RBS MARKETS MAGAZINE

Transcriptie

1 RBS MARKETS MAGAZINE december 2010 De wondere wereld van technische analyse door Nico Bakker Europa kan sterker uit deze crisis komen RBS-rentestrateeg Andy Chaytor verwacht lage rente Pagina 10 Slim beleggen Meer doen met Turbo s Professionele beleggers vertellen wat zij doen met Turbo s (en waarom). Pagina 8 Thema Vijf maal infra Van water tot spoorwegen; de stuwende krachten achter de infrastructuursector. Pagina 20 Goud Haasje over Waarom goud steeds meer de speelbal wordt van de onrust op de valutamarkt. Pagina 28

2 Royal AEX Obligaties Winnaar Gouden Stier, Product van het jaar 2010 Met Royal AEX Obligaties kunt u zelf een keuze maken welke rente bij u past. De uitbetaling van deze rente is afhankelijk van de stand van de AEX. Kiest u bijvoorbeeld voor een rente van 5%, dan hoort daarbij een zogenaamde rentegrens van 290 punten. Staat de AEX op de jaarlijkse peildatum op of boven de rentegrens, dan ontvangt u voor dat jaar 5% rente. Royal AEX Obligaties hebben een looptijd van vijf jaar. Royal AEX Obligaties zijn dagelijks verhandelbaar via Euronext Amsterdam van NYSE Euronext, en derhalve verkrijgbaar bij uw eigen bank. De meest recente serie Royal AEX Obligaties: Royal AEX 240 4,5% 30 juni 2015 Rentegrens: 240 Rente: 4,50% ISIN: NL Royal AEX 290 5,0% 30 juni 2015 Rentegrens: 290 Rente: 5,00% ISIN: NL Royal AEX 330 6,0% 30 juni 2015 Rentegrens: 330 Rente: 6,00% ISIN: NL Royal AEX 370 7,5% 30 juni 2015 Rentegrens: 370 Rente: 7,50% ISIN: NL Royal AEX ,0% 30 juni 2015 Rentegrens: 400 Rente: 10,00% ISIN: NL Ga naar of bel (lokaal tarief) Ga naar voor de brochure, het basisprospectus, de definitieve voorwaarden. The Royal Bank of Scotland plc. Alle rechten, behalve indien expliciet toegekend, worden voorbehouden. Reproductie in welke vorm dan ook van de inhoud van dit document is zonder voorafgaande schriftelijke toestemming verboden tenzij voor persoonlijk gebruik. AEX-Index is een geregistreerde merknaam van Euronext N.V. of haar dochterondernemingen (Euronext). Euronext is op generlei wijze betrokken bij de totstandkoming of verkoop van Royal AEX Obligaties, noch wordt door haar enig advies tot aankoop van Royal AEX Obligaties gegeven.

3 RBS Markets Magazine december 2010 Editorial Het Decennium van de Belegger Jean-Paul van Oudheusden, RBS Het is weer zo ver! Op 26 en 27 november organiseert de Nederlandse Vereniging van Effectenbezitters (de VEB) de jaarlijkse Dag van de Belegger in de Amsterdamse RAI. Met afstand de grootste beleggersbeurs van het land met duizenden bezoekers en tientallen presentaties en discussies. Wat zullen de actuele onderwerpen zijn? RBS Markets Magazine blikt vooruit. Het meest genoemde getal wordt ongetwijfeld 600 miljard. Na het stimuleringspakket van 750 miljard dollar heeft de Amerikaanse Federal Reserve recentelijk aangekondigd nog eens 600 miljard dollar ter beschikking te stellen. Dit nieuwste kindje heeft de naam Quantitative Easing 2, kortweg QE2, gekregen nu al het beleggersmodewoord van Wat zal de impact op de financi- ële markten en met name de rente zijn? RBS strategist Andy Chaytor geeft op de volgende pagina s zijn mening. Legt u dit eens naast de andere opinies die u hoort op de Dag van de Belegger en vormt u vooral uw eigen oordeel. Op zoek naar een gedisciplineerde beleggingsstrategie en misschien toch ook wel een gouden tip zal er veel aandacht uitgaan naar de technieken van de technische analisten. Alle kanonnen zijn in de RAI present, dus dat wordt heerlijk vergelijken. Wie heeft er als eerste een nieuwe uitbraak in het vizier? Nico Bakker, Royce Tostrams of toch come-back kid Geert- Jan Nikken? In dit nummer van ons magazine besteden we maar liefst zes pagina s aan TA, ofwel technische analyse. Ook zal er op de beurs veel aandacht zijn voor nieuwe producten en diensten. Met stip op nummer één verwacht ik de mobiele handelsapplicaties. Zelf lanceren wij de Marketindex Mobile, waarmee u nog makkelijker 24 uur per dag, 5 dagen in de week zonder transactiekosten op de belangrijkste financiële markten kunt speculeren. Maar ook de concurrentie zal op dit vlak niet hebben stilgezeten! Naast mobile apps zijn er dit jaar verrassend veel nieuwe partijen, websites en producten. In de RBS-stand kunt u een mix tegemoet zien van: Turbo s ons succesnummer en na zes jaar een evergreen. Royal AEX Obligaties winnaar van de Gouden Tak 2010 (van IEX.nl) én de Gouden Stier 2010 (van Belegger.nl)! Discounters de nieuwste loot aan de tak. Een rechtstreeks alternatief voor uw aandelenbelegging, dat zorgt voor een hoger rendement bij zijwaarts bewegende aandelenmarkten. In dit RBS Markets Magazine geeft IEXexpert Marcel Tak alvast zijn oordeel over en de toepassingsmogelijkheden van Discounters. Internet, mobiele telefoons, aandelen, opties, Turbo s, trackers en fondsen: er is eigenlijk geen enkele reden waarom u het beheer van uw beleggingsportefeuille niet in eigen hand zou nemen. Steeds meer beleggers doen dat ook: volgens onderzoeksbureau Millward Brown belegde in 2010 al 49 procent van de Nederlandse beleggers geheel zelfstandig. Met een historisch lage rentestand, pensioenvoorzieningen onder druk, een bancaire sector in zwaar weer en een terugtrekkende overheid is dat ook niet verwonderlijk. De stimulus van 600 miljard dollar van Ben Bernanke laat zien dat de zorgen ten aanzien van een financieel herstel nog niet over zijn. Het wordt nog een hele toer om een zorgvuldig opgebouwd vermogen in stand te houden. In plaats van de Dag van de Belegger kunnen we wat dat betreft beter spreken van het Decennium van de Belegger. Ik wens u veel leesplezier en inspiratie toe, Namens het team van RBS Markets, Jean-Paul van Oudheusden 3

4 Inhoud RBS Markets Magazine december 2010 RBS MARKETS MAGAZINE Foto: Warner Bros. Pictures Nieuws 6 Rente en economie 26 Grondstoffen 28 Valuta 33 Nieuws Sterk sentiment Zowel particuliere als professionele beleggers en ondernemers zijn optimistisch over de laatste maanden van Gemak voor slimme beleggers Met de introductie van de Turbo, ruim vijf jaar geleden, is het voor beleggers net zo makkelijk bewegen op de katoen- of oliemarkt als op de Nederlandse aandelenmarkt. 8 Markten Indexoverzicht De grootste stijgers van 2010 zijn Indonesië en Thailand. 23 Technische Analyse: Indices De visie van technisch analist Nico Bakker op de AEX, Dow Jones, Nikkei 225 en euro/dollar. 24 Rente en economie De Wereldbank heeft de groeiprognoses voor de Chinese economie naar boven bijgesteld. 26 BRIC vs. Fade 5-2 De indices van de BRIC-landen gingen dubbel zo hard omhoog als die van de Westerse beurzen. 27 Goud De goudprijs heeft nog wel wat opwaarts potentieel, maar er zijn ook wel wat beren op de weg. 28 Grondstoffenoverzicht Over de hele linie laten grondstoffen een prijsstijging zien. De enige daler is cacao. 30 Technische Analyse: Grondstoffen De visie van technisch analist Nico Bakker op de goud- en olieprijs. 31 Olie De olieprijs beweegt nog steeds in een smalle bandbreedte tussen de 70 en 85 dollar. 32 Valuta Is een valuta-oorlog bezworen? 33

5 RBS Markets Magazine december 2010 Inhoud Inhoud december 2010 Interview 10 Technische analyse 14 De rente blijft laag. Rentestrateeg Andy Chaytor voorziet voorlopig een lage rente. Het grootste punt van zorg voor Europeanen is de euro. Koersen en rendementen Royal Obligaties 36 Certificaten Ontwikkelde markten 36 Opkomende markten 37 Grondstoffen 37 Thema s 38 Vastgoed 39 Overig 39 Turbo s Aandelen 39 Indices 47 Grondstoffen 49 Obligaties 50 Valuta 50 Beleggingsfondsen 50 De wondere wereld Nico Bakker geeft u een rondleiding door de wereld van technische analyse aan de hand van drie scenario s. Thema 20 Vijf maal infra Er zijn vijf belangrijke sectoren voor infrastructuurbeleggers: water, energie, wegen, spoorwegen en dataverkeer. 20 Service 52 Structured products Zijn de nieuwe Discounters makkelijk zelf na te maken? Marcel Tak zoekt het uit en geeft de voor- en nadelen van deze gemaksproducten. 52 Lezersvragen Antwoord op uw vragen over de Discounter. 54

