderziekenhuis (Verhulst e.a., 1985) kinderen gevolgd over een periode van veertien jaar, waarbij onder meer is gekeken naar antisociaal gedrag. In de tot nu toe laatste (zesde) meting is uitvoerig aandacht besteed aan crimineel gedrag van de inmiddels (jong-)volwassen respondenten (Donker, 2004). Ook in het onderzoek Wendingen in de Levensloop van de Universiteit Utrecht (Meeus, 1993) is een cohort adolescenten gedurende langere tijd gevolgd en is in de drie metingen veel ruimte voor informatieverzameling omtrent delinquent gedrag. In 2003 is de Rijksuniversiteit Groningen begonnen met het TRAILS-onderzoek (Winter e.a., in press). In het kader van dit onderzoek worden kinderen van jaar tot in de jongvolwassenheid gevolgd. Het NSCR heeft in 2000 de Criminele Carrière en Levensloop Studie ter hand genomen (Nieuwbeerta en Blokland, 2003). Anders dan eerder genoemde longitudinale studies staan hierin niet jonge kinderen of adolescenten centraal, maar voornamelijk volwassenen die in 1977, al dan niet voor de eerste keer, door de rechtbank zijn veroordeeld. Daarnaast zijn er nog enkele andere recente ontwikkelingen. De Erasmus Universiteit Rotterdam is onlangs begonnen met een omvangrijke longitudinale studie waarbij ongeveer pasgeborenen lange tijd zullen worden gevolgd ( De eerste metingen hebben nog vóór de geboorte bij de aanstaande moeders plaatsgevonden. De nadruk bij de verzameling van gegevens ligt in de medische hoek, maar op termijn worden ook data met betrekking tot gedragsproblemen verzameld. Daarnaast start de Vrije Universiteit eerdaags met het onderzoek Risicofactoren in de Ontwikkeling, waarbij naar het voorbeeld van Loeber s Pittsburgh Youth Study een versneld cohort wordt samengesteld en lange tijd gevolgd. Ook in ons land komt er dus steeds meer onderzoek met aandacht voor de beschrijving en verklaring van het ontstaan, ontwikkelen, afnemen of stoppen van crimineel gedrag over de gehele levensloop. PREVENTIE EN INTERVENTIE Ook vanuit een ander oogpunt is er reden om stil te staan bij de ontwikkelings- en levensloopcriminologie. Criminologische theorieën mogen primair bedoeld zijn voor het verklaren (begrijpen) van meer of minder specifieke vormen van criminaliteit, zij kunnen ook inspireren tot het ontwikkelen van allerlei preventie- en interventie-initiatieven. Zo kunnen de diversieprojecten uit de jaren zeventig van de vorige eeuw worden teruggevoerd op de labellingtheorie (Lemert, 1971). Projecten als het Groningse RBS, het Nijmeegs Argos en het Utrechtse Argus waren er op gericht jeugdige delinquenten buiten het reguliere strafrechtelijke circuit af te handelen, om hen een justitieel stempel met alle negatieve gevolgen van dien te besparen (zie Andriessen, 1985). De sociale controletheorie en de gelegenheidstheorie waren vanaf het midden van de jaren tachtig van door- 324 Nr 4 jaargang

4 Tijdschrift criminilogie nr e proef pag. 325 slaggevende betekenis voor de ontwikkeling van Halt en taakstraffen, die de binding van (jonge) delinquenten met de samenleving moesten herstellen of verstevigen, en voor diverse situationele en techno-preventiestrategieën, die de gelegenheid tot het plegen van delicten moesten inperken (zie Van Dijk, 1985). Braithwaite s theorie van reintegrative shaming vormt een van de referentiepunten voor interventies, waarbij de oplossing van conflicten tussen dader en slachtoffer door middel van verzoening, schadevergoeding of andersoortige genoegdoening centraal staat, al dan niet binnen een justitiële context (zie Walgrave, 2000). Dader-slachtoffer bemiddeling, family group conferences, sentencing circles en dergelijke zijn hiervan de bekendste exponenten. Overigens gebiedt de eerlijkheid te zeggen dat deze vormen van (informele) conflictoplossing een veel langere geschiedenis kennen. Zij vinden hun oorsprong in de omgang met conflicten en deviant gedrag in traditionele gemeenschappen als die van de Maori s en de Inuit. Hetzelfde lijkt nu aan de hand te zijn met de