Stem. Handboek Stem, Spraak en Taalpathologie 3

Transcriptie

1 Stem

2 Stem Handboek Stem, Spraak en Taalpathologie 3 Houten 2014

3 Ó 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j o het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

4 Inhoud Auteurs 1 Stem: inleiding 3 Biofysische aspecten van stemgeluid en stembronmodellering 7 Fysische aspecten van stemgeluid 7 Modellering van de akoestiek 13 Modellering van incomplete glottissluiting 21 Literatuur 25 Biomechanische aspecten van de stemvorming 27 Inleiding 27 Algemeen 27 De vorming van het primaire stemgeluid 28 Histoarchitectuur van de ware stemplooien 30 Het larynxskelet 31 De larynxmusculatuur 31 Biomechanica van de larynx 32 Literatuur 39 Functioneel en dysfunctioneel ademen in relatie met stemvorming 41 Inleiding 41 Functies van het ademen 41 Kenmerken van een functionele ademhaling 44 Literatuur 51 Registers van de zangstem 53 Registers en trillingspatronen van de stemplooien 53 Resonantie (de stemweg) 55

5 VI Stem Registers en stemsterkte 56 Registers in de vrouwelijke zangstem 58 Registers van de mannelijke zangstem 61 Open en gedekt zingen Belting 62 Literatuur 64 Ontwikkelingenverouderingvandestem 65 De eerste levensjaren 65 De mutatie 66 De ouder wordende stem 70 Literatuur 72 Stem en persoonlijkheid 75 Inleiding 75 Genetischeinvloedopdestem 76 Factoren met invloed op middellange termijn 77 Factoren met invloed op korte termijn 79 Literatuur 81 Aanbevolen lectuur 81 Belasting en belastbaarheid van de stem 83 Inleiding 83 Spreken als belasting 84 Belastbaarheid van de stem 87 Besluit 89 Literatuur 90

6 Auteurs Dr. R. Buekers Afdeling Keel, Neus en Oorheelkunde en Hoofd halschirurgie, Academisch Ziekenhuis Maastricht Dr. Ir. B. Cranen Vakgroep Taal en Spraak, Katholieke Universiteit Nijmegen, Nijmegen. Prof. Dr. P.H. Damsté Emeritus hoogleraar Foniatrie en Logopedie, Universiteiten Utrecht en Leuven Prof.F.Debruyne Logopedie & Audiologie, ku Leuven, België Dr. J.J. Van Dixhoorn arts opleider adem en ontspanningstherapie Dr. F.I.C.R.S. de Jong Keel, Neus en Oorheelkunde, Afdeling /Stem en Spraakstoornissen, Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen Dr. D.G. Miller Groningen Voice Research Lab., BioMedical Engineering, Rijksuniversiteit Groningen, Groningen B.J.E. Mondelaers Logopedist, verbonden aan Fontys pabo Eindhoven Prof. Dr. H.K. Schutte Groningen Voice Research Lab., BioMedical Engineering, Rijksuniversiteit Groningen, Groningen

7 Stem: inleiding april B.J.E. Mondelaers: Handboek Stem-, Spraak- en Taalpathologie, april In het Handboek Stem-, Spraak- en Taalpathologie verscheen tussen 1997 en 2007 gefaseerd in losse afleveringen, alle kennis op het gebied van de stem-, spraak- en taalpathologie vanuit verschillende disciplines. Dit hoofdstuk gaat over de feitelijke vorming van de stemgeving. De belangstelling voor de artistieke aspecten van spreken, retorica en zingen heeft een geschiedenis van vele millennia. Het bereiken van een steeds hogere verfijning van stemgeving en spreken kon rekenen op grote maatschappelijke waardering. Bestudering van de fysiologie van de stemgeving is daarentegen pas veel later gestart en was afhankelijk van de evolutie van wetenschappelijke kennis en inzichten. In 1601 verscheen de monografie van Julius Placentinus Casseus De Vocis Auditusque Organis Historia Anatomica, singulari fide methodo ac industria concinnata tractibus duobus explicata. Dit was de eerste systematische beschrijving van de morfologie van ademhaling en stemgeving. In de negentiende eeuw werd, met name in Wenen en Berlijn, met groot enthousiasme en diepe belangstelling gekeken en geluisterd naar de (zang)- stem. Zowel de esthetische als expressieve elementen van de (zang)stem alsmede het mechanisch proces van de stemgeving waren onderwerp van uitvoerige studies. Later is ook de spreekstem onderwerp van studie geworden. Veel elementen en processen komen bij elkaar en resulteren in de uiteindelijke stemgeving. Toch zijn individuele stemkarakteristieken zo uniek dat we bekenden aan hun stem kunnen herkennen. De onderliggende mechanismen van het vormen van menselijk stemgeluid zijn evenwel bij de meeste individuen vergelijkbaar. In het hoofdstuk Fysiologie van de stemgeving, beschrijft Schutte de verschillende types ademhaling, alsmede de longvolumina en longcapaciteiten. De primaire functie van de larynx was niet het stemgeven, maar een afsluitmechanisme ter bescherming van de luchtwegen. Dit mechanisme is

8 4 Stem secundair aangewend voor de functie van stemgeven en vereist hiervoor een ingewikkelde fine-tuning, in het bijzonder voor veranderingen van toonhoogte en bij spanningswisselingen in de stemplooien. Het trillingspatroon van de stemplooien is de resultante van vele elementen die op dit patroon inwerken: de bouw en de trillingseigenschappen van de stemplooien, akoestische en energetische wetmatigheden. Al sinds 1744 wordt gezocht naar een goede theorie over de stemvorming. De tegenwoordig algemeen geaccepteerde myo-elastisch-aërodynamische theorie is de in de loop van de tweede helft van de twintigste eeuw verder verfijnde en aangevulde theorie, die oorspronkelijk is geformuleerd door de Nederlander Van den Berg. Luchtdrukvariaties die zich hebben voorgedaan bij de mondopening van de spreker kunnen door een luisteraar worden waargenomen. Cranen gaat in op de Biofysische aspecten van stemgeluid en stembronmodellering. Hij behandelt de relatie tussen stromende lucht en geluid, waarbij zowel van de onregelmatige als van de regelmatige luchtstroomvariaties gebruik wordt gemaakt. De trilling in de stemplooien is afhankelijk van de vorm en de mechanische eigenschappen van het weefsel, ook de vorm van het aanzetstuk heeft invloed. Om de luchtstroom op cyclusniveau te kunnen meten wordt gebruikgemaakt van de techniek van de inverse filtering, waarbij door meting van de luchtstroom aan de mond de luchtstroom bij de stemplooien kan worden ingeschat. Cranen waarschuwt ervoor in de klinische setting niet zonder meer de meetgegevens die zijn verkregen met het lineaire bron-filtermodel te gebruiken om een deel van de diagnose op te baseren. De larynx heeft zowel eigenschappen van een klep als van een sfincter, dit maakt de larynx een uniek orgaan. Het gebruiken van de larynx voor de communicatie is pas veel later in de evolutie van de menselijke soort gekomen. De Jong gaat in op de Biomechanische aspecten van de stemvorming. Zowel de histoarchitectuur van de ware stemplooien als het skelet en de musculatuur van de larynx beïnvloeden het primaire stemgeluid. Bij de biomechanische processen tijdens de stemvorming zijn vele spieren, membranen, ligamenten en kraakbeenstructuren betrokken die simultaan optreden. Gelijktijdig blijken zowel glij-, draai- als kantelbewegingen te worden gemaakt. Een goede stemgeving steunt mede op een functionele ademhaling. De relatie tussen ademen en stemgeven heeft al van oudsher veel aandacht gekregen. Van Dixhoorn onderscheidt in Functioneel en dysfunctioneel ademen in relatie met stemvorming drie globale gebieden van de ademfuncties. Al deze functies worden beïnvloed door de mentale en fysieke toestand van het individu. Ademdisfuncties kunnen zowel primair als secundair optreden. Voor een goede ademhaling blijken geen kwantitatieve maar kwalitatieve criteria te zijn ontwikkeld. Desalniettemin is er een grote variabiliteit, afhankelijk van omstandigheden en noodzaak, op te merken. Bij de beoordeling van de ademhaling moeten volgens de auteur de neutrale zelfwaarneming en de passieve zelfwaarneming van het ademen, evenals het al dan niet mogelijk zijn van lengte- en breedte-ademhaling geëvalueerd worden. De discontinuïteit in de zangstem is een gevreesd probleem voor zangers. In het hoofdstuk de Registers van de zangstem stellen Miller en Schutte dat

