Productaansprakelijkheid voor onveilige levensmiddelen (2)

Transcriptie

1 ARTIKELEN Productaansprakelijkheid voor onveilige levensmiddelen (2) BERND VAN DER MEULEN 1 In het vorige nummer van Journaal Warenwet besloot de auteur het eerste deel van zijn artikel met een opsomming van de uitzonderingen waarop een producent zich zou kunnen beroepen wanneer de consument er in geslaagd is te bewijzen dat hij schade heeft geleden door een gebrekkig product. De consument moet eerst bewijzen dat hij schade lijdt en vervolgens dat die schade veroorzaakt is (het causaal verband) door een gebrekkig product. Slaagt hij erin dat bewijs te leveren, dan is de producent aansprakelijk voor de schade tenzij hij zich weer kan beroepen op één van de genoemde uitzonderingen. Om daar nader op in te kunnen gaan is het van belang eerst enige gedefinieerde begrippen uit het Burgerlijk Wetboek nader toe te lichten. Het wettelijk begrip producent strekt zich uit tot de belangrijkste spelers in de productieketen. Blijkens artikel 6:187, tweede lid, wordt hieronder de fabrikant van een eindprodukt, de producent van een grondstof of de fabrikant van een onderdeel, alsmede een ieder die zich als producent presenteert door zijn naam, zijn merk of een ander onderscheidingsteken op het produkt aan te brengen, verstaan. Als producent wordt eveneens beschouwd degene die een product invoert in de Europese Economische Ruimte. Indien niet kan worden vastgesteld wie de producent is, dan komt deze omstandigheid niet voor risico van de consument die schade lijdt, maar van de leverancier. In artikel 6:187 wordt in het vierde lid bepaald, dat Indien niet kan worden vastgesteld wie de producent van het produkt is, elke leverancier als producent ervan wordt beschouwd, tenzij hij de benadeelde binnen een redelijke termijn de identiteit meedeelt van de producent of van degene die hem het produkt heeft geleverd. ( ) Deze regeling heeft in het levensmiddelenrecht tot gevolg dat het voor een consument, die schade lijdt door een gebrekkig levensmiddel, tamelijk eenvoudig is om iemand te vinden die voor deze schade aansprakelijk kan worden gesteld. De consument die bijvoorbeeld ziek wordt van de kip die hij heeft gegeten, kan elke speler in de schakel aansprakelijk stellen vanaf de leverancier van het diervoeder tot de detaillist die hem de kip heeft geleverd. Dit geldt temeer nu uit de etiketteringsregelgeving volgt dat het etiket van een levensmiddel een naam en adres moet vermelden. 2 Voorts is van belang de verplichting tot traceerbaarheid die in het levensmid- 1. B.M.J. van der Meulen is hoogleraar Recht en Bestuur aan Wageningen Universiteit en Researchcentrum (zie Hij is voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Levensmiddelenrecht (NVLR) (zie 2. Zie artikel 19 van het Warenwetbesluit etikettering van levensmiddelen (Warenwet, rubriek Etikettering, onderdeel 2.2). Zie nader over de etiketteringsregelgeving in Nederland: Hugo van Buuren, Etikettering van levensmiddelen,, Den Haag

2 Productaansprakelijkheid voor onveilige levensmiddelen (2) delenrecht geldt. 3 De consument hoeft zich niet druk te maken om de onderlinge verhouding tussen de verschillende spelers in de keten. In artikel is immers geregeld dat wanneer er verschillende personen op grond van 6.185, eerste lid, aansprakelijk zijn voor dezelfde schade, elk hunner voor het geheel aansprakelijk is. In het levensmiddelenrecht kunnen zich wel bijzondere bewijsproblemen voordoen. De gebrekkigheid van een levensmiddel zie hieronder zal vaak tot uitdrukking komen in lichamelijke klachten na consumptie. Ten gevolge van de consumptie is het levensmiddel echter moeilijk voor onderzoek bereikbaar en is het moeilijk een oorzakelijk verband tussen levensmiddel en klachten vast te stellen, echter de benadeelde moet de schade, het gebrek en het oorzakelijk verband tussen het gebrek en de schade bewijzen. 4 De productaansprakelijkheid betreft gebrekkige producten. De volgende vraag is dan, wanneer een product als gebrekkig kan worden aangemerkt. Het antwoord daarop wordt weer gegeven in artikel 6:186 van het Burgerlijk Wetboek. Daarin is aangegeven dat een product gebrekkig is, wanneer het niet de veiligheid biedt die men daarvan mag verwachten, alle omstandigheden in aanmerking genomen en in het bijzonder, de presentatie van het produkt, het redelijkerwijs te verwachten gebruik van het produkt en het tijdstip waarop het produkt in het verkeer werd gebracht. Naarmate de voedselveiligheidsregelgeving intensiever wordt, neemt de mate van veiligheid die de consument van levensmiddelen mag verwachten toe. 5 Daar staat tegenover dat de producent de verwachting van de consