Een ethisch-hermeneutische benadering van het Belgische kernafvalbeleid

Transcriptie

1 Een ethisch-hermeneutische benadering van het Belgische kernafvalbeleid Erik Laes * 1. Inleiding De Nationale Instelling voor Radioactief Afval en verrijkte Splijtstoffen (niras) stelde op 23 maart jongstleden de federale regering voor om hoogactief en/of langlevend radioactief afval (afkomstig van de productie van elektriciteit op basis van kernenergie) op lange termijn op te slaan in diepe geologische kleilagen. 1 De federale overheid heeft alle elementen in handen om een eerste beslissing te nemen over het langetermijnbeheer van dit afval, aldus directeur-generaal Jean-Paul Minon. 2 Minon drukt met deze mededeling de hoop uit dat de federale regering nog tijdens de huidige legislatuur een beslissing zal nemen. In feite wordt van de regering een publieke en politieke bekrachtiging gevraagd van een optie die al lang de voorkeur van niras geniet. Op de site van het Studiecentrum voor Kernenergie (sck) in Mol wordt immers al ruim dertig jaar lang onderzoek gevoerd naar de mogelijkheid van een geologische berging van het kernafval in de Kempense kleilagen. Drie soorten van geologische lagen zijn, mits voldoende dik en diep, geschikt voor de berging van hoogactief en/of langlevend radioactief afval: zout, graniet en klei. Onder het Belgische grondgebied vinden we enkel twee kleilagen: de Boomse en de Ieperiaanse klei (genoemd naar de plaats waar ze aan de oppervlakte komen). In de omgeving van Mol, waar het testproject van het sck loopt, ligt de Boomse klei op een diepte van 100 tot 300 meter. De laag is er ongeveer 200 meter dik. Niras is op basis van de resultaten van het onderzoek tot dusver overtuigd dat (enkel) geologische berging voldoende garanties biedt voor de veiligheid van mens en milieu, maar is zelf niet gemachtigd om een beslissing te nemen. Hier geldt het welbekende primaat van de politiek. Overigens zou die beslissing niet betekenen dat we nu zomaar meteen het kernafval onder de grond kunnen beginnen stoppen. Een politieke beslissing zou een gefaseerde ontwikkeling inzetten die nog verscheidene decennia in beslag zal nemen. Volgens de gunstigste prognoses zou de geo- * Erik Laes is onderzoeker bij de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO) en student wijsbegeerte aan de Universiteit Antwerpen. Deze bijdrage werd uit eigen naam geschreven. erik.laes@telenet.be Ethische Perspectieven 25 (4), , doi: /EPN by Ethische Perspectieven. All rights reserved.

2 logische berging in dat geval pas rond 2035 klaar zijn om het eerste afval op te vangen 3. En rekening houdend met het feit dat bestraalde brandstofelementen ongeveer 50 jaar moeten afkoelen voor ze in de kleilaag geplaatst mogen worden zou het laatste afval afkomstig van de Belgische kerncentrales pas rond 2075 geborgen kunnen worden (op basis van de nu voorziene sluitingsdatum van de laatste kerncentrales in 2025). Niras voorkeur voor geologische berging is gebaseerd op een gemengd deontologischconsequentialistische ethische argumentatie, aangevuld met meer pragmatische overwegingen met betrekking tot de technologische en praktische haalbaarheid van verschillende beheeropties. We nemen de verschillende elementen van deze argumentatie hier even kort onder de loep. Algemeen gezien vallen alle toepassingen die gebruik maken van radioactieve substanties (energieopwekking in kerncentrales maar bijvoorbeeld ook medische toepassingen) onder de stelregel dat een handeling die iets goeds tot stand brengt ethisch gezien pas toelaatbaar is als de daaraan verbonden negatieve neveneffecten tot een aanvaardbaar minimaal niveau kunnen worden teruggebracht. Die stelregel wordt verder uitgewerkt in de drie (internationaal aanvaarde) basisprincipes van de stralingsbescherming 4 : a Het justificatiebeginsel: de verschillende activiteitstypes met een blootstelling aan ioniserende stralingen tot gevolg, moeten kunnen gerechtvaardigd worden door de voordelen die ze verschaffen, na rekening te hebben gehouden met het geheel van voor- en nadelen. Via het justificatiebeginsel wordt het beheer van het radioactief afval dus onlosmakelijk verbonden met de vraagstelling over nut en noodzaak van kernenergie (we komen hierop later nog terug); b het optimaliseringsprincipe: niet alleen moeten de blootstellingen gerechtvaardigd worden maar, wat meer is, ze moeten op een zo laag als redelijker wijze mogelijk niveau gehouden worden. Het optimaliseringsprincipe wordt ook alara-principe (As Low As Reasonably Achievable) genoemd; c het respect van de niet te overschrijden grenzen of dosislimieten: deze grenzen of niveaus hangen af van de omstandigheden (zo zijn ze bijvoorbeeld strenger voor kinderen). Principe 1 en 2 zijn duidelijk consequentialistisch van aard: het gaat respectievelijk om een collectieve afweging van voor- en nadelen van de activiteiten die blootstelling aan ioniserende straling tot gevolg hebben (1), en om het minimaliseren van die blootstelling binnen redelijk haalbare grenzen (2) 5. Principe 3 is deontologisch van aard omdat het absolute individuele grenzen stelt aan toelaatbare niveaus van blootstelling aan ioniserende straling. Ethische Perspectieven 25 (2015)4, p. 289