6 Nieuws RBS Markets Magazine december 2010 Optimisme Sterk sentiment BRIC Chinese groei voor India Hoe het beleggingsjaar 2010 ook afloopt en hoe zwaar de economie het de komende tijd ook gaat krijgen, feit is dat het optimisme deze herfst tot enorme hoogten steeg. Dat geldt voor zowel ondernemers als beleggers. Uit de CFO Survey van Deloitte onder 45 financiële bestuurders blijkt dat zij in grote meerderheid de toekomst zonnig inzien. Liefst 56 procent van de CFO s noemt de vooruitzichten ronduit goed. De vertrouwensindex die Deloitte naar aanleiding van het driemaandelijkse onderzoek houdt, liep met 18 procent op ten opzichte van het tweede kwartaal. De financiële bazen voorzien verder een toenemende activiteit van private equity-transacties en mergers and acquisitions. Onder beleggers is het beeld al niet anders. Van de ruim 800 door website IEX.nl ondervraagde beleggers gaf 62 procent begin november aan een eindejaarsrally (een stijging van meer dan 5 procent tot eind december) te verwachten. De sentimentsindex IEX Bull/Bear-indicator Boven de 50 is positief, onder de 50 negatief IEX Bull/Bear-indicator die IEX al negen jaar bijhoudt, de Bull/Bear-indicator, staat met 54,2 op het hoogste niveau sinds januari Begin november verwachtte 50,9 procent van de beleggers een hogere stand van de AEX over zes maanden, slechts 15,1 procent voorzag een daling (de rest stemde neutraal). Denken professionals misschien wat meer gepokt en gemazeld door de beurstrends er anders over? Nee, in het geheel niet. Die zijn zo mogelijk nog positiever, zo blijkt uit een maandelijkse enquête van fondsbeheerder en IEX-columnist Corné van Zeijl onder 64 beursprofessionals. Maar liefst 66 procent verwacht een hogere AEX over zes maanden. Ook dat is een uitslag die in ruim drie jaar niet meer werd opgetekend. Duidt al dat optimisme ook daadwerkelijk op hogere koersen? Helaas is dat oorzakelijke verband nooit aangetoond. Sterker, er is circumstantial evidence dat op het tegendeel wijst. Het laagste niveau dat de IEX Bull/Bear-indicator in de afgelopen vijf jaar bereikte (46,6) was in maart 2009, precies op het dieptepunt van de AEX. Het was het begin van een lange, krachtige herstelrally. Voortschrijdend gemiddelde (20 maanden) Bron: IEX.nl, 3 november 2010 Wordt India het nieuwe China? Jim O Neill, bedenker van de term BRIC voor de vier grote opkomende landen Brazilië, Rusland, India en China en hoogste baas bij Goldman Sachs Asset Management, voorziet Chinese groeicijfers voor India in de komende jaren. Toch is hij er niet van overtuigd dat India ook echt China voorbijstreeft. O Neill beschrijft in zijn Viewpoint nieuwsbrief (bron: Goldman Sachs, 8 november 2010) een peiling onder hedgefundmanagers tijdens een zakenreis. De managers werd gevraagd welk land de komende jaren de hoogste economische groei zou laten zien: India of China. India kon op net iets meer opgestoken handen rekenen, telde O Neill. De Amerikaan denkt juist dat India inderdaad een tandje hoger gaat schakelen in de komende jaren. Dat moet vooral mogelijk zijn doordat de infrastructuur in hoog tempo verbeterd wordt. Zo is India volgens een overheidsfunctionaris van plan 400 nieuwe vliegvelden te laten bouwen, terwijl ook het wegennet snel wordt uitgebreid. Vooral de kleinere steden worden in hoog tempo ontsloten terwijl Mumbai ook veel sneller bereikbaar is door de nieuwe brug die een stuk van de oceaan afsnijdt (zie ook Vijf maal infra op pagina 20). De slechte infrastructuur was de afgelopen jaren de hoofdreden waarom de Indiase groei achterbleef bij de Chinese. Maar nu is de weg letterlijk en figuurlijk bereid voor Chinese groeicijfers. Een groei van meer dan 10 procent op jaarbasis. Toch is O Neill, nadat hij zowel India als China bezocht, van mening dat China voorlopig nog wel de belangrijkste speler in de regio blijft en ook de grootste bijdrage zal blijven leveren aan de groei van de wereldeconomie. China ligt nog altijd een flinke stap voor op India, maar de overheid doet er veel aan om oververhitting van de economie te voorkomen. Waar de Indiase groei de komende jaren een paar procent hoger uit komt, moet de Chinese juist iets lager uitvallen, mogelijk net onder de 10 procent. Maar O Neill is vooral verheugd te zien dat de Chinezen inzetten op de kwaliteit van de economische groei. De Chinezen hebben daarbij vier doelen gesteld. Gelijkere inkomensverdeling Stimuleren van consumentenbestedingen Het handelsbalansoverschot beperken Bevorderen van energie-efficiëntie en gebruik van alternatieve energie stimuleren. Daarnaast twijfelt O Neill of de economische groei in China echt afvlakt. De afgelopen jaren viel het groeicijfer steevast een procent of twee hoger uit dan de ramingen en niets wijst er op dat dit de komende jaren anders zal zijn. Hoewel O Neill buitengewoon enthousiast is over de potentie van beide landen, ligt China nog altijd meer dan een neuslengte voor in zijn opinie. 6

7 RBS Markets Magazine december 2010 Nieuws Technologie Apple, Google of (toch) Microsoft? De technologiesector is weer helemaal in beeld bij beleggers. In september en oktober liep de door technologie gedomineerde Nasdaq-index met maar liefst 18,6 procent op, de grootste tweemaandelijkse rally sinds april 2009 (Wall Street Journal, 7 november 2010). Er zijn verschillende redenen waarom technologie en dan met name de Amerikaanse techsector zo in trek is. Ten eerste zijn daar de grootschalige stimuleringsmaatregelen door de Amerikaanse centrale bank, die er- De fantasie is terug voor zorgen dat beleggers weer wat meer risico durven nemen. Ten tweede is er de blijvende groei in opkomende markten als India en China, waar de vraag naar computers, telefoons en andere gadgets sterk blijft toenemen. En veel van die apparaten worden bedacht, gemaakt of voorzien van software in de Verenigde Staten. De absolute ster van de afgelopen jaren is Apple. De kredietcrisis, die zoveel schade aanrichtte in het bedrijfsleven, is in de grafiek van Apple Google Microsoft Nasdaq Composite Bron: Yahoo Finance, 8 november Geïndexeerd: 8 november 2005 = 100. Apple een klein, bijna t e v e r w a a r - lozen dipje. Met een beetje gevoel voor overdrijving zou je kunnen zeggen dat Apple door de introductie van de iphone, de ipod en de ipad in de moeilijke jaren bijkans alleen de technologiesector draaiende heeft gehouden. Waar in de jaren tachtig Microsoft en IBM streden om de tech-hegemonie, werd dat eind jaren negentig een duel tussen Microsoft en Google. Sinds een paar jaar is de strijd er één tussen drie partijen: Apple, Google en Microsoft. Apple ontketende een revolutie in besturing en bedieningsgemak, Google maakte zichzelf onmisbaar voor internetgebruikers en maakt grote stappen op het veelbelovende terrein van cloud computing en Microsoft is met Windows en Excel nog steeds hofleve- rancier van de PC-industrie (en een schatrijk bedrijf met 44 miljard dollar cash op de balans). Met z n drieën zullen deze bedrijven de komende jaren bepalend zijn voor wat er op het gebied van computers, mobiel internet en slimme software te gebeuren staat. Het is verleidelijk om nu al een winnaar aan te wijzen, maar de geschiedenis van de technologiesector heeft uitgewezen dat de ontwikkelingen moeilijk te voorspellen zijn en dat de belangrijkste innovaties vaak uit onverwachte hoek komen. In ieder geval is de fantasie in tech weer helemaal terug. Energie Scenario s voor olie en gas Gaat de wereld ernst maken met het klimaat- en energieprobleem? Het antwoord op die vraag is cruciaal voor de toekomstige ontwikkeling van de olieprijs en de wereldwijde energieconsumptie, stelt het Internationale Energie Agentschap (IEA) in de World Energy Outlook Als de overheden niets veranderen aan hun energiebeleid zal de ruwe olieprijs in 2035 tegen de 140 dollar per vat zijn. Als ze hun beleid aanpassen op de manier zoals die nu is toegezegd op klimaatconferenties en binnen de G20 ligt een stijging tot slechts 116 dollar per vat in het verschiet. De enige manier waarop een verdere stijging van de olieprijs kan worden vermeden is door radicale maatregelen te nemen volgens het zogeheten 450-scenario. In dat scenario worden vergaande maatre- gelen ingevoerd die de opwarming van de aarde terugbrengen van 3,5 tot 2 graden. Mocht dat lukken, dan voorziet de IEA een gelijkblijvende olieprijs om en nabij de 85 dollar per vat. Opvallend is dat bijna alle energievraag stijgt tot 2035, behalve de vraag naar olie en kolen in de ontwikkelde OESO-landen (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling), die zal flink afnemen. 7

