Hebban olla vogala nestas hagunnan... Drie spreeuwepotten uit Poederlee

Transcriptie

1 Hebban olla vogala nestas hagunnan... Drie spreeuwepotten uit Poederlee Johan Veeckman Inleiding (1) Spreeuwen nemen voor het bouwen van hun nest geen genoegen met een willekeurige nestplaats. Het zijn vogels die voor het maken van hun nest een holte opzoeken: een uitgeholde boomstam, een nis of iets dergelijks. Vermits ze in het verleden een niet onaardige en afwisselende aanvulling vormden op het dagelijkse dieet van onze voorouders, werd het nestelen van de spreeuw bevorderd door extra mogelijkheden daartoe te voorzien in de vorm van spreeuwepotten. Als voorwerp waren ze wat in de vergetelheid geraakt en werden ze pas rond het midden van deze eeuw 'herontdekt', waarna spreeuwepotten regelmatig opduiken, vooral in de volkskundige literatuur. Ze blijken ook aanwezig te zijn tussen het vondstenmateriaal uit archeologische complexen. Op basis van zowel iconografie als archeologische vondsten zijn de oudste exemplaren terug te vinden in de late middeleeuwen. Afbeeldingen komen voor in de laatmiddeleeuwse miniaturen en tal van schilderijen van Vlaamse en Nederlandse meesters uit de 16de en 17de eeuw. Wellicht zijn ze nooit volledig verdwenen, maar raakten ze in later eeuwen min of meer in onbruik, tot ze in deze eeuw enkel nog sporadisch tegen de gevel van een enkele boerderij werden aangetroffen. Geografisch gezien lijkt de spreeuwepot een typisch produkt van de, zowel Noordelijke als Zuidelijke Nederlanden te zijn. Er zijn enkele exemplaren bekend uit Groot-Brittannië, enkele uit het Noorden van Frankrijk en uit de Ardennen en Luxemburg, maar het gros van de spreeuwepotten is te vinden binnen het huidige Vlaanderen en Nederland. De meeste van deze spreeuwepotten zijn vervaardigd in rood, oxyderend gebakken aardewerk maar er zijn ook voorbeelden bekend in grijsbakkend en witbakkend aardewerk. Typologisch kan tussen de verschillende spreeuwepotten een onderscheid gemaakt worden, maar een aantal basiselementen is steeds aanwezig. Het zijn overwegend min of meer bolvormige potten met een 95

2 relatief lange en smalle hals. Onderaan de hals is een nokje voorzien waar een stokje doorheen kan worden gestoken, zodat de spreeuw hier eerst kan neerstrijken alvorens de pot binnen te wippen. Ten behoeve van de mens is er bij de meeste spreeuwepotten een roofgat gemaakt aan de zijkant of de achterkant van de spreeuwepot. Om het mogelijk te maken de spreeuwepot op te hangen is een oor aan de bovenzijde voorzien of wordt het roofgat aan de achterzijde van de pot gebruikt. Deze elementen kunnen in verschillende combinaties voorkomen, maar laten toe de spreeuwepotten in twee basistypes te verdelen: het 'langgeveltype' en het 'kopse type'. In het eerste geval hangt de spreeuwepot aan een oor parallel aan de gevel, waartoe een zijde van de pot vaak wat afgeplat is en waarbij het roofgat door middel van een luikje (in ceramiek) wordt afgesloten. Bij het 'kopse type' zit het roofgat met een uitsparing om de pot op te hangen aan de achterkant, zodat deze eenvoudig aan een haakje of spijker haaks op de muur kan worden opgehangen. De spreeuwepotten uit Poederlee In de zomer van 1992 kwamen bij het onderzoek op het site van 'Den Regendonck', langsheen de Aa te Poederlee, drie spreeuwepotten aan de oppervlakte (2). De drie potten werden samen gevonden in de vulling van een gracht of vijvertje, waaruit vooral laatmiddeleeuwse vondsten werden gerecupereerd. Twee van de potten waren quasi intact, het andere exemplaar was slechts in enkele grote scherven gebroken. Hoe deze potten hier terechtkwamen, blijft een vraagteken. Raakten ze in onbruik en werden ze samen in het water weggegooid? Of waren ze wel degelijk in gebruik en kwamen ze in het water terecht bij een instorting van het gebouw waaraan ze bevestigd waren? De bewaringstoestand maakt de laatste hypothese wat onwaarschijnlijk en laat eerder veronderstellen dat het om intentioneel gedeponeerde stukken gaat. Van de drie spreeuwepotten zijn er twee identiek; het derde exemplaar wijkt typologisch af van de beide andere. De gebruikte klei, die van een goede kwaliteit is, is bij de drie potten identiek. Ze zijn vervaardigd in reducerend gebakken, grijs aardewerk, hard gebakken, wat af te leiden is uit de klank van het aardewerk en de metaalglans die op het oppervlak van de potten op verschillende plaatsen te zien is. De klei heeft een eerder fijne kwartsverschraling en een fijnkorrelige structuur. De drie potten zijn op het wiel gedraaid en vertonen aan de achterzijde 96