3 In het in 2011 gepubliceerde afvalplan past niras deze principes (en een aantal aanvullende criteria) toe op een aantal opties voor het beheer van het hoogactief en/ of langlevend radioactief afval 6. Via een schiftingsprocedure komt niras uiteindelijk uit op twee haalbare opties voor beheer van radioactief afval op de lange termijn. In een eerste schiftingsronde werden diverse pistes onmiddellijk aan de kant geschoven. Zo haalden berging op of onder de zeebodem (verboden door internationale akkoorden), berging in een ijskap (idem), berging via directe injectie van vloeibaar radioactief afval (verboden onder de Belgische wet), berging in de ruimte (te duur en vooral te risicovol) of eeuwigdurende oppervlakteberging (onvoldoende garanties voor stralingsbescherming op de lange termijn) het niet. Op de short list van de wetenschappers bleven vijf haalbare opties over: eeuwigdurende opslag in een bunker, geologische berging in een diepe kleilaag, berging in diepe boorgaten, langdurige opslag in afwachting van een betere optie en een verlenging van de huidige toestand (waarbij de bestraalde brandstofelementen gestockeerd worden in tijdelijke opslagbunkers op de sites van de Belgische kerncentrales in Doel en Tihange). De eeuwigdurende opslag in een bunker net onder de oppervlakte noemt niras in het rapport ongeschikt voor de veiligheid op de lange termijn. De berging in diepe boorgaten blijkt niet toereikend voor het verwachte volume afval. En een status quo was ook geen geldige optie voor niras, omdat de huidige opslaggebouwen niet voorzien zijn om bescherming te bieden op de lange termijn. Er bleven dus nog twee kanshebbers over: geologische berging en langdurige opslag (100 tot 300 jaar) in afwachting van een betere optie. NIRAS heeft de twee strategische keuzes vergeleken en pleit uiteindelijk voor een geologische berging als oplossing. Volgens het afvalplan zorgen de diepte van de bergingsinstallatie en de eigenschappen van de geologische kleiformatie (insluitingscapaciteit van klei), samen met de vele kunstmatige barrières die in het bergingsconcept ingebouwd worden (afval wordt verglaasd, krijgt een metalen omhulsel, en de metalen omhulsels worden in betonnen containers geplaatst), ervoor dat het radioactief afval voldoende lang afgeschermd blijft van de biosfeer en van mogelijk verstorende factoren, zoals klimaatveranderingen. Eens onder de grond hoeft er bovendien niet meer naar het afval omgekeken te worden. Sterker nog: het is de bedoeling dat het bestaan van de bergingssite op termijn vergeten wordt, om te vermijden dat slecht ingelichte toekomstige generaties misschien uit louter nieuwsgierigheid (bijvoorbeeld omdat ze vermoeden dat er waardevolle grondstoffen verborgen liggen) tunnels boren naar de diepe kleilaag en zo blootgesteld worden aan hoge dosissen radioactieve straling. Bij een langdurige opslag is een actief beheer wél Ethische Perspectieven 25 (2015)4, p. 290

4 noodzakelijk; en net dat wil niras vermijden. Daarnaast geeft niras aan dat de geologische berging een minimum aan lasten doorschuift naar toekomstige generaties. De kostprijs en de inspanningen worden immers vandaag gedragen, terwijl bij langdurige opslag na enkele honderden jaren opnieuw een oplossing zal gezocht moeten worden. Ook stipt de instelling verder nog aan dat geologische berging internationaal wordt aanbevolen en dat er geen onoverkomelijke milieuof technische obstakels zijn. Tot dusver niras conclusie, gefundeerd op internationaal aanvaarde consequentialistische en deontologische principes, onderbouwd door solide wetenschappelijke argumenten. Er is op het eerste zicht geen speld tussen te krijgen. Toch willen we in wat volgt deze conclusie nuanceren en bijstellen door het lastige vraagstuk omtrent het beheer van het kernafval op de lange termijn door een hermeneutisch-ethische bril te bekijken. Essentieel voor deze hermeneutisch-ethische perspectiefwissel