8 Turbo s RBS Markets Magazine december 2010 Gemak voor Slimme Beleggers Met Turbo s heeft de Nederlandse belegger er een veelzijdige asset class bijgekregen. Inmiddels ontdekken ook professionele partijen dit instrument; er is zelfs al een beleggingsfonds dat alleen maar met Turbo s werkt. Foto: Warner Bros. Pictures Slim beleggen, snel rendement Meer dan beleggers speelden in november mee met de online beleggingscompetitie De Slimste Belegger Een bijzondere competitie, want die duizenden beleggers sluisden hun vituele geld dagelijks rond de wereld in aandelen, grondstoffen, indices en valuta met een gemak dat een jaar of tien geleden nog slechts was voorbehouden aan handelaren op dealing rooms van grootbanken. In die tien jaar is dan ook veel veranderd voor thuisbeleggers. Door de komst van online brokers zijn de transactiekosten fors lager geworden en door de introductie van compleet nieuwe productlijnen zijn beleggingen die voorheen alleen waren voorbehouden aan specialisten met grote vermogens nu ook binnen bereik van het grote publiek gekomen. De Slimste Belegger, georganiseerd door beleggersplatform IEX.nl en RBS, werd volledig gespeeld met Turbo s. Sinds die instrumenten ruim vijf jaar geleden werden geïntroduceerd bewegen particuliere beleggers zich inmiddels met hetzelfde gemak op, bijvoorbeeld, de katoen- en kopermarkt als op de Amsterdamse aandelenmarkt. Met Turbo s of de meer generieke term hefboomproducten heeft de Nederlandse belegger er naast aandelen en opties een extra asset class bijgekregen, die nieuwe markten en strategieën bereikbaar maakt. Inmiddels hebben ook professionele partijen Turbo s ontdekt. Er zijn al diverse vermogensbeheerders die ze inzetten in hun beleggingsmix om extra rendement te genereren of juist risico s af te dekken. De Asset Enhancement Group (AEG) in Den Bosch gebruikt Turbo s naar eigen zeggen als overlay over de portefeuille om zo beter op marktbewegingen te kunnen inspelen. We zijn een van de weinige vermogensbeheerders die met behulp van een goede visie en Turbo s in 2008 een drama voor onze Vooral goud en euro Beursadviesdienst Beursfoon bestaat al veertien jaar. Begonnen als telefonische tiplijn, biedt het bedrijf inmiddels een scala van verschillende adviesdiensten aan. Vanaf introductie van de Turbo heeft oprichter John Beijer het nieuwe beleggingsinstrument omarmd. Er zijn twee belangrijke voordelen aan deze instrumenten, legt hij uit. Een particuliere belegger wil graag weten wat zijn maximale verlies kan zijn. Bij Turbo s weet je dat, door de ingebouwde stoploss. Daarnaast is het veel makkelijker geworden om wereldwijd te beleggen. Beleggers hebben veel meer informatie tot hun beschikking over veel meer markten dan vroeger, zegt Beijer. Kijk naar goud en andere grondstoffen. Dat is een soort hype aan het worden. Vroeger was het erg ingewikkeld om er in te beleggen, maar met Turbo s kun je eenvoudig instappen. Dat neemt niet weg dat Beijer ook op een traditionele belegging als de AEX voor Turbo s kiest. In 2010 is de markt heel stroperig geweest, met weinig echte uitslagen, legt hij uit. Als er een week niets gebeurt kan je met een optie toch verloren hebben, omdat de waarde eruit loopt. Turbo s houden dan hun waarde. Heeft hij zelf favoriete onderliggende waarden? Op het moment kijk ik vooral naar goud en de euro, zegt Beijer. Daar ben ik positief op. 8

9 RBS Markets Magazine december 2010 Turbo s Turbo s of Discounters? Met een Turbo long verdient u als koersen stijgen, met een Turbo short als ze dalen. De recent geïntroduceerde Discounter van RBS is juist ontworpen om te verdienen als koersen licht dalen, licht stijgen of gelijk blijven. Met dat instrumentarium heeft een belegger in feite voor iedere markt het juiste gereedschap om het beter te doen dan de onderliggende waarde zelf mits het juiste gereedschap wordt gekozen, vanzelfsprekend. In de grafiek staat een schematisch voorbeeld van de winstscenario s voor een fictief aandeel. Op moment van aanschaf staat het aandeel op 20 euro. De scenario s laten zien hoe hoog de winst of het verlies zal zijn bij ieder koersniveau tussen de 10 euro koersdaling en 10 euro koersstijging. De Turbo s en Discounter in het plaatje zijn fictief en hebben de volgende specificaties: - Turbo long met stoploss op 10 euro en hefboom 1,5 - Turbo short met stoploss op 30 euro en hefboom 1,5 - Discounter met 3 euro discount. winst/verlies Koers onderliggende waarde Aandeel Turbo long Discounter Turbo short Deze grafiek is een schematische weergave. De getoonde producten zijn fictief, evenals de onderliggende waarde. Deze grafiek dient slechts ter illustratie en niet als feitelijke weergave van een bestaande situatie. relaties hebben kunnen voorkomen, zegt directeur Marco van den Broek, die in 2004 met collega Joost Bouman het vermogensbeheerbedrijf oprichtte. Beleggingsfonds Sinds mei 2010 beheren de oprichters van AEG ook een beleggingsfonds dat hoofdzakelijk in Turbo s is belegd. Het fonds, dat Maecenas is gedoopt, belegt op basis van technische analyse, met behulp van de Elliott Wave-theorie, in diverse markten. We proberen korte- en middelllangetermijnbewegingen te vangen, legt Van den Broek uit. We richten ons met name op absoluut rendement. Een bijzonderheid van dit fonds is dat we 10 procent van onze performance fee aan een goed doel schenken. Dat goede doel wordt geselecteerd met de input van de deelnemers in het fonds. De vraag is natuurlijk: waarom Turbo s? Marktbewegingen zijn ook te bespelen met opties en futures, om maar eens iets te noemen. Je kan dit ook met opties doen, zegt van den Broek, maar mijn ervaring is dat die markt minder liquide is. Als de markt heftig beweegt kan de market maker ineens niet thuis geven. En dan is er nog de Het huidige aanbod van Turbo s Naam Aantal long Aantal short Aandelen Indices Grondstoffen Valuta Obligaties Beleggingsfondsen 9 0 Bron: RBS, peildatum 7 november 2010 volatiliteit die tegen je in kan werken. Met als gevolg dat je wel de goede visie hebt, maar toch geen geld verdient. Bij Turbo s is die relatie tussen visie en resultaat één op één en is de liquiditeit goed. De gemiddelde belegger die graag richting kiest kan met een hefboom zijn rendementspotentieel flink opschroeven. Ook dat is een van de redenen voor de populariteit van Turbo s. Opvallend genoeg vindt Marco Top-10 oudste Turbo s Turbo ISIN-code Stoploss Hefboom Datum introductie Bund Future Turbo Long NL ,00 4, Goud Turbo Long NL ,00 1, Goud Turbo Long NL ,00 1, Google Turbo Long NL ,70 1, Google Turbo Long NL ,40 1, KPN Turbo Long NL ,60 1, KPN Turbo Long NL ,20 1, Goud Turbo Long NL ,00 1, Zilver Turbo Long NL ,40 1, Zilver Turbo Long NL ,40 1, Top-10 Turbo s met het hoogste rendement over 5 jaar Naam ISIN-code Stoploss Rendement Goud Turbo Long NL , ,75% Goud Turbo Long NL , ,67% Zilver Turbo Long NL , ,00% Goud Turbo Long NL , ,78% Goud Turbo Long NL , ,39% Zilver Turbo Long NL , ,36% HSCEI (China) Turbo Long NL ,00 948,04% Goud Turbo Long NL ,00 873,88% Apple Turbo Long NL ,70 813,79% Goud Turbo Long NL ,00 768,05% Bron: RBS, peildatum 7 november 2010 van den Broek dat minder doorslaggevend. We hebben zelden hoge hefbomen. Wat we met Turbo s vooral doen is onze visie invullen, zowel aan de short- als de longkant. We zijn niet zo scheutig met leverage. Het is al moeilijk genoeg om de richting van de markt te bepalen. In totaal hebben we in Maecenas een maximum van 125 procent long- en 125 procent shortexposure. Dat zullen we zelden helemaal benutten RBS heeft met een aantal in dit magazine genoemde partijen een samenwerkingsverband gericht op educatie. De adviezen van deze partijen zijn onafhankelijk van RBS (Research). De beloning van deze partijen is niet afhankelijk van hun eventuele prestaties en wordt niet beïnvloed door hun standpunten en aanbevelingen opgenomen in dit document. 9