ontwikkelings- en levensloopcriminologie. Kennis over de ontwikkeling van crimineel gedrag en inzicht in risicofactoren (én protectieve factoren) bieden legio aanknopingspunten voor preventie- en interventieactiviteiten (Farrington, 2002). In de praktijk zien we dat recente praktijk- en beleidsinitiatieven hierop bewust en onbewust aansluiten, ook in ons land. Te denken valt aan (gedwongen) opvoedingsondersteuning en andere vormen van gezinsondersteuning, voor- en vroegschoolse programma s ter voorkoming van (latere) schoolachterstanden en andere problemen, buurtgerichte, brede aanpakken zoals Communities that Care (zie Ince e.a., 2004). Ook programma s gericht op bestrijding van schoolverzuim als Roos en Basta (Boekhoorn en Speller, 2004) kunnen hiertoe worden gerekend. Maar ook eerder al werden programma s ontwikkeld die zich als het ware avant la lettre baseerden op de ontwikkelings- en levensloopcriminologie. Leerstraffen en in het bijzonder intensieve dagprogramma s zoals de Kwartaalkursus, Cashba en het Dagtrainingscentrum, waarmee in de jaren tachtig een begin werd gemaakt, kenmerken zich door hun aandacht voor risicofactoren in verschillende domeinen als individu, gezin, school en besteding van de vrije tijd (Slot, 1993). Doordat de ontwikkelings- en levensloopcriminologie oog heeft voor risicofactoren van verschillende aard en in diverse levensdomeinen, is deze benadering niet alleen interessant als inspirator van interventies, maar zijn die interventies ook in potentie effectiever. Naar aanleiding van een overzicht van strategieën en interventies gericht op het voorkomen en tegengaan van ernstige en gewelddadige jeugdcriminaliteit stellen Wasserman en Miller...designating any single factor as a target for change is unlikely to be a successful intervention strategy en concluderen Interventions must be theory driven and well described, taking into account both developmental and contextual factors, regardless of the specific age or risk group targeted (1998: 247). Ongenoemd sluiten zij hiermee aan bij de What Works benadering. Op grond van zowel psychologische theorieën over daders en criminaliteit als grootschalige meta-evaluaties van allerhande interventies staat What Works voor een reeks van uitgangspunten of principes waaraan interventies zouden moeten voldoen, willen zij een wezenlijke bijdrage leveren aan gedragsverandering A. Donker, E. Kleemans, P. v.d. Laan & P. Nieuwbeerta Ontwikkelings- en levensloopcriminologie 325

5 Tijdschrift criminilogie nr e proef pag. 326 en het tegengaan van recidive (Andrews,1996; McGuire en Priestley, 1996; Lipsey en Wilson, 1998). Drie van deze principes hebben bijzondere betekenis in het licht van de ontwikkelings- en levensloopcriminologie. Allereerst het behoeftenbeginsel (needs principle), dat onder meer voorschrijft dat interventies moeten aansluiten bij die (risico)factoren die hebben bijgedragen aan de totstandkoming van het ongewenste (criminele) gedrag. Er wordt daarbij op gewezen dat het om een veelheid van factoren kan gaan, in verschillende domeinen, waarvan sommige beter beïnvloedbaar zijn dan andere. Het tweede beginsel is dat van behandelmodaliteit (treatment modality) dat verschillende aanwijzingen geeft voor focus, methodiek en invulling van (behandel)activiteiten. Een aspect daarvan is multimodaliteit, dat wil zegen dat er oog is voor de breedheid en gevarieerdheid van de problemen van de dader. Het derde beginsel is programma-integriteit (programme integrity) dat onder meer voorschrijft dat interventies moeten zijn ontwikkeld op basis van een heldere en (deels) getoetste theorie over achtergronden en oorzaken van probleemgedrag. Hoewel niet exclusief in de zin van enige theoretische benadering, sluit de ontwikkelings- en levensloopcriminologie nauw bij dit gedachtegoed aan. Misschien kunnen we daarom niet alleen spreken van een ontwikkelings- en levensloopcriminologie maar ook van een ontwikkelings- en levensloop-penologie. INHOUD VAN DIT THEMANUMMER De hiervoor besproken internationale en nationale ontwikkelingen in de criminologiebeoefening heeft de redactie doen besluiten een themanummer te wijden aan de ontwikkelings- en levensloopcriminologie. Dat betekent niet dat alle aspecten daarvan aan bod komen. Veeleer gaat het om voorbeelden van deze wijze van criminologisch onderzoek, waarbij het accent ligt op de bestudering criminaliteit en daderschap. Er worden vier onderzoeken gepresenteerd, waarvan drie Nederlandse. Loeber en Farrington maken gebruik van de gegevens van twee van de meest bekende buitenlandse longitudinale studies, de Pittsburgh Youth Study en de Cambridge Study in Delinquent Development. Aan de hand van de Pittsburgh Youth Study vragen zij zich af of bij verschillende etnische groepen dezelfde risicofactoren opgeld doen, dat wil zeggen: bij zwarte respectievelijk blanke Amerikanen ( African Americans en Caucasians in gangbaar Amerikaans taalgebruik). Dit is een belangrijke vraag, omdat dikwijls wordt gesuggereerd dat men voor bepaalde etnische groepen afzonderlijke theorieën dient te ontwikkelen. Een opmerkelijke conclusie is dat dergelijke afzonderlijke theorieën overbodig zijn. In Pittsburgh verschillen de risicofactoren enkele variaties daargelaten niet wezenlijk tussen verschillende etnische groepen. Dit ondanks het feit dat zwarte Amerikanen ongeveer twee keer zo vaak in de gevangenis belanden en bij hen de prevalentie van bepaalde risicofactoren substantieel hoger is dan bij blanke Amerikanen. De achterliggende causale mechanismen verschillen volgens de auteurs echter niet. Daarnaast maken zij aan de hand van de twee genoemde studies een vergelijking tussen risicofactoren bij de bestudeerde blanken in Pittsburgh (in de jaren 326 Nr 4 jaargang

6 Tijdschrift criminilogie nr e proef pag. 327 negentig) en London (in de jaren zestig). Ook daarbij benadrukken zij vooral de opmerkelijke overeenkomsten, hoewel het gaat om verschillende landen met verschillende rechtssystemen en om verschillende steden, tijdstippen en meetinstrumenten. In de andere drie artikelen staan Nederlandse longitudinale studies centraal. Hoeve e.a. behandelen de Pittsburgh Youth Study en het Nijmeegs Gezinsonderzoek. Op basis hiervan worden de effecten van gezinsfactoren op delinquent gedrag bij jongvolwassen mannen geanalyseerd. Het gaat hierbij niet alleen om gezinsfactoren uit gangbaar criminologisch onderzoek, maar ook om informatie over opvoedingsstijlen, zoals gedefinieerd in gezinspedagogisch onderzoek. De analyse van de Nederlandse data laat zien dat een gezinsklimaat met weinig orde en structuur een significante voorspeller is van later delinquent gedrag bij jongvolwassen mannen. Andere gezinsfactoren blijken na controle voor agressie van het kind geen voorspellende waarde te hebben. Ook voor opvoedingsstijlen, zoals een autoritaire opvoedingsstijl, worden geen significante lange termijneffecten gevonden. Blokland, Nagin en Nieuwbeerta beschrijven de ontwikkeling van crimineel gedrag van de vroege adolescentie tot de late volwassenheid op basis van justitiële gegevens van meer dan vijfduizend Nederlandse daders die in 1977 voor de rechter kwamen. Met behulp van speciaal voor dit doel ontwikkelde trajectory-modellen kunnen niet alleen de ontwikkelingen in het criminele gedrag worden geanalyseerd, maar ook de effecten van life events op die ontwikkeling in kaart worden gebracht. Zij gaan achtereenvolgens na of in de data verschillende ontwikkelingspaden kunnen worden onderscheiden, of er aanwijzingen zijn voor het bestaan van een kleine groep persistente daders, of de ontwikkelingspaden verschillen in inhoud (onder andere of persistente daders zich gemiddeld meer schuldig maken aan geweldsdelicten dan andere typen daders) en of typen daders verschillen in persoonlijke kenmerken. Door middel van semiparametrische groepsanalyse worden vier groepen onderscheiden: incidentele daders, laag-frequent afnemend-actieve daders, gemiddeld-frequent afnemend-actieve daders en hoog-frequente persistente daders. Uit de analyses komt onder meer naar voren dat de criminele carrière van hoog-actieve persistente daders niet onevenredig veel veroordelingen voor geweldsmisdrijven bevat, dat persistente daders vaker werkloos zijn, minder vaak trouwen, minder vaak kinderen hebben, vaker scheiden en een grotere kans hebben te overlijden dan de daders uit andere groepen. Donker, Smeenk, Van der Laan en Verhulst gebruiken de grootschalige longitudinale Zuid-Holland studie. Met alle aandacht voor risicofactoren en de vroegtijdige signalering van probleemgedrag is een belangrijke vraag, wie dergelijke risico s het beste vroegtijdig kan signaleren: de ouder(s), de docent of beide? Ouders en docenten maken kinderen in verschillende situaties mee. Docenten observeren kinderen in de klas en kunnen daarmee een kind vergelijken met andere leerlingen in die ene klas en met leerlingen in vroegere klassen. Ouders kunnen dit gewoonlijk niet, maar zij kunnen het gedrag van hun kind in veel meer verschillende situaties observeren en vergelijken. De auteurs vragen zich af in hoeverre ouder- en docentrapportages kunnen worden gecombineerd bij het voorspellen van zelfgerapporteerde delinquentie, veertien jaar later. A. Donker, E. Kleemans, P. v.d. Laan & P. Nieuwbeerta Ontwikkelings- en levensloopcriminologie 327

7 Tijdschrift criminilogie nr e proef pag. 328 Wanneer zowel ouders als docenten geen lastig gedrag rapporteren, blijkt dit over het algemeen het sterkste verband te hebben met de afwezigheid van delinquent gedrag in de jongvolwassenheid. Maar wanneer ouders en docenten juist beiden lastig gedrag rapporteren, gaat dit niet in alle gevallen samen met een grotere kans op later delinquent gedrag. Een overeenkomstig oordeel blijkt vooral relevant bij combinaties van gedragingen waarvan een verband met chronische delinquentie bekend is, zoals agressief gedrag in de kindertijd en het plegen van geweld in de jongvolwassenheid. Bij verschillen in oordeel tussen ouders en docenten zijn de uitkomsten complexer, met als een van de interessante conclusies dat docenten bij jongens in de vroege kindertijd soms eerder lastig gedrag weten te onderkennen dan de ouders, waarschijnlijk omdat docenten over meer referentiemateriaal beschikken. Dit is een belangrijk punt omdat het op jonge leeftijd afwijken van normatieve niveaus voorspellend is voor chronische delinquentie. Wellicht dat in de toekomst ook nog eens bijdragen kunnen worden gepubliceerd over politiële en justitiële interventies en preventiestrategieën, die sterk geïnspireerd zijn door of, al dan niet bedoeld, rechtstreeks aansluiten bij de bevindingen uit de ontwikkelings- en levensloopcriminologie (hetgeen we hiervoor ontwikkelings- en levenslooppenologie noemden). En zo is het ook denkbaar slachtofferonderzoek te presenteren, waarbij in het bijzonder de ontwikkeling van een slachtoffercarrière bestudeerd en de risicofactoren en belangrijke gebeurtenissen over de levensloop betrokken worden, die mogelijkerwijs een rol spelen bij het verloop van zo n carrière. In dat geval zouden we kunnen spreken van een ontwikkelings- en levensloopcriminologie. LITERATUUR Andrews, D. (1996) The psychology of criminal conduct and effective treatment, in: J. McGuire (ed.) What works: reducing reoffending, Chichester: Wiley: Andriessen, M. (1985), Buitenjustitiële aanpak van jeugdige delinquenten, Arnhem: Gouda Quint. Boekhoorn, P. & Speller, T. (2004) Interventies bij schoolverzuim, Nijmegen: BBSO. Dijk, J.J.M. van (1985) Beleidsimplicaties van criminologische theorieën en implicaties van het beleid voor de theoretische criminologie, Tijdschrift voor Criminologie (27) 5: Donker, A.G. (2004) Precursors and prevalence of young-adult and adult delinquency, Universiteit Leiden, Leiden. Farrington, D.P. (2000) Explaining and preventing crime: the globalization of knowledge the American Society of Criminology 1999 Presidential Address, Criminology (38) 1: Farrington, D.P. (2002) Developmental criminology and risk-focused prevention, in: M. Maguire, R. Morgan & R. Reiner (eds.) The Oxford handbook of criminology, Oxford: Oxford University Press: Farrington, D.P. (2003) Developmental and life-course criminology: key theoretical and empirical issues the 2002 Sutherland Award address, Criminology (41): 2: Ince, D., Beumer, M., Jonkman, H. & Vergeer, M. (2004) Veelbelovend en effectief, Utrecht: NIZW (tweede herziene editie). Koppen, P.J. van, Doorn, I.C. van, Donker, A.G. & Pakes, F. (2001) Psychologische benaderingen, in: E. Lissenberg, S. van Ruller & R. van Swaaningen (red.) Tegen de regels IV, Nijmegen: Ars Aequi Libri: Nr 4 jaargang

8 Tijdschrift criminilogie nr e proef pag. 329 LeBlanc, M. & Loeber, R. (1998) Developmental criminology updated, in: M. Tonry (ed.) Crime and Justice, volume 23, Chicago: University of Chicago Press: Lemert, E.M. (1971) Instead of court. Diversion in juvenile justice, Maryland: National Institute of Mental Health. Lipsey, M.W. & Wilson, D.B. (1998) Effective interventions for serious juvenile offenders: a synthesis of research, in: R. Loeber & D.P. Farrington (eds.) Serious & violent juvenile offenders, Thousand Oaks: Sage: Lissenberg, E., Ruller, S. van & Swaaningen, R. van (red.) (2001) Tegen de regels IV, Nijmegen: Ars Aequi Libri. Loeber, R. (1997) Ontwikkelingspaden en risicopatronen voor ernstige jeugddelinquentie en hun relevantie voor interventie: nooit te vroeg en nooit te laat, Amsterdam: Vrije Universiteit (oratie). Loeber, R. (2004) Delinquency prevention in a mental health context, Utrecht: Trimbos Instituut. Loeber, R., Slot, N.W. & Sergeant, J.A. (red.) (2001) Ernstige en gewelddadige jeugdcriminaliteit, Houten / Diegem: Bohn Stafleu Van Loghum. Maguire, M., Morgan, R. & Reiner, R. (eds.) (2002) The Oxford handbook of criminology, Oxford: Oxford University Press. McGuire, J. & Priestley, P. (1996) Reviewing What Works : past, present and future, in: J. McGuire (ed.) What works: reducing reoffending, Chichester: Wiley: Meeus, W. & Hart, H. t (red.) (1993) Jongeren in Nederland, Amersfoort: Academische Uitgeverij. Moffitt, T.E., Caspi, A., Harrington, H. & Milne, B. J. (2002) Males on the life-coursepersistent and adolescence-limited pathways: Follow-up at age 26 years, Development and Psychopathology, 14: Nieuwbeerta, P. & Blokland, A.J.J. (2003) Criminal Careers of Adult Dutch Offenders: Codebook and Documentation, Leiden: NSCR. Sampson, R.J. & Laub, J.H. (1993) Crime in the making: pathways and turning points through life, Cambridge: Harvard University Press. Slot, N.W. (1993) Competentie als sleutelbegrip. Opzet en uitvoering van trainingprogramma s voor delinquente jongeren, in: J. van Leuwen & A. Maris (red.) Vast of zeker. Een kansrijke aanpak buiten de gevangenis: het dagtrainingscentrum Eindhoven, Utrecht: SWP. Smith, D.J. (2002) Crime and the life course, in: M. Maguire, R. Morgan & R. Reiner (eds.) The Oxford handbook of criminology, Oxford: Oxford University Press: Thornberry, T.P. & Krohn, M.D. (red.) (2003) Taking Stock of Delinquency: An Overview of Findings from Contemporary Longitudinal Studies, New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers. Verhulst, F.C., Akkerhuis, G.W. & Althaus, M. (1985) Mental health in Dutch children: (1) Across-cultural comparison, Acta Psychiatrica Scandinavica, 72, Supplementum 323: Walgrave, L. (2000) Met het oog op herstel, Leuven: Universitaire Pers Leuven. Wasserman, G.A. & Miller, L.S.. (1998) The prevention of serious and violent juvenile offending, in: R. Loeber & D.P. Farrington (eds.) Serious & violent juvenile offenders, Thousand Oaks: Sage: Winter, A. F. de, Oldehinkel, A. J., Veenstra, R., Brunnekreef, J. A., Verhulst, F. C. & Ormel, J. (in press) Evaluation of nonresponse bias in mental health determinants and outcomes in a large sample of preadolescents. A. Donker, E. Kleemans, P. v.d. Laan & P. Nieuwbeerta Ontwikkelings- en levensloopcriminologie 329