zijn volgende kenmerken: 7 a het erkennen van het concrete hier-en-nu van de morele probleemsituatie: de hermeneutische ethiek ziet een morele probleemsituatie als een aanleiding tot een inschatting en deliberatie omtrent wat die situatie zelf (concreet, hier-en-nu) van ons vraagt, eerder dan als een case die om de toepassing van universele (het concrete hier-en-nu overstijgende) morele beslissingsregels vraagt. In de niras argumentatie wordt het hier-en-nu louter opgevat als een schakel in de keten van de wetenschappelijke en technologische vooruitgang: wat een principiële beslissing op dit moment mogelijk en noodzakelijk maakt is een inschatting omtrent de haalbaarheid en de gevolgen voor mens en milieu van een aantal technische beheeropties. Deze inschatting is gebaseerd op grondige kennis van de huidige wetenschappelijke en technologische state-of-the-art, en men kan zich dan ook vragen stellen bij het eigenstandige karakter van de politieke beslissing waarop niras aanstuurt; 8 b het erkennen van de veelheid en verscheidenheid van de morele ervaring: de niras argumentatie laat in wezen geen ruimte open voor andere inschattingen van de morele probleemsituatie (cf. infra); c het morele verstaan als zelfverstaan: volgens de hermeneutische ethiek leert onze verwikkeling in de morele probleemsituatie ons iets over de manier waarop we onszelf verstaan. Wie zijn die wij, in wiens naam de politiek verondersteld wordt beslissingen te nemen over het toekomstige beheer van het kernafval? Wat zegt de morele probleemsituatie waarin we verzeild zijn geraakt over ons?; Ethische Perspectieven 25 (2015)4, p. 291

5 d het morele verstaan als onlosmakelijk verbonden met het morele handelen: ethische reflectie kan niet los gezien worden van een praktijk: het kernafval stapelt zich op, en dus vraagt de situatie van ons dat we iets doen. Het ethische gehalte van de beslissing toont zich in de concrete actie. 2. Problemen uit het verleden De kernafvalproblematiek waarmee we nu geconfronteerd worden is het resultaat van beslissingen uit het verleden, zoveel is wel duidelijk. Een hermeneutisch-ethisch perspectief zal nu net de vraag stellen naar het ethos dat ons tot de huidige probleemsituatie gebracht heeft, en nadenken over hoe we ons tegen dit ethos kunnen verhouden om de toekomst beter vorm te geven. Vanuit dit perspectief is de belangrijkste vaststelling dat de beslissing over het nucleaire afvalbeheer losgekoppeld wordt van de discussie over het verleden en de toekomst van kernenergie in België. Dit is het gevolg van een duidelijke taakverdeling: niras is als verantwoordelijke voor het beheer van radioactief afval immers niet gemandateerd om uitspraken te doen over de wenselijkheid van kernenergie als dusdanig. Nochtans zijn beide dossiers zowel vanuit ethisch als politiek standpunt simpelweg niet los te koppelen. Het internationaal aanvaarde justificatiebeginsel (cf. supra) stelt immers duidelijk dat afvalbeheer integraal deel uitmaakt van de praktijk die het afval veroorzaakt (zoals elektriciteitsproductie in kerncentrales), en dus mee in rekening moet worden gebracht bij de beslissingen over die praktijk. In overeenstemming met dit principe verbond de Commissie der Wijzen (een door de overheid in het leven geroepen groep van deskundigen) in 1976 al mogelijke beslissingen over de verdere uitbouw van kernenergie in België aan een oplossing voor het radioactief afval een aanbeveling die door de toenmalige (en daaropvolgende) regering(en) duidelijk op de lange baan geschoven werd. Daar waar een consequentialistische invulling van het justificatiebeginsel de aandacht richt op een utilitaristische afweging van de voor- en nadelen van het gebruik van kernenergie (waarbij zich uiteraard onmiddellijk de vraag stelt wat dan wel de gemeenschappelijke noemer kan zijn waarop we deze voor- en nadelen afwegen: hoe bijvoorbeeld de risico s voor toekomstige generaties afwegen tegen het voordeel dat wij gehaald hebben uit de elektriciteitsproductie op basis van kernenergie) zal een hermeneutisch-ethische benadering meer kwalitatief te werk gaan. Het gaat hem dan eerder om het herkennen van globale patronen of schemata op basis waarvan we onze inschattingen omtrent voor- en nadelen van kernenergie maken. In het boek Ethische Perspectieven 25 (2015)4, p. 292