10 Interview RBS Markets Magazine december 2010 Europa kan sterker uit deze crisis komen Hij voorziet voorlopig een lage rente, al was het maar door de honderden miljarden die de Federal Reserve de komende tijd de markt inpompt. De Fed kan weinig anders, stelt RBS-rentestrateeg Andy Chaytor, al zijn de risico s enorm. Toch moeten Europeanen zich meer zorgen maken over de euro. Andy Chaytor: Neemt de Fed niet te grote risico s? 10

11 RBS Markets Magazine december 2010 Interview RBS: De Amerikaanse centrale bank heeft begin november aangekondigd om voor 600 miljard dollar staatsobligaties te gaan opkopen. Heeft zo n beleid eigenlijk wel zin om de economie te stimuleren? Andy Chaytor: Als je uitgaat van wat ze trachten te bereiken is de Fed tot nu toe succesvol. Het zal nog wel even duren voor de markt alle consequenties heeft verwerkt, maar de eerste tekenen zijn goed. Je moet kijken naar het mandaat van de Fed. In Amerika wordt de centrale bank geacht om voor twee dingen te zorgen: een zo laag mogelijke werkloosheid en prijsstabiliteit. De werkloosheid is nu 9,6 procent. Dat is niet zo laag mogelijk, dus daar moeten ze iets aan doen. Wat betreft prijsstabiliteit: het huidige inflatieniveau is 1 procent, dus inflatie is nu geen probleem. Het is dus duidelijk wat er moet gebeuren en die klus is nog niet geklaard. Toch hebben de honderden miljarden tot nu toe nog weinig kunnen doen aan de werkloosheid. Nee, in veel opzichten is het herstel geslaagd. De bedrijven staan er veel beter voor dan aan het begin van de crisis, maar er zijn geen banen gecreëerd. Dat is een probleem voor de Fed, want de enige manier om met beleid direct banen te creëren is door een pakket van overheidsuitgaven en belastingmaatregelen. Daar kan Bernanke niet voor zorgen, dat kan alleen de regering. De centrale bank kan het alleen indirect, door de kosten voor het lenen van geld zo laag mogelijk te houden en door het creëren van welvaartseffecten door hogere koersen. Er is geen toverformule om monetair beleid één-op-één om te zetten in banen. Het laten verzwakken van de dollar is ook zo n indirecte methode. Dat komt de export ten goede. Maar het duurt even voordat alles begint te werken. Er is geen toverformule om monetair beleid één-op-één om te zetten in banen. Wat verwacht u van de renteontwikkeling de komende tijd? Ik verwacht voorlopig geen oplopende rente, tenzij er een onverwachte inflatieschok optreedt. Door de enorme hoeveelheid geld die de Fed de komende tijd gaat inzetten op de markt lijkt het me de komende zeven tot acht maanden volslagen duidelijk dat de rente laag zal blijven. De Fed zal zelf niet aan de korte rente morrelen en door de massale inkoop van obligaties blijft ook de rente in het middellange segment onder druk staan. Het gaat over een bedrag van 5 miljard dollar, dat iedere dag in de markt wordt gestoken in de komende maanden. De Amerikaanse obligatiemarkt is best groot, maar dit is echt immens. De obligatiemarkt is gewoon een markt van vraag en aanbod. Dus zolang mensen niet massaal gaan dumpen, zullen obligaties in prijs blijven stijgen. De basisveronderstelling voor de komende tijd moet dus zijn dat de rente zal dalen en dat de prijzen van activa zullen stijgen. En dat is precies wat de Fed voor ogen heeft: de kosten van kapitaal worden verlaagd en de welvaart van de gemiddelde Amerikaan neemt toe door stijgende koersen. Dat klinkt positief. Maar waarom is er dan zo n verhitte discussie onder economen over dit beleid? De belangrijkste zorg is natuurlijk dat we zo een asset bubble creëren. Misschien in aandelen, misschien in obligaties, misschien wel in allebei. Dat kan heel gevaarlijk zijn. Daarbij kan een grote toename van de geldhoeveelheid tot gevolg hebben dat er inflatie gaat optreden. En die kan heel plotseling de kop opsteken. De discussie gaat er dan ook niet over of de maatregelen Wat er in Ierland en Portugal gebeurt is niet echt van wereldwijde impact. effect hebben want dat hebben ze maar of de Fed geen grote risico s aan het nemen is. Inflatie is niet het enige risico in de markt. Er is ook nog de crisis rond de Europese probleemlanden. Waar moeten we het meest voor vrezen? Ik denk dat voor Europeanen het grootste punt van zorg de euro is. We zien de yield spreads tussen Duitsland en de probleemlanden steeds verder oplopen. (Yield spread is het verschil in effectief rendement tussen langlopend en kortlopend schuldpapier - red.) De lidstaten hebben onderling wel een mechanisme afgesproken waarmee meer begrotingsdiscipline kan worden afgedwongen, maar voorlopig hebben we nog maar weinig details over deze afspraken gezien. En de besluitvorming in de verschillende parlementen moet nog plaatsvinden. Een risico is dat de private sector straks ook moet meedelen in de pijn. Obligatiehouders lijden onder een val van de koersen. De obligatiemarkt in Portugal of Ierland is erg illiquide. Er is geen hele grote verkoopgolf voor nodig om de spreads daar nog verder op te schroeven. Die landen raken dan in een hele nare vicieuze cirkel: als de obligaties worden gedumpt, stijgt de rente. Daardoor stijgen de financieringskosten voor deze landen, waardoor het nog weer moeilijker wordt om hun schulden af te betalen. Kan zo n scenario de euro aan het wankelen brengen? Met alle respect voor mijn Ierse en Portugese medemens: wat daar gebeurt is niet echt van wereldwijde impact. Maar als Spanje in de problemen komt, is er echt reden om je zorgen te maken. Zoiets zal impact op het wereldwijde vertrouwen hebben. Nu lijkt het daar nog niet op, overigens. Spanje heeft pas nog succesvol een nieuwe lening geplaatst. 11

12 Interview RBS Markets Magazine december 2010 Tot nu toe heeft de eurocrisis op de obligatiemarkt geleid tot een vlucht naar de gezondere landen, zoals Duitsland en Nederland. Bestaat het gevaar niet dat die landen op den duur worden meegetrokken als de crisis aanhoudt? Ik denk dat Duitse en andere Noord-Europese staatsobligaties nog wel even als veilige haven zullen worden beschouwd, ook als er meer misgaat binnen de eurozone. Het zullen in eerste instantie meer kapitaalverschuivingen binnen de eurozone zijn en niet een totale vlucht uit de euro, temeer omdat de dollar ook niet ijzersterk is. Er is niet veel alternatief. Duitsland heeft het voordeel van èn een AAA-status èn een liquide markt. Zijn er nog meer marktrisico s die u in de gaten houdt? Een ander risico voor het huidige scenario is als de Amerikaanse economie onverwacht gaat vertragen. Vooralsnog zijn de economische cijfers beter dan verwacht, dus er is daar geen reden voor zorgen. Ik zie nog wel een risico in de emerging markets in Azië. Die zijn nu ongekend populair, vooral omdat ze veel minder schuldenproblemen hebben. Maar als je zo n sterke consensus in de markt ziet, dan moet je ook een stapje terug doen en je afvragen: is dit wel goed? Niet dat je er direct moet uitstappen; er waren in 1997 verstandige mensen die waarschuwden dat technologieaandelen overgewaardeerd waren. Die kregen wel gelijk, maar ze misten wel de beste jaren. Dus laten we zeggen: ik zou wel op het feestje blijven, maar zo dicht mogelijk bij de deur. Dan maar de laatste twee rondjes missen. Je kunt er wel negatief over doen, maar je moet toch bewondering hebben voor wat er in Europa is bereikt. Europa zou best wel sterker uit de crisis kunnen komen. Wat is het meest waarschijnlijke rentescenario voor Europa? Ik denk dat de rente op kwalitatief goede Europese staatsschuld nog wel drie tot zes maanden kan zakken. Vanaf begin volgend jaar zul je misschien een voorzichtige stijging gaan zien. Dan zal ook de kans toenemen dat de Europese Centrale Bank de rente verhoogt. Zo n stap zal waarschijnlijk ook wel doorwerken in de langere rente. Hoe groot schat u het gevaar van inflatie in? In Europa zie ik nog geen teken van inflatie. Er zijn wel factoren die kunnen bijdragen aan inflatie, zoals hogere grondstoffenprijzen en hogere voedselprijzen, maar die vertalen zich pas in inflatie als je ook een krappe arbeidsmarkt hebt. Voor reële inflatie is het ook nodig dat de lonen omhoog gaan. Dat zit er niet in als je naar de Europese problemen krijgt. In sommige landen, zoals Portugal, Griekenland en Spanje, is de productiviteit zó laag, dat je daar alleen uit kunt komen bij hele lage inflatie of zelfs deflatie. De kosten die gepaard gaan met een vertrek uit de euro zijn beangstigend groot. Wie is Andy Chaytor? Andy Chaytor is de senior rentestrateeg van RBS. Hij studeerde politiek, economie en filosofie aan de Universiteit van Oxford en werkte daarna bij RBS als obligatieanalist en macro-strateeg. Dit jaar keerde hij terug op zijn spirituele thuisbasis van de renteanalyse. In zijn voorspelling voor 2010 voorzag hij onder andere de latere onrust in de eurozone, de sterk oplopende goudprijs en het nieuwe pakket stimuleringsmaatregelen van de Federal Reserve. Gaan ze er wel uitkomen? Tja, laten we onszelf niet voor de gek houden: het zal een heel moeilijk en pijnlijk proces worden en het zal heel lang gaan duren. Maar kan het? Ja. Als de politieke wil er is. En die is er, gelukkig. Of het in de toekomst zo blijft is de vraag. Ik denk dat het uiteindelijk wel gaat lukken. Het alternatief is uit de euro stappen en dat is een brug te ver voor deze landen. De kosten die gepaard gaan met vertrek uit de euro zijn beangstigend groot. Ze wegen in ieder geval ruimschoots op tegen de voordelen. Ik denk eerlijk gezegd dat de rijkere landen nog betere argumenten hebben om eruit te stappen. Maar ook dat kan niet ongestraft, want de banken in die landen zijn grote bezitters van Zuid- Europese obligaties. Dan zouden de banken weer opnieuw gered moeten worden. En dan hebben we de politieke redenen om het niet te doen nog niet eens in beschouwing genomen. Je kunt er wel negatief over doen, maar je moet toch bewondering hebben voor wat er in Europa is bereikt. Het kan best zo zijn dat Europa sterker uit deze crisis komt. Ik denk eerlijk gezegd dat de cohesie dan wel eens groter kan zijn in plaats van minder, met een meer geïntegreerd en strenger begrotingsbeleid. Welke asset classes zijn in uw scenario de komende tijd de beste belegging? Ik denk dat obligaties het de komende tijd wel goed zullen blijven doen, vanwege de buying power van de Fed. Een klasse die daar ook van kan profiteren zijn de high grade bedrijfsobligaties (obligaties met hoge kredietwaardigheid - red). De overheidsbalansen liggen in puin en de bankbalansen zijn ook nog in staat van reparatie, maar de bedrijfsbalansen zijn een lichtpuntje in deze moeilijke tijd. Van aandelen ben ik iets minder zeker, hoewel die het op lange termijn wel goed zullen doen. Er klotst een hoop geld rond op de kapitaalmarkt en dat zal de komende periode op zoek blijven naar hogere rendementen. Pieter Kort 12