3 op verschillende plaatsen sporen van het bijsnijden van de vorm. Men kan voorzichtig opperen of deze drie potten niet uit éénzelfde atelier afkomstig zouden zijn, gezien de grote overeenkomsten. De grootste spreeuwepot (afb. 2a) heeft een maximale lengte van 31,52 cm, terwijl de buik een maximale diameter van 23,5 cm heeft. Aan de bovenzijde is een ietwat afgeplat worstoor aangebracht. De pot vertoont een relatief langgerekte hals en de opening heeft een buitendiameter van 6,8 cm en een binnendiameter van 5,6 cm. Aan de onderzijde van de hals is een relatief zware nok aangebracht, waardoor het zitstokje kon worden gestoken. Dit stokje heeft in de buikwand van de pot een litteken nagelaten. Het is een tamelijk zwaar exemplaar met een relatief dikke wand en bodem. Waar het oor op de buik gehecht is, vertoont deze laatste een deuk. Aan de onderzijde zijn op verschillende plaatsen kleine schilfers uit het oppervlak gesprongen, mogelijk te wijten aan de invloed van vorst op het vochtige aardewerk. Deze spreeuwepot is een van de uitzonderlijke voorbeelden zonder roofgat. De twee andere spreeuwepotten zijn bijna identiek, zowel wat betreft het type als wat betreft de afmetingen. Ze zijn iets boller van vorm dan het vorige exemplaar en hebben een kortere hals. Onderaan de hals is een nokje aangebracht, met een smallere doorboring dan bij het vorige exemplaar. Beide spreeuwepotten hebben een rolrond worstoor. In de achterzijde is een rechthoekig roofgat uit de nog natte klei gesneden (afb. 3). Door middel van twee nokken aan weerszijden van het roofgat kon het deksel van de spreeuwepot, waarschijnlijk met een stokje of een touwtje, op zijn plaats gehouden worden. Van deze luikjes werd evenwel geen spoor aangetroffen. Gezien de goede bewaringstoestand is dit enigszins verwonderlijk. Is het mogelijk dat de spreeuwepot werd afgesloten met een luikje in een ander materiaal, bijvoorbeeld hout? Eén van deze twee potten was intact, de tweede werd gebroken teruggevonden. Het intacte exemplaar (afb. 2b) had een maximum lengte van 26,3 cm, de nokken aan de achterzijde niet meegerekend, en een maximumdiameter van 22 cm. De halsopening had een buitendiameter van 6,8 cm en een binnendiameter van 5,6 cm. De nokken, zowel op de hals als aan de achterzijde, zijn veel kleiner dan bij het eerste exemplaar. Het licht trapezoidaal roofgat, dat schuin naar binnen toe is uitgesneden, meet aan de buitenzijde 8,9 bij 6,8 cm. Deze spreeuwepot vertoonde een slijtvlak aan de zijkant van het oor, wat mogelijk het resultaat is van de manier waarop de pot aan de gevel werd bevestigd. Is dit zo, dan moet deze spreeuwepot parallel aan de gevel gehangen hebben en is deze duidelijk van het 'langsgeveltype'. 97

4 De intacte spreeuwepotten, links zonder en rechts met roofgat, opgegraven te Poederlee. (Foto: Johan Veeckman) 98

5 Tekening van de spreeuwepotten: a. het exemplaar zonder roofgat, b. het exemplaar met roofgat, c. het gereconstrueerde exemplaar met roofgat. (tekening: Johan Veeckman) 99