6 Kernenergie (on)besproken 9 wordt een beeld geschetst van de historische besluitvorming rond (kern)energie in België en de verschillende argumentatiepatronen (of het gebrek eraan) op basis waarvan deze besluitvorming onderbouwd of aangevallen werd. De graduele afbrokkeling van de brede maatschappelijke en politieke steun voor kernenergie is wellicht één van de meest opvallende aspecten van dit historische verhaal. Waar kernenergie in de naoorlogse periode quasi unaniem aanvaard werd als het ultieme symbool van de vooruitgang dat op termijn het energieparadijs op aarde mogelijk zou maken, 10 werd deze visie vanaf ongeveer de tweede helft van de jaren zestig bijgesteld tot een grootschalig kernprogramma op basis van een industrieeleconomische logica (seriebouw van kerncentrales van Amerikaanse makelij), vervolgens verder ingekrompen tot een programma van een meer bescheiden dimensie (wat uiteindelijk neerkwam op de bouw van de zeven kerncentrales in Doel en Tihange), om tenslotte verzeild te raken in een diepe politieke controverse met een moratorium op de bouw van nieuwe kerncentrales en uiteindelijk de wet op de kernuitstap (2003) tot gevolg. De meest recente politieke ontwikkelingen stellen het principe van de kernuitstap niet in vraag maar bieden eventueel een vooruitzicht op het langer open houden van de Belgische kerncentrales met het oog op de bevoorradingszekerheid (en het afromen van de winsten die de voormalige monopolist Electrabel hierdoor zal boeken via een nucleaire heffing). Tegelijk is het historisch aantoonbaar dat mondiale politieke en industrieel-economische factoren de drijvende kracht vormden (en vormen) achter de ontwikkeling van de kernenergietechnologie, waarbij vooral de strategische keuzes van de Verenigde Staten, de Europese Unie (via het Euratom-verdrag) en Frankrijk voor België van belang waren. Na een lange periode van ongeveer twintig jaar volgend op het kernongeval in Tsjernobyl (1986) zijn er sinds de eeuwwisseling opnieuw tekenen die wijzen op een mogelijke mondiale heropleving van kernenergie. Naast industriële en vaak ook militaire belangen vormen bevoorradingszekerheid en de strijd tegen de opwarming van de aarde argumenten in het arsenaal van de voorstanders van een nucleaire renaissance. Kernenergie bevindt zich dus op een kantelpunt: gaan we de kerncentrales sluiten zoals voorzien in de wet op de kernuitstap, gaan we ze langer open houden in functie van de bevoorradingszekerheid, of maken we ons op voor de bouw van nieuwe kerncentrales in functie van de strijd tegen de klimaatopwarming? In deze beslissing weegt ook de principiële beslissing over de berging van het kernafval door. Politiek gezien zal een goedkeuring voor de berging in diepe kleilagen (ook al is die slechts principieel en pas operationeel na enkele decennia) ook een belangrijke drempelverlaging betekenen voor de toekomst van kernenergie in België. Ethische Perspectieven 25 (2015)4, p. 293

7 Het uitblijven van een oplossing voor het kernafval geldt immers als een belangrijk wapen in het argumentatiearsenaal van de tegenstanders van kernenergie. Daarom is het vanuit hermeneutisch-ethisch perspectief de moeite waard om met zijn allen die vragen rond verleden en toekomst van kernenergie in ons land eerst te stellen en ethische debatten niet enkel aan experts over te laten. We hebben nood aan forums en instellingen die mensen de kaders kunnen aanreiken om ten gronde na te denken over evoluties van ons energiesysteem en de impact daarvan op het beheer van het kernafval. Dat vraagt om een denkproces waarbij we verschillende standpunten kunnen bevragen en bijstellen. Daarbij moeten we leren omgaan met een gebrek aan consensus, maar toch ook proberen bepaalde grenzen en richtlijnen maatschappelijk vast te leggen. Het gaat dan om vragen zoals: is de nieuwe belofte van kernenergie geloofwaardig en wenselijk of kiezen we beter voor een ander energiepad? En vooral: wat kunnen wij als burgers doen om de energietoekomst actief mee vorm te geven? Kunnen we onze energietoekomst zomaar overlaten aan de markt die ons voldoende energie moet leveren voor eender welke activiteit die we vanuit onze absolute vrijheid wensen te ondernemen, zolang we er maar een prijs voor betalen? Of moeten wij allen ons ook vragen stellen bij de manier waarop we ons leven leiden en wat de implicaties hiervan zijn op het gebied van energiegebruik? Dat de organisatie van dergelijk denk- en articulatieproces niet utopisch is toont het Duitse voorbeeld aan, waar een ethische commissie (bestaande uit prominente wetenschappers, industriëlen en vertegenwoordigers van maatschappelijke groepen) de bakens uitzette voor het Duitse energiebeleid van de toekomst en kon rekenen op instemming over de partijpolitieke grenzen De rechten van toekomstige generaties Met haar keuze voor een