9 Stem: inleiding 5 deze breuk voor mannen en vrouwen optreedt binnen eenzelfde beperkt frequentiegebied. Het dekken van de stem wordt door de zanger ervaren als een verandering van het plaatsen van de stem. Ook de stemsterkte interfereert met de registerdefinitie. De auteurs beschrijven de registers in de vrouwelijke en in de mannelijke zangstem. Open en gedekt zingen blijken niet door iedereen op dezelfde manier te worden geïnterpreteerd. De auteurs stellen derhalve een definitie van deze termen voor die descriptief is en niet normatief. Het lichaam maakt vanaf de geboorte een geweldige ontwikkeling door. Eerst een groeifase tot op ongeveer twintigjarige leeftijd, waarna langzaamaan een proces van lichte achteruitgang op gang komt, dat pas op hoge leeftijd duidelijke kenmerken van veroudering laat zien. Een soortgelijk proces zien we bij de stemontwikkeling zoals Debruyne beschrijft in zijn bijdrage Ontwikkeling en veroudering van de stem. Samengaand met een verlaging van de larynxpositie in de hals verlaagt ook de gemiddelde toonhoogte op een constante wijze, om bij jongens in de puberteit een ware duikeling te maken. Daarna vertoont de stem een lange periode van grote stabiliteit om op hoge leeftijd een tendens tot stijging te vertonen bij mannen en een tendens tot dalen bij vrouwen. Dat emotie zich via de stem uit, is allen meer dan bekend. Maar hierin zijn vele nuances mogelijk. Damsté beschrijft in Stem en persoonlijkheid hoe biologische en psychologische kenmerken doorwerken in de menselijke stem. Factoren als gender, lichaamsbouw en temperament zijn te duiden. Maar ook op het niveau van zowel de zakelijke inhoud van een mededeling, als van de expressieve kant, of van het relationele aspect of van het appellerend aspect kan miscommunicatie plaatsvinden. Het uiten van positieve of negatieve gevoelens heeft ook een behoorlijke invloed op de wijze van stemgeven, evenals op de wijze van ademen. Langdurig spreken is een intensieve lichamelijke belasting. In nogal wat beroepen wordt op dit functioneren een beroep gedaan. Buekers analyseert in Belasting en belastbaarheid van de stem factoren die hierop invloed kunnen uitoefenen, zoals toonhoogte, luidheid en duur van het stemgebruik, de belasting van de hulpmusculatuur en intrinsieke psychische factoren. Over de mogelijke belastbaarheid van de stem kunnen vooraf uitspraken worden gedaan, wanneer gelet wordt op het al dan niet aanwezig zijn van beperkende factoren. De auteur wijst erop dat met name personen met een kleine stem minder geschikt zijn voor beroepen die een grote belasting van het stemapparaat vereisen. De auteur heeft een formule ontwikkeld waarmee het mogelijk is de spreekstemcapaciteit van een individu te berekenen en voorzichtige uitspraken te doen over de mogelijke belastbaarheid van de stem.