13 24 x 5 x 0 24 uur per dag - 5 dagen per week - 0 transactiekosten Marketindex, de nieuwe formule voor actieve beleggers. Nu ook mobiel Met marketindex gaan de bedenkers van de Turbo s weer een stap verder voor de actieve belegger. Wilt u 24* uur per dag, 5 dagen per week, zonder transactiekosten handelen? Het online handelsplatform marketindex stelt u daartoe in staat. Zo kunt u gemakkelijk beleggen in AEX, goud, olie, de euro/dollar en meer. Stap nu in de wereld van de professionele belegger en ervaar deze nieuwe beleggingswereld. Open nu een gratis demorekening op * Euro/dollar, goud en olie minimaal van maandag 02:30 uur tot vrijdag 23:00 uur; AEX maandag tot en met vrijdag van 08:00-22:00 uur. Ga naar of bel (lokaal tarief) Ga naar voor de brochure, het basisprospectus en de definitieve voorwaarden. The Royal Bank of Scotland plc. Alle rechten, behalve indien expliciet toegekend, worden voorbehouden. Reproductie in welke vorm dan ook van de inhoud van dit document is zonder voorafgaande schriftelijke toestemming verboden tenzij voor persoonlijk gebruik. AEX en AEX-Index zijn geregistreerde merknamen van Euronext N.V. of haar dochterondernemingen en worden gebruikt met toestemming van Euronext Indices B.V. Euronext N.V. en Euronext Indices B.V. zijn op generlei wijze betrokken bij marketindex, noch wordt door hen enig advies gegeven over producten die verkrijgbaar zijn via marketindex.

14 Technische analyse RBS Markets Magazine oktober 2010 De wondere wereld van technische analyse In beleggingsland is technische analyse niet meer weg te denken. Veel beleggers maken gebruik van de grafiekkunsten om marktgedrag beter in te schatten. Wat is technische analyse eigenlijk? Is het een kunst of een wetenschap? Hoe kunt u met visuele analyses marktgedrag inschatten? Hoe bouwt u een betrouwbare lens om naar de markt te kijken? Nico Bakker leidt u rond. Technische analyse is de TomTom voor actieve beleggers 14

15 RBS Markets Magazine december 2010 Technische Chapeau analyse De wortels voor een verantwoorde beleggingsbeslissing liggen op het veld van de fundamentele analyse. Grondige analyses moeten leiden tot fundamentele koersdoelen, waar het fonds of de markt op termijn heen kan bewegen. De financiële markt is een dynamisch en soms magisch fenomeen. Het werkelijke koersverloop wijkt nogal eens af van het theoretische (fundamentele) koersverloop. Het is dus van belang om de juiste route uit te stippelen, onderweg goed te navigeren en de route aan te passen als het landschap hier aanleiding voor geeft. Technische analyse biedt hiertoe een scala aan navigatie instrumenten. Het gaat om werkelijke koersbewegingen, niet om theoretisch te bewandelen wegen. Hoe een koers beweegt is van belang, niet waar? Navigatieniveau en -instrumenten Beleggers hebben de keuze om heel dicht bij het aardoppervlak te navigeren of juist op grotere hoogte te bewegen. Laag navigeren, kiezen voor een toeristische route, impliceert dat u veel details in het landschap ziet en dat u rap moet schakelen om obstakels te vermijden. Snelle bochten, snelle acties leiden tot veel activiteiten die met een ijzeren discipline worden uitgevoerd. Hoog navigeren, kiezen voor de snelweg, impliceert een rustigere route met veel minder schakelmomenten. Minder snelle bochten, minder activiteit, niet te snel in en uitstappen. De navigatie-instrumenten uit de gereedschapskist kunnen op elke gewenste hoogte worden ingesteld. U begrijpt het al, ik heb het hier over timeframe. Mijn navigatiehoogte is de weekgrafiek, daar zie ik de betrouwbare bewegingen in de markt. Het uitstippelen van een route is noodzakelijk om op een verantwoorde manier door het financiële landschap te toeren, maar welke instrumenten gebruikt u hiervoor? U kunt uit het raam kijken en de route uitzetten op basis van wat u zelf ziet. U kunt ook vertrouwen op de meters op het dashboard. Controleer snelheid, richting, toerental et cetera en volg gedisciplineerd de route die het systeem voor u heeft uitgezet. In alle gevallen biedt technische analyse de juiste hulpmiddelen; het is de TomTom voor actieve beleggers. Kunst of wetenschap? Dat er zowel voor- als tegenstanders zijn van technische analyse is geen nieuws. Dit zal altijd wel zo blijven, maar dat is ook helemaal niet erg. Voor elke stroming, beweging, stelling, of opvatting in onze maatschappij kan het nietes-welles -spel gespeeld worden. Ik speel hier natuurlijk het welles-spel. Ik stel mij daarbij echt niet op als missionaris der lijnentrekkers of grafiekgluurders. Tegenstanders zijn mij even lief, mits de argumenten steekhoudend zijn. Het argument dat steevast naar voren wordt geschoven door tegenstanders is het feit dat er geen wetenschappelijk bewijs is voor de werking van technische analyse. Is dit van belang dan? Er zijn in onze wereld, met name de medische wereld, toch heel veel methodieken, technieken en behandelwijzen die in de praktijk hun toegevoegde waarde aantonen, zonder dat daar een wetenschappelijk bewijs voor is. Niet alles wat werkt, ook in de financiële wereld, hoeft bewezen te worden. Als op basis van een aantal aannames en veronderstellingen kan worden aangetoond dat iets in de praktijk werkt, en daar zijn wat betreft technische analyses ruim voldoende papers over gepubliceerd, is dat voor mij acceptabel. Technische analyse is dan geen wetenschap maar wel een kunst. Het is de kunst om op een juiste wijze de spelregels, methodieken en modellen in de praktijk uit te voeren. Kijkt u eens naar de grafiek van Philips hieronder. In elk spotlichtje geeft de grafiek informatie prijs waaruit blijkt wat het meest waarschijnlijke scenario is. Daarnaar handelen betekent geld verdienen, toch? Visuele analyse De grafiek is een directe visualisatie van marktgedrag. Kortom, snap goed wat de grafiek indiceert en u snapt marktgedrag. Daarom ben ik ook een groot voorstander van visuele analyse. Graag sta ik even stil bij de veronderstellingen die visuele analyse onderbouwen. Aansluitend bespreek ik drie praktische scenario s die beleggers direct kunnen toepassen. Veronderstelling 1 is het bekende gegeven dat de prijs of koers de ultieme uitkomst is van alle factoren die de prijs kunnen beïnvloeden. De prijs is eigenlijk een consensusmeter en weerspiegelt de rationele en irrationele verwachtingen van een breed publiek over de toekomst. Daarom is de prijs ook het enige onderwerp van studie binnen visuele analyse. Weekgrafiek Philips datum koers Bron: BTAC Visuele Analyse, 29 oktober 2010 Écht helemaal fout? Hardnekkige gedachtekronkels zijn ontzettend moeilijk uit te bannen. Toch geef ik u hier een paar belangrijke don ts van het beleggen met technische analyse. Als u onderstaande acties niet uitvoert, weet u vrijwel zeker dat u ooit uw laatste belegging zal doen: 1. Verliezen afkappen en winsten laten lopen, niet andersom. 2. Niet bijkopen als het misgaat. 3. Niet tegen de stroom inroeien, ga met de massa mee. 4. Houd uw cockpit eenvoudig en overzichtelijk. 5. Het is niet erg om de top of de bodem te missen. 6. kies uw favoriete coach en volg zijn aanwijzingen op. 15

16 Chapeau Technische analyse RBS Markets Magazine december 2010 Favoriete indicator Royce Tostrams: De koers Wilt u als belegger iets beoordelen, dan moet u meten. Elke technisch analist beschikt tegenwoordig over software waarmee ze tientallen, zo niet honderden, indicatoren kan berekenen die elk iets meten. Een indicator mag in mijn optiek echter alleen een signalerende of ondersteunende functie hebben. Indicatoren geven hooguit een aanwijzing over de kwaliteit van een bepaald aspect van de belegging, meer niet. De belangrijkste indicator voor een technisch analist moet de koers van een aandeel zijn. Ten eerste wordt in de koers alle relevante informatie van het betreffende beursfonds verdisconteerd. Denk aan winsten, verwachtingen van beleggers, sentiment en conjuncturele ontwikkelingen. Ten tweede geeft de koers elke dag opnieuw eventuele veranderingen hierin aan, waardoor een belegger in staat wordt gesteld om snel en alert op de actualiteit te reageren. Ten derde is de koers de enige eenheid waarmee beleggers daadwerkelijk worden afgerekend: zit je goed dan maak je winst, zit je fout dan verlies je. Vooral aankomende technische analisten maken vaak de fout door zich in eerste instantie niet op de koers te richten, maar te veel op de afgeleide indicatoren zoals momentum, oscillatoren en dergelijke. Indicatoren kunnen behulpzaam zijn bij elke beleggingsbeslissing, maar alleen als bevestiging van wat de koers aangeeft. De koers vormt dus de belangrijkste indicator. Royce P.B. Tostrams Royce Tostrams is hoofdredacteur van het Weekblad Technische Analyse Online en van de website de grootste technische analyseinternetsite van Nederland en België. Daarnaast heeft Tostrams diverse professionele producten gelanceerd, waarmee de Tostrams Groep actief de markten, met derivaten zoals Turbo s, volgt. Tostrams is sinds eind jaren zeventig actief op de financiële markten, is docent en een veelgevraagd spreker en columnist en heeft inmiddels veel prijzen gewonnen. Fleur van Dalsem Veronderstelling 2 is dat liquide markten zich bewegen van evenwicht naar evenwicht. Acties van kopers en verkopers leiden tot een evenwichtsprijs op een markt. Nieuwe inzichten, rationeel of irrationeel gevoed, leiden tot nieuwe koop- en verkoopactiviteiten en daarmee tot nieuwe evenwichtsprijzen. Dat heen en weer bewegen naar evenwichtprijzen kan zich openbaren in de vorm van een trend. Trends bestaan er om drie redenen. Er zitten trends in de zogeheten fundamentals, kuddegedrag leidt tot trends en de vertraging in de verwerking van informatie in de koers leidt tot trends. Trends in fundamentals leiden tot het bestaan van prijstrends. Beleggers die trends in de fundamentals volgen, helpen daarom mee aan het ontstaan van prijstrends. Dat kuddegedrag tot trends leidt hoef ik in dit kader niet verder uiteen te zetten. Kopen omdat iedereen koopt is wat dat betreft veelzeggend. Daarom was beleggen in de jaren relatief gezien zo makkelijk, niet waar? Vertraging in de verwerking van informatie leidt ook tot trends. Kijkt u maar naar de reacties van verschillende beleggers op een nieuwsfeit of het doorbreken van een technisch niveau. De handelaren die het dichtst bij het vuur zitten, zijn de eersten die direct reageren. Een volgende groep bestudeert de ontwikkelingen iets langer en reageert dan. Achteraan in de rij staan de beleggers die morgen in de krant lezen wat er vandaag gebeurd is en dan pas tot actie over kunnen gaan. Informatie werkt dus niet direct, maar trendmatig door in prijzen. Een ander argument dat hierop aansluit is het verschil in beleggingshorizon. Werken met een kortere of langere meetlat bepaalt in grote mate het moment waarop tot actie wordt overgegaan. Veronderstelling 3 heeft te maken met het menselijk gedrag. Het heden is nooit exact hetzelfde als het verleden. Echter, onder soortgelijke omstandigheden hebben mensen de neiging om op soortgelijke manieren te reageren. Het volgen Onder soortgelijke omstandigheden hebben mensen de neiging om op soortgelijke manieren te reageren. en analyseren van prijsverloop is dan ook een analyse van menselijk gedrag. Dat men nooit exact hetzelfde reageert is mijns inziens de oorzaak van het feit dat marktgedrag niet volledig in een model gegoten kan worden. Het niet exact reageren op uit het verleden herkenbare situaties heeft te maken met een belangrijke katalysator van irrationeel gedrag, namelijk angst. Samenvattend kom ik tot de volgende bevinding. Marktgedrag is een dynamisch en vaak irrationeel gebeuren. Het begrijpen van marktgedrag door het analyseren en uiteenrafelen van een grafiek en het daardoor in kaart brengen van kuddegedrag is praktisch gezien een belangrijke stap. Door gebruik te maken van visuele analyse-technieken kan een belegger de foto van marktgedrag ontwikkelen en daar zijn voordeel mee doen. Ter illustratie van een en ander presenteer ik drie scenario s die goede resultaten opleveren. Bedenk wel dat het subjectieve methoden zijn, dus enige oefening in het herkennen van de scenario s is wel nodig. 1. Pullbackscenario Veelal zorgen winstnemingen ervoor dat in een opgaande beweging prijzen tijdelijk onderuit gaan. Een korte dalende beweging betekent niet dat de trend voorbij is. Wel belangrijk is het feit dat tijdens de pullback het volume in de markt laag is. Met andere woorden, de activiteit neemt tijdelijk af, in afwachting van een nieuwe stijgende beweging. De beren (beleggers die anticiperen op een koersdaling) krijgen even de gelegenheid om een tik uit te delen, maar de stieren (beleggers die anticiperen op een koersstijging) staan te wachten om weer toe te slaan. Het concept van actie- en reactiebewegingen doet hier prima dienst. Het eerste signaal van bodemvorming wordt gebruikt om in te stappen, om als zodanig weer te kunnen profiteren van een nieuwe impuls in de uptrend. Voor het bepalen van bodemvorming zijn diverse hulpmiddelen 16

17 RBS Markets Magazine december 2010 Technische Chapeau analyse voorhanden, trendlijnen, Fibonacci-retracements, vorige toppen, nieuwe hogere low, et cetera. In de weekgrafiek van ASML is duidelijk zichtbaar dat beleggers goed kunnen profiteren van een tijdelijke zwakte in de prijsontwikkeling. Steeds is duidelijk wanneer de kudde weer in beweging komt. Ik heb dit met de spotlichtjes aangegeven. 2. Climaxscenario Beleggers hebben de neiging om te overreageren op nieuws of andere gebeurtenissen in de markt. Deze overreactie treedt op zowel aan de bovenkant als aan de onderkant van de markt. Deze situaties leiden veelal tot een climaxscenario, waarbij de koers na een spectaculaire stijging of daling een net zo sterke reactie laat zien. In het kader van visuele analyse kunt u een climaxscenario zien aankomen op het moment dat de koers buiten de trendkanaallijn wordt gedrukt. Let wel, hier is geen sprake van een trendbreuk, dat gebeurt aan de andere kant van het veld bij de trendlijn. Ik duid hier de grafiek van zilver nader, omdat hierin sprake is van een climaxscenario. In eerste instantie zie ik een proces van hogere toppen en hogere bodems. In de laatste rit omhoog wordt de koers door de trendkanaallijn gedrukt. Deze lijn doet op dat moment dus geen dienst als weerstandslijn, wat normaal gesproken wel het geval is. Koersvorming boven de trendkanaallijn is een kadootje van de markt. Neem deze extra winst, want de kans neemt aanzienlijk toe dat de koers wordt teruggedrukt in het stijgende kanaal. Een significante countertrendbeweging staat voor de deur. Actieve beleggers overwegen zelfs om aan de shortkant van de markt te acteren. Na bodemvorming op of boven de trendlijn is de overspannenheid weggepoetst en kan de uptrend worden vervolgd. 3. Steunscenario Het is algemeen bekend dat beleggers graag laag kopen en hoog verkopen. De financiële pers, internet, radio en televisie worden afgestroopt op zoek naar belangrijke, relatief lage steungrenzen. Naarmate er meer bronnen zijn die een specifieke koers aanduiden als belangrijke steun, is de massa bereid rond die koers in te stappen. De self fulfilling prophecy speelt hierbij een belangrijke rol. Vooral als de koers zich beweegt in een tradingrange durven veel beleggers wel te kopen als de koers wederom de onderkant van de range aantikt. Het koersverloop van Wolters Kluwer is hiervan een mooi voorbeeld. De strategie kopen op steun en verkopen op weerstand heeft hier tijdenlang prima gewerkt. Een dergelijk steunscenario speelt goed in op het gegeven dat marktgedrag zich herhaalt. Bij een herkenbaar plaatje durven beleggers iets te doen. Let wel, op een gegeven moment komt er een einde aan dit repeterende gedrag, zoals bij Wolters recent het geval was. Favoriete indiactor Guy Boscart: intermarketsignalen Een echte favoriete indicator heb ik niet, maar ik kijk wel naar de signalen op intermarketgebied. Om een goed beeld te krijgen van de markt, neem ik eigenlijk alleen de indicatoren die door veel beleggers gebruikt worden. Het 200-MA (200-daags moving average) is hierbij een hele belangrijke, en voor de wat kortere termijn, kijk ik naar het 50 en 20-MA. Maar, er speelt meer natuurlijk. Een belangrijke indicatie voor mijn beleggingsbeslissingen blijft de wisselwerking tussen de verschillende markten, valuta, de grondstoffen en de obligatiemarkten. Daar kun je mooie combinaties mee vormen. Beleggers kunnen het vergelijken met eerdere fases en daarop ook beslissingen nemen. Als trader ben ik vrij zeker van wat ik wil gaan doen, dus heb ik niet een hele reeks van indicatoren nodig om een beslissing te maken. Meer onzekere traders zoeken er soms van alles bij voor ze in willen stappen. Dat moeten ze natuurlijk zelf weten, maar houd er in ieder geval rekening mee dat indicatoren niet alles vertellen. Dan zou het wel heel makkelijk zijn. En dat zeker niet in deze rumoerige tijden, want een beslissing van de Federal Reserve, regeringen of andere instanties vegen in één beweging alles van tafel, ook al was de instap op een hele reeks indicatoren zo mooi. Guy Boscart Guy Boscart is oprichter van de website en beursanalist op intermarketgebied. Hij volgt de belangrijkste beurzen, de valutamarkt, grondstoffen- en obligatiemarkten. Fleur van Dalsem 1. Pullbackscenario (grafiek ASML) 2. Climaxscenario (grafiek zilverprijs) koers koers datum datum Bron: BTAC Visuele Analyse, 29 oktober 2010 Bron: BTAC Visuele Analyse, 29 oktober

18 Chapeau Technische analyse RBS Markets Magazine december 2010 Favoriete indicator van Weekendbelegger: Weekendbeleggersindicator Ik heb jaren gezocht naar een indicator die mij als belegger kon waarschuwen voor grotere koersdalingen, zoals die in de periode In 2006 kwam dat eureka-moment, toen ik bij toeval de Weekendbeleggers indicator (WBi) ontdekte. Al in augustus 2007 gaf de WBi sluit longpositiesignalen af. Dat was het moment om de beurs te verlaten. Op deze manier heb ik winst geboekt en verlies voorkomen. Begin 2008 gaf de WBi een van haar krachtigste omkeersignalen, het open short-signaal, af. Dit was het teken dat de beurs zou dalen op middellange termijn. Dus kocht ik Turbo s short, die stijgen immers bij een beursdaling. Door de indicator te combineren met 58 speciaal geselecteerde aandelen, fondsen en (inter)nationale indices, boekte ik dat jaar met mijn risicomijdende Turboportefeuille (hefboom maximaal 4) mooie resultaten. Gaat de beurs omhoog of omlaag? Mij maakt het inmiddels niets meer uit en dat geeft vooral veel rust. Daarom is deze trendvolgende indicator al ruim vier jaar mijn grote held. Kernwoorden: eenvoudig, emotievrij, effectief en weekend. Michael Groenewoud Michael Groenewoud (weekendbelegger) heeft een achtergrond als luitenant-kolonel bij de Koninklijke Landmacht, logistiek manager, technisch- en kwantitatief analist. De grote internationale beursdalingen van hebben hem destijds aan het denken én aan het werk gezet. Hij raakte er steeds meer van overtuigd dat er een indicator (wiskundige afgeleide van de koers) moest bestaan die geheel zou voldoen aan zijn wensen. In 2006 vond hij wat hij zocht: een indicator die ervoor zorgt dat de belegger tijdig wordt gewaarschuwd voor een trendomkeer van de koers bij stijging en bij daling. Enthousiast geworden door de resultaten, is hij sinds 2007 directeur van Weekendbeleggers bv. Marktlens en cockpit Prima om de grafiek goed te bestuderen, maar u zult toch ook diverse indicatoren moeten raadplegen om objectieve informatie boven tafel te krijgen, niet waar? Hoe ziet uw cockpit er uit als u over de markt vliegt? Hoe ziet uw dashboard er uit als u door het financiële landschap rijdt? Met andere woorden, hoe komt u tot een marktvisie, gebaseerd op technische analyse-ingrediënten? Welk sjabloon gebruikt u hierbij? Ik noem dit graag de marktlens, waarmee u een marktfoto kunt maken, kunt inzoomen, scherpstellen, uitvergroten et cetera. Minder is beter Ik ken beleggers die een behoorlijk uitgebreid dashboard hebben gebouwd met vele trendmeters, spanningsmeters, volume-indicatoren, golftellers, lijnen en patronen. Er wordt daarbij een breed spectrum aan regels en methodieken gevolgd om te komen tot een beleggingsbeslissing. U voelt m al aankomen, er wordt alleen maar geanalyseerd, maar nooit belegd. Er worden zoveel condities aan de markt opgelegd, dat dergelijke ideale, heilige graalachtige situaties zich nooit voordoen. Te veel indicaties en aanwijzingen maken het beeld alleen maar troebel, vaag en onduidelijk. Het is raadzaam om een beperkt aantal indicatoren en bevindingen te volgen. Kent u het KISS-principe (Keep It Simple and Stupid)? Maar het beperkte setje aan bevindingen of ingrediënten moet wel een uitgebalanceerd setje zijn. Twee items spelen daarbij mijns inziens een rol: trend en sentiment. De trend geeft in dit geval aan of de markt of het fonds een tendens tot stijgen of dalen vertoont. Anders gezegd, is er sprake van een duidelijke richting? Met sentiment wordt aangeduid of er sprake is van min of meer overdreven koopkracht of verkoopdruk. Normaal gesproken kabbelt een koers voort in zijn trend of trading range, maar er zijn ook situaties waarbij een koers relatief gezien te hoog of te laag staat, zoals bij de climaxscenario s het geval is. Nu kan een technisch analist op twee manieren vaststellen hoe het is gesteld met de trend en het sentiment. Hij kan dit subjectief doen, of objectief. Subjectief is zelf kijken en doen, objectief is meten en vaststellen. De subjectieve elementen zijn hiervoor al aan bod gekomen bij de visuele analyses. Nu graag aandacht voor de objectieve trend- en sentimentmeter, wat mij betreft de twee belangrijkste indicatoren uit de gereedschapskist. Objectieve trendmeter De objectieve invulling van de begrippen trend en sentiment doe ik met twee indicatoren, te weten de 55-weeks ongewogen voortschrijdende gemiddeldelijn (SMA) en de 14-weeks Dynamische RSI. De kenners weten natuurlijk wat deze indicatoren meten, voor andere geïnteresseerde lezers een korte toelichting. Een gemiddeldelijn filtert koersbewegingen uit, waardoor er als het ware een sleepkabel overblijft, waar de koers boven of onder beweegt. De spelregel is vrij simpel. Koersvorming onder de sleepkabel indiceert een dalende trendfase, ofwel een tendens tot zakken. Koersvorming boven de lijn indi- 3. Steunscenario (grafiek Wolters Kluwer) Weekgrafiek AEX met voortschrijdend gemiddelde koers koers datum datum Bron: BTAC Visuele Analyse, 29 oktober 2010 Bron: BTAC Visuele Analyse, 29 oktober