diepe geologische berging zet niras maximaal in op het minimaliseren van de lasten die doorgeschoven worden naar toekomstige generaties, zowel in termen van mogelijke gezondheidsimpacts als in termen van de zorg die toekomstige generaties zelf nog moeten besteden aan het beheer van het afval. Uiteraard behoort het tot de rechten van de generaties die na ons komen dat ze afdoende beschermd worden tegen de mogelijke gevolgen van blootstelling aan radioactieve straling. Maar is het niet evenzeer een recht van toekomstige generaties om zelf een ethos te ontwikkelen om om te gaan met de problematiek van het kernafval met dien verstande dat dit recht zeker niet mag misbruikt worden om dan maar de hele problematiek voor ons uit te schuiven? Een keuze voor een geologische berging op Ethische Perspectieven 25 (2015)4, p. 294

8 dit moment zou o.i. enkel te verantwoorden zijn als andere perspectieven vanuit ethisch, wetenschappelijk en technologisch standpunt echt niet realistisch of wenselijk blijken te zijn. En laat ons duidelijk zijn: zeker voor een deel van het nu al bestaande kernafval namelijk het afval dat al verglaasd werd is er op dit moment geen andere ultieme bestemming te bedenken buiten geologische berging. Die verglazing gebeurde immers specifiek met het oog op een geologische berging, en is praktisch gezien onomkeerbaar. Hier is dus zeker sprake van een soort sluipende technologische besluitvorming en een fait accompli. En uiteraard is geologische berging als uiteindelijke oplossing te verkiezen boven eeuwigdurende bovengrondse opslag; geen enkele maatschappij kan immers een eeuwigdurende institutionele controle waarborgen. Maar de echte vraag is: waar, wanneer en hoe (on)omkeerbaar bergen we het afval? Zo zijn er qua timing een aantal opties denkbaar. Ofwel nu al de procedure voor de gefaseerde ontwikkeling van een geologische berging in België inzetten, zodat deze rond 2035 klaar zou zijn om het eerste afval te stockeren, zoals niras voorstelt. Ofwel een gecentraliseerde bovengrondse opslag bouwen voor bijvoorbeeld de volgende honderd jaar, met verder onderzoek op verschillende pistes. Deze optie heeft ons inziens het voordeel dat de nodige openheid voor andere perspectieven wordt ingebouwd, zoals bijvoorbeeld flexibiliteit garanderen voor latere kernenergieopties (indien dit als maatschappelijk wenselijk gezien wordt zie boven) of de mogelijkheid nastreven van een multinationale of zelfs Europese bergingsplaats van nucleair afval. Deze laatste optie is op dit moment weliswaar op wettelijke basis uitgesloten, maar vanuit ethisch standpunt kunnen hier zeker vragen bij gesteld worden. Daar waar het principe elk land zorgt voor het eigen kernafval vooral betekenisvol was in een context van nationaal georganiseerde energiemarkten (de situatie voor de Europese liberaliseringsgolf, die vanaf de jaren negentig van de vorige eeuw ingezet werd), kan dit principe in de huidige context zeker vanuit een aantal mogelijke invalshoeken in vraag gesteld worden: Gegeven het feit dat de uitbater van de Belgische kerncentrales (Electrabel) sinds 2008 overgenomen werd door het Franse toenmalige GDF-Suez (nu Engie) kan de vraag gesteld worden in hoeverre wij Belgen (die op een vrije energiemarkt ook kunnen kiezen om klant te worden van andere bedrijven) nog verantwoordelijk zijn voor het beheer van het kernafval van deze centrales. Dit perspectief volgend zou het bijvoorbeeld aangewezen zijn om het huidige afvalplan expliciet te beperken tot de historische afvalerfenis, de hoeveelheden afval die voortvloeien uit de nu voorziene exploitatieduur (veertig jaar) van de nucleaire installaties. Voor eventuele nieuwe kernafvalproducties van buitenlandse Ethische Perspectieven 25 (2015)4, p. 295

9 bedrijven in België kan dan de conditie van terugnameplicht van dit afval worden opgelegd (naar analogie met bijvoorbeeld de auto-industrie); Berging van kernafval kan in de toekomst een gemeenschappelijk project van een aantal landen worden. Op die manier kunnen immers de kansen op het vinden van een geschikte geologische gasformatie vergroot worden. A fortiori kan bijvoorbeeld niet uitgesloten worden dat een geologische berging van het Belgische kernafval uiteindelijk in Nederland zal gerealiseerd worden. De inherente zwakte van een Belgische oplossing in dit opzicht is immers de diepte van de Boomse klei (max. driehonderd meter), die zich echter uitstrekt tot onder Nederland en daar grotere dieptes bereikt (tot vijfhonderd meter); Tenslotte kunnen we ons de (nu wellicht ietwat utopische) vraag stellen of de nucleaire afvalberging geen project van Europese solidariteit kan worden. Zo wordt in de Verenigde Staten bijvoorbeeld ook niet verwacht dat elke staat afzonderlijk een oplossing zoekt voor het kernafval. 