6 Het tweede, gereconstrueerde exemplaar met roofgat (afb. 2c) is 25,4 cm lang en heeft een maximale diameter van 21,8 cm. Hier meet de buitendiameter van de hals 7,2 cm en de binnendiameter 5,8 cm. Het rechthoekige roofgat, evenals het vorige schuin naar binnen uitgesneden, is 9 cm lang en 7,3 cm breed. Ook deze pot heeft een licht slijtspoor aan de zijkant van het worstvormig oog. Eigenlijk gaat het hier om een misbaksel. Op de bovenzijde van de buik, op de overgang naar de hals, bevinden zich verschillende scheuren en is er een dunne plek in het baksel. De spreeuwepot is trouwens op deze plaats gebroken. Toch was hij, ondanks de barsten, nog bruikbaar. Deze laatste pot is minder goed afgewerkt dan het vorige exemplaar. Een uitzonderlijke vondst Spreeuwepotten komen in de Kempen en het Antwerpse slechts zelden voor. Uit volkskundige publikaties zijn een aantal voorbeelden bekend, meestal van tamelijk recente datum. Er zijn maar enkele exemplaren uit de 17de eeuw of ouder, afkomstig uit archeologisch onderzoek. Voorbeelden in grijs aardewerk zijn daarenboven nog zeldzamer. Uit Vlaanderen zijn er geen andere exemplaren bekend en in Nederland vinden we ze enkel in uitzonderlijke gevallen, zoals een exemplaar afkomstig uit Nieuwlande (Zeeland) (3) en een uit Reimerswaal (Zeeland) (4), het eerste met, het tweede zonder roofgat. Twee andere potten in grijs aardewerk zijn opgegraven te Zutphen (5). Het exemplaar uit Nieuwlande is de oudst bekende spreeuwepot en dateert vermoedelijk van rond De drie spreeuwepotten uit Poederlee kunnen vrijwel als unieke stukken beschouwd worden. Op basis van de gebruikte baktechniek en de visuele analyse van de klei kunnen ze in' de laatmiddeleeuwse ceramiektraditie van het grijs, reducerend gebakken aardewerk geplaatst worden, meer bepaald in de 14de of 15de eeuw. Voor een nauwkeuriger datering moeten andere criteria worden gezocht. Er wordt wel eens aangenomen dat de spreeuwepotten de neiging hebben in de loop van de tijd steeds groter te worden, tot op het moment dat ze niet echt nuttig meer zijn en een eerder decoratieve functie krijgen. Op dat moment verkleinen ze weer. Indien deze veronderstelling juist is, dan moeten de spreeuwepotten uit Poederlee, gezien hun afmetingen, iets later worden gedateerd, mogelijk in het begin van de 16de eeuw. Vermits het grijs aardewerk op dat moment reeds volledig in onbruik is geraakt, lijkt een datering in de tweede helft van de 15de eeuw geschikter. Typologisch is er reeds een verwantschap tussen de spreeuwepotten uit Poederlee en andere 100

7 Detail van de achterzijde en het roofgat. (Foto: Johan Veeckman) exemplaren in roodbakkend aardewerk uit het begin van de 16de eeuw (6). De herkomst van de spreeuwepotten is onduidelijk. Van het laatmiddeleeuws reducerend gebakken aardewerk wordt algemeen aangenomen dat het een lokale produktie betreft uit de Nederlanden. Pottenbakkersafval van spreeuwepotten, al dan niet in relatie tot de resten van ovens, is tot op heden nog nergens opgegraven. Een juiste herkomstbepaling lijkt op dit ogenblik dan ook niet mogelijk. Spreeuwepotten kunnen zowel in ruraal als stedelijk milieu voorkomen en geven geen echte aanduiding over de sociaal-economische achtergrond van een bepaald site. Alhoewel ze bij archeologisch onderzoek slechts sporadisch worden aangetroffen, is het in het verleden zeker geen zeldzaam voorwerp geweest, dat in allerlei sociale milieu's te vinden was. De drie spreeuwepotten uit Poederlee vormen ontegensprekelijk een zeer mooie vondst en een belangrijke schakel in de evolutie van dit voorwerp. 101

8 Voetnoten 1. De gegevens uit de inleiding zijn hoofdzakelijk gebaseerd op G. GROENEWEG, Bergen op Zooms aardewerk. Vormgeving en decoratie van gebruiksaardewerk gedurende 600 jaar po tenbakkersnijverheid in Bergen op Zoom, Waalre, 1992, (Bijdragen tot de studie van het Brabants Heem, deel 35), p V. VAN DE KERCKHOF, Graven naar de Kasteelhoeve te Poederlee, in: Jaarboek 1993 Heemkundige Kring 'Norbert de Vrijter, jg. XI, Lille, 1993, p De spreeuwepotten werden gevonden in opgravingssleuf 7 op het opgravingsplan in dezelfde publikatie (p ). 3. G. GROENEWEG, op. cit., p L. PEETERS, Een 14e eeuwse spreeuwpot, in: Turninum IV-13, 1977, p Persoonlijke mededeling G. Groeneweg. 6. G. GROENEWEG, op. cit., p