19 RBS Markets Magazine december 2010 Technische Chapeau analyse ceert een stijgende trend, een tendens tot stijgen. Als de sleepkabel vlak loopt, is er geen sprake van een trend. Er zijn meer indicaties af te leiden van een gemiddeldelijn, maar de zogenoemde crossovers van de koers met de lijn zijn wel de belangrijkste. Waarom 55 als parameterinvulling? Omdat het een Fibonacci-getal is en omdat een 55-invulling een betrouwbare invulling geeft aan genoemde spelregel. (Fibonacci was een wiskundige uit de 13e eeuw die een cijferreeks ontwierp waarbij het volgende getal ontstaat door de vorige twee bij elkaar op te tellen. Er bestaan verschillende patronen tussen deze getallenreeksen - red.) Het is zeker geen ideale parameter, maar wel een die op een eenvoudige wijze illustreert of er op middellange termijn sprake is van een tendens tot stijgen of dalen. In de marktlens van de AEX zal ik straks het praktische gebruik van de SMA illustreren. Objectieve sentimentsmeter Er is een scala aan overbought- of oversoldindicatoren ontwikkeld, die allemaal aangeven hoe relatief hoog of laag de koers staat, afhankelijk van het gehanteerde timeframe. Dergelijke indicatoren kennen drie standen: 1. neutraal als koopkracht en verkoopdruk in evenwicht zijn, 2. overbought als er teveel koopkracht is, dit leidt normaal gesproken tot topvorming 3. oversold, waarbij de koers relatief gezien te fors is afgestraft, leidt veelal tot bodemvorming. Er kunnen meer indicaties uit de stand van de indicator worden gedestilleerd, maar de hiervoor genoemde zijn wel de belangrijkste. De RSI van Welles Wilder is de bekendste spanningsmeter uit de gereedschapskist van een technisch analist. Ik gebruik een aangepaste versie in mijn marktlens, waarbij ik dynamische banden gebruik om overspannenheid aan de onderkant of bovenkant van de markt te meten. Kijk straks maar eens op de afgebeelde marktlens hoe deze spanningsmeter er uit ziet. Scenario-analyse Met de waargenomen en gemeten ingrediënten bent u in staat om een scenario te definiëren. De marktlens is om de gewenste route door het financiële landschap uit te stippelen. De marktlens is het spoorboekje voor de ac- tieve belegger. Met de ingrediënten, ofwel de bouwstenen, definieert u een markvisie waardoor u in staat bent om op een relatief veilige manier te beleggen. U omschrijft en meet immers hoe het landschap erbij ligt en daar handelt u naar. Als de markt er belabberd bij ligt, doet u geen aankopen, maar bouwt u bescherming in, niet waar? Wat dat betreft onderschrijf ik de methodieken van technisch analist Cynthia Kase die als motto heeft Trade with the Odds. Een wellicht bekendere uitspraak voor u is The Trend is Your Friend, ofwel beleg in de richting van de trend. Ter illustratie van het voorgaande werp ik een blik op de AEX -marktlens. Ik verzamel de bouwsteentjes en definieer een scenario. Uit de grafiek kan worden afgeleid dat er sprake is van een zijwaarts koersverloop. Al wekenlang komt de index nauwelijks van zijn plaats, waardoor de gemiddeldelijn ook vlak gaat lopen. Een vlakke sleepkabel duidt in dit verband op een gebrek aan richting. Een tendens tot stijgen of dalen is er momenteel niet. Maar de index bevindt zich nog wel boven de gemiddeldelijn, dus de ondertoon is nog wel licht positief. De spanningsmeter staat er neutraal bij, dus scherpe bewegingen verwacht ik niet. Goed, nu dus stilstand, maar boven 343 en 358 zijn de stieren los. Dan zal de onderliggende trend een stevige impuls krijgen en kunnen de actieve beleggers zich opmaken voor een eindejaarsrally. Wanneer werkt technische analyse echt goed? Bovenstaande lezing is bedoeld om actieve doe-het-zelf-beleggers aan te sporen om technische analyse op de juiste wijze in te zetten en ze aan te sporen om zich in de spelregels te verdiepen. Velen hebben het geprobeerd en zijn afgehaakt. Niet omdat de spelregels niet goed zijn, maar omdat zij zich niet hebben gerealiseerd dat u pas een goeie belegger bent als: u zich beseft dat uzelf de zwakste schakel bent u behoefte heeft aan een visie, niet aan een tip u zich realiseert dat de richting van de markt niet van belang is u erkent dat weinig verliezen belangrijker is dan veel winnen u gaat voor de finish, niet voor een enkel sprintje. Nico Bakker Favoriete indicator van Cees Niessen: Indextrade Grote partijen bepalen de beleggersmarkt. Door hun volume hebben ze de power om optieprijzen en aandelenkoersen te beïnvloeden. De particuliere belegger is vervolgens te laat om hierop te reageren. Door dit mechanisme verliezen particulieren veel vaker geld dan grote partijen. Ik heb daarom een systeem dat berekent waar de grote belangen precies zitten, zowel aan de boven- als onderkant van de markt. Door het invoeren van secuur berekende signalen, kan de kleine belegger inspelen op de acties van grote partijen, zonder zich te laten leiden door emoties. Mijn systeem geeft aan waar de individuele belegger het beste kan in- en uitstappen. Zo kunnen zij profiteren van de marktposities die de grote partijen innemen. Zo werd Indextrade een feit. Leden ontvangen de in- en uitstapmomenten van de index waar die dag op wordt gehandeld. Zij voeren vervolgens de handelssignalen van Indextrade in bij hun eigen broker of bank en kunnen met een gerust hart aan de dag beginnen. Een groot voordeel van beleggen volgens deze routine is dat er geen menselijke emoties aan te pas komen. Je beschermt jezelf zo tegen meedoen aan de gekte van het moment. Cees Niessen Cees Niessen is begin 2010 officieel van start gegaan met Indextrade en heef nu ongeveer 170 leden. Niessen belegt al vanaf zijn zestiende. Na een succesvolle periode verspeelde hij telkens weer zijn winst. Al die uren koersen volgen en daarop reageren, leverde naar eigen zeggen per saldo maar weinig op. Vandaar dat hij in 2005 begon met de ontwikkeling van een eigen handelssysteem. De twee jaar daarna heeft hij gebruikt voor doorontwikkeling en verfijning van het systeem. Niessen verklapt niet waar het systeem zijn informatie vandaan haalt, maar dat het werkt staat voor hem vast. Fleur van Dalsem RBS heeft met een aantal in dit magazine genoemde partijen een samenwerkingsverband gericht op educatie. De adviezen van deze partijen zijn onafhankelijk van RBS (Research). De beloning van deze partijen is niet afhankelijk van hun eventuele prestaties en wordt niet beïnvloed door hun standpunten en aanbevelingen opgenomen in dit document. Nico Bakker is bestuurder van Bakker Technische Analyse Consultancy B.V. en is een onafhankelijk analist. RBS betaalt een vergoeding voor de technische analyses. 19

20 Chapeau Thema RBS Markets Magazine december 2010 Vijf maal infra De groei van opkomende markten en de stimuleringsdrift van Westerse overheden vormen een gezonde voedingsbodem voor investeringen in infrastructuur. Vijf cruciale sectoren die infrastructuurbeleggers in de gaten moeten houden. Hogesnelheidstrein is de revival van de spoorwegen 1. Water Van al het water op aarde is slechts 2,5 procent geschikt voor consumptie. En van die 2,5 procent zoetwater zit ongeveer tweederde vast in ijskappen en gletsjers. De voorraad is dus beperkt, maar de vraag blijft maar stijgen. De plekken waar schoon water een schaars goed is groeien in aantal. In het Westen ligt de nadruk vooral op het efficiënt omspringen met de bestaande watervoorraad, in opkomende markten is de uitdaging vooral om de snel groeiende woongebieden in hetzelfde tempo te blijven voorzien van waterleidingen en sanitaire voorzieningen. China heeft ongeveer net zoveel drinkwaterreserves als Canada, maar er wonen honderd keer zoveel mensen. In 440 van de 669 grote steden in China heerst in meerdere of mindere mate een watertekort (bron: Moneyweek, 2007). De steden vormen niet het enige probleem. De stijgende welvaart in de opkomende economieën in Azië en Latijns-Amerika heeft tot gevolg dat het voedingspatroon van de bevolking verandert. De voedselproductie is in de wereld waterverbruiker nummer één. Tweederde van al het beschikbare water wordt gebruikt voor irrigatie. En welvaartsvoedsel zoals vlees en zuivel kost nog meer water om te produceren dan landbouwgewassen. Nu water meer en meer op de agenda van beleidsmakers komt te staan, ligt het voor de hand dat er steeds meer geïnvesteerd zal gaan worden in waterzuivering, sanitaire voorzieningen en efficiëntere methodes van waterverbruik. Soms wordt water al als een echte grondstof verscheept van A naar B. Turkije vervoert drinkwater in reusachtige ballonnen met miljoenen liters tegelijk naar Israël en Cyprus. Innovaties in watertechnologie volgen elkaar in snel tempo op. De techniek om drinkwater te winnen uit zeewater (desalinatie) is met sprongen vooruit gegaan. Gespecialiseerde bedrijven helpen waterleidingbedrijven om lekken in de leidingstelsels op te sporen. (In de vaak eeuwenoude waterleidingen in Amerika en Europa lekt een groot deel van het water weg voor het de kraan bereikt in sommige delen van Amerika kan dat oplopen tot een geschatte 50 procent). Vernieuwen van al die leidingen kan in de geïndustrialiseerde wereld bij elkaar vele honderden miljarden euro s gaan kosten. Toch zou die investering wel eens onvermijdelijk blijken te zijn. 2. Energie Na water is energie de tweede grote bottleneck voor de expansie van snelgroeiende economieën in Azië en Latijns-Amerika. Met name in China en India worden in snel tempo nieuwe elektriciteitsnetten opgetuigd, nu ook de binnenlanden van deze reuze-groeilanden worden ontsloten. Volgens beheerder Thomas Bücher van het DWS Global Infrastructure Fund is de investering in dit soort infrastructuur 20