4. Nog een interpretatie Vanuit hermeneutisch-ethisch standpunt bekeken verschijnt niras keuze voor de snelle realisatie van een geologische berging van het hoogactief en/of langlevend kernafval op Belgisch grondgebied als één weliswaar valabel, maar zeker niet het enige mogelijke perspectief op de ethische probleemsituatie waarmee wij ons geconfronteerd zien. Zoals we aangetoond hebben kan dit ons en wat ons met de toekomstige generaties verbindt nog op verschillende manieren ingevuld worden. Voortgezet onderzoek en ontwikkeling, structurele tegenexpertise en participatie (die recht moeten doen aan de verscheidenheid van ethische perspectieven op kernenergie en kernafval) vergen middelen en tijd. Tijd is er, vermits een centrale geologische bergingsinstallatie ten vroegste pas in 2035 operationeel zal kunnen worden, en daarna nog decennia lang open zal moeten blijven gezien de noodzakelijke afkoelingsperiode van gebruikte splijtstofelementen. De huidige voorlopige opslag van het radioactieve afval aan de oppervlakte moet in ieder geval verlengd worden. Deze techniek is bekend en biedt (voorlopig) afdoende bescherming tegen blootstelling aan radioactieve straling; de kosten ervan zijn eveneens gekend en kunnen doorgerekend worden via een heffing op de nucleaire elektriciteitsproductie. Vanwaar dan die plotse haast voor een principebeslissing, over een optie die althans vanuit hermeneutisch-ethisch perspectief allerminst afgesloten lijkt? Ethische Perspectieven 25 (2015)4, p. 296

10 Zoals boven aangetoond beantwoordt niras deze vraag vanuit een pragmatischtechnologisch referentiekader: de technologie die een oplossing kan bieden voor de afvalbergingsproblematiek bestaat en is experimenteel afdoende bewezen, dus waarom nog langer talmen? Een bijkomend element dat voor niras in het voordeel van geologische berging pleit is dat deze optie van alle onderzochte opties een minimum aan lasten en verantwoordelijkheden naar de toekomstige generaties zou doorschuiven. Sterker nog: op de lange termijn is het voor het goede functioneren van het bergingsconcept noodzakelijk dat het bestaan ervan vergeten wordt. Dat vergeten past ook perfect binnen het technologische referentiekader: net zoals het voor het functioneren van pakweg een microgolfoven nefast zou zijn dat de niet bevoegde gebruiker dit object uit elkaar schroeft in een poging te begrijpen hoe het werkt, zo zou ook het veilige functioneren van de geologische berging in gevaar worden gebracht als toekomstige generaties zouden beslissen om (om wat voor reden dan ook) de geologische en artificiële barrières in de berging te verstoren. De wetenschappers en technici hebben in onze plaats aan alles gedacht, zodat ze ons ontlasten van de taak om ook effectief te begrijpen hoe de oplossing die ze bedacht hebben precies werkt. Dit vergeten is zondermeer een fundament van onze technologische beschaving zo worden we in onze dagelijkse bezigheden bijgestaan door duizenden onzichtbare technologische slaafjes. Maar is een geologische berging zomaar een technologie als een andere? Kunnen we onze gebruikelijke technologische logica zomaar toepassen op de toch wel extreme tijdsschalen waarvan sprake is in het geologische bergingsproject? Wat mij in het bijzonder getroffen heeft aan deze onderneming is de vreemde paradox tussen enerzijds het feit dat een geologische berging van kernafval wellicht het enige bouwwerk voor de eeuwigheid is dat onze cultuur optrekt (in die zin vergelijkbaar met bijvoorbeeld piramides of kathedralen), en anderzijds dat net het bestaan van dit bouwwerk angstvallig verborgen moet blijven voor de toekomstige generaties. Daarom wil ik mij tot slot van dit artikel nog wagen aan een interpretatiekader dat bovenstaande vraag en niras antwoord erop, misschien in een nieuw licht toont. Een artikel van Paul Van Tongeren 12, biedt een mogelijk aanknopingspunt om het paradoxale karakter van de nucleaire afvalbergingspraktijk beter te duiden. Paul Van Tongeren geeft in dit artikel een nauwkeurige fenomenologische beschrijving van de verwarrende emotie die we schaamte noemen aan de hand van een aantal onderscheiden aspecten of interpretatielijnen. Zeer kort samengevat stelt Van Tongeren dat wie zich schaamt zich ontkleed voelt, in de zin dat iets wat hij verborgen wilden houden plots onthuld wordt door de blik van de ander. Paradoxaal genoeg is Ethische Perspectieven 25 (2015)4, p. 297

11 datgene waarover men zich schaamt niet zozeer de concrete gedraging die aanleiding geeft tot de beschamende blik, maar betreft de schaamte juist de hele persoon van diegene die zich schaamt. Hij voelt zich ontredderd; het gaat om een verlies van identiteit, een vertrouwenscrisis. In de schaamte is er echter ook sprake van het besef dat de persoon die zich schaamt niet zondermeer samenvalt met de persoon die onthuld werd in en door de beschamende handeling. Er is het besef van een zelf dat zich niet laat reduceren tot de persoon die de schaamte op zich laadt; een zelf dat zich verzet tegen het beschamende oordeel van de ander, of op zijn minst een manier zoekt om zich er tegenover te verhouden. De ontdekking van dit andere zelf vormt dus de positieve kern waarrond een veranderingsproces zich eventueel kan voltrekken, maar dit is allerminst vanzelfsprekend. Waarin bestaat dan wel dat andere zelf dat in de ervaring van de schaamte kan verschijnen, en waartoe is het dan wel in staat? Waarschijnlijk doen we er slechts recht aan als we tegelijk de onbeschikbaarheid ervan erkennen. Misschien is de schaamte de ervaring van een ander zelf te hebben, door de ontdekking dat het gaat om een zelf dat we niet ter beschikking hebben, door de ervaring dat het niets kan, dat het onmachtig is. Op die manier erkennen we dat de schaamte wel degelijk een opening heeft: er is het besef dat ik anders zou kunnen zijn, dat ik in zekere zin zelfs anders ben dan wat men van mij ziet, maar dat besef is niet los te maken van de pijn van de schaamte, omdat het ik zichzelf ontdekt als machteloos. 13 De interpretatie waaraan ik mij op basis van deze voorzet van Paul Van Tongeren zou willen wagen is de volgende: kunnen we de deontologisch-consequentialistische ethiek van niras zien als een poging om onszelf aan de potentieel beschamende blik van toekomstige generaties te onttrekken? Niras (wellicht ietwat geïrriteerde) antwoord op deze vraag zou ongeveer als volgt luiden: We hoeven ons niet te schamen, want we hebben net alles gedaan wat in onze wetenschappelijke en technologische vermogens lag om de gevolgen van het kernafval voor de toekomstige generaties tot een minimum te beperken. Maar we kunnen ons afvragen of dit antwoord wel volledig bevredigend is. In wat voorafging haalden we al de nauwe band tussen technologie en vergeten aan: wat technologisch gezien werkt, mag met een gerust gemoed vergeten worden. In die zin is een geologische berging een technologie als een andere. Maar toch dringt zich hier een cruciaal verschil op: daar waar elke andere technologie opnieuw in herinnering gebracht kan worden in het geval ze niet naar behoren functioneert (er zijn technici die wel de nodige kennis hebben om de kapotte microgolfoven te repareren of eventueel te vervangen) is dit bij een geologische Ethische Perspectieven 25 (2015)4, p. 298

12 berging per definitie uitgesloten. In die zin is een geologische berging een absolute technologie absoluut, omdat ze niet meer vanuit een welbepaalde (historische, geografische, culturele) context in vraag gesteld kan worden. De vraag naar het behoorlijk functioneren, of wat ons (de naoorlogse generaties) heeft aangezet tot het gebruik van deze technologie, kan gewoonweg niet meer gesteld worden. Het potentieel beschamende aan deze situatie ligt dan in het feit dat een geologische berging hoe we het ook draaien of keren wellicht de enige erfenis van onze hoogtechnologische cultuur is die we met zekerheid voor onze verre nakomelingen (willen) achterlaten. Dit gegeven staat in schril contrast met de voordelen die we voor onszelf uit onze ongekende technologische kennis en kunde halen. Door ons op deze manier immuun te maken voor de potentieel beschamende blik van de toekomstige generaties sluiten we ons ook af voor de ervaring van het andere zelf waarvan sprake is in het citaat van Paul Van Tongeren. Ook hier kan een mogelijk interessante parallel getrokken worden met de problematiek van het kernafval: is er ook hier geen sprake van de mogelijke ontdekking van een ander ons een ons dat voor de invulling van het goede leven niet langer beroep zou moeten doen op kernenergie? Een ander ons dat, Paul Van Tongeren indachtig, op dit moment als onmachtig verschijnt: hebben we kernenergie immers niet nodig voor de concurrentiekracht van onze ondernemingen, voor betaalbare elektriciteit, voor onze strijd tegen klimaatopwarming, enzovoort? Opnieuw stoten we hier op het verband tussen onze afhankelijkheid van kernenergie en het beheer van het kernafval een verband waar het justificatiebeginsel ook al de nadruk op legt, maar die door de politiekinstitutionele rolverdeling in de praktijk verbroken wordt. Misschien is de ervaring van schaamte hoe pijnlijk ook wel de eerste noodzakelijke stap naar een herstel van die verbroken band, en naar een nieuw ons dat zich buiten de grenzen van een strikt deontologisch-consequentialistisch referentiekader in haar beleid op het gebied van kernenergie en kernafval op een andere manier wil verhouden tot haar eigen geschiedenis en tot de komende generaties in de nabije en verre toekomst. Noten 1. Langlevend verwijst naar de tijd die nodig is om de schadelijke radioactieve straling van dit afval door het natuurlijke proces van radioactief verval tot een aanvaardbaar niveau te herleiden. Voor sommige radioactieve isotopen bedraagt deze vervaltijd meer dan jaar. In het vervolg van deze tekst zullen we vaak de term kernafval gebruiken in de plaats van de technisch meer correcte term hoogactief en/of langlevend radioactief afval. Ethische Perspectieven 25 (2015)4, p. 299

13 2. Ik citeer hier uit de elektronische nieuwsbrief van Energeia van 23 maart Energeia is een uitgever van digitale informatiediensten voor de energiesector in de Benelux (zie ook de website 3. Aldus opnieuw Jean-Paul Minon in de Energeia nieuwsbrief van 30 april De formulering van de drie principes is hier rechtstreeks overgenomen van de website van het Federaal Agentschap voor Nucleaire Controle (fanc), 5. Dit betekent dat beschermingsmiddelen die geen excessieve economische kost met zich meebrengen toegepast moeten worden. Dit principe wordt ook wel eens aangeduid met het acroniem batneec (Best Available Techniques Not Entailing Excessive Costs). 6. Niras, Afvalplan voor het langetermijnbeheer van geconditioneerd hoogradioactief en/of langlevend afval en overzicht van verwante vragen. Rapport Nirond N, september 2011; zie ook de website Al bij de publicatie van dit afvalplan drong niras aan op een principebeslissing van de federale overheid. De vorige regering is echter niet op deze vraag ingegaan. 7. Hans-Georg Gadamer, De hermeneutische actualiteit van Aristoteles, in Waarheid en methode. Hoofdlijnen van een filosofische hermeneutiek. Nijmegen: Vantilt, 2014, pp Politici zijn duidelijk niet het best geplaatst om een uitspraak te doen over de wetenschappelijke state-of-the-art, zodat vanuit het door niras opgelegde denkkader een politieke beslissing zich enkel kan manifesteren als een officiële bekrachtiging van wat wetenschappelijk vastgesteld werd, omdat dit nu eenmaal de democratisch vastgelegde spelregels zijn. Aan de onderbouwing van de beslissing kan de politiek weinig bijdragen, tenzij zij zich bijvoorbeeld zou beroepen op tegenexpertise. Sterker nog, door het opgelegde argumentatiepatroon zal bij een eventueel afwijkende politieke voorkeur onmiddellijk het vermoeden rijzen dat die ingegeven wordt door politieke (lees: vanuit de wetenschappelijke optiek irrationele ) factoren, zoals bijvoorbeeld de angst voor de electorale gevolgen van de keuze voor geologische berging, of het uit de weg gaan van moeilijke vragen omtrent de locatie van de berging die zich later in het beslissingsproces zullen opdringen. In andere landen zoals Zweden of het Verenigd Koninkrijk werden onafhankelijke commissies opgericht (respectievelijk kasam en corwm) en/of boog het parlement, bijgestaan door een parlementair technology assessment instituut (zoals opecst in Frankrijk), zich voorafgaandelijk over de brede strategische opties voor het beheer van het kernafval. Maar in de Belgische context van politiek-industriële lobby s is het niet evident om een dergelijke systematische en onafhankelijke reviews ingang te doen vinden. 9. Erik Laes, Lakshmi Chayapathi, Gaston Meskens en Gilbert Eggermont, Kernenergie (on)besproken. Leuven: Acco, In de naoorlogse Belgische politieke, financiële, industriële en wetenschappelijke kringen werd hardop gedroomd over de Belgische splijstofcyclus het idee dat België door een beheersing van alle industriële schakels in de keten van de kernenergieopwekking, van grondstof (de uraniummijnen in de voormalige Belgische kolonie Congo) tot afvalverwerking (berging in geologische lagen), op termijn volledig energieonafhankelijk van het buitenland zou kunnen worden. 11. Ethik-Kommission Sichere Energieversorgung, Deutschlands Energiewende. Ein Gemeinschaftswerk für die Zukunft. Berlin, den 30. Mai Paul van Tongeren, Schaamte, Ethische Perspectieven 18 (2008), nr. 3, pp Ibidem, p Ethische Perspectieven 25 (2015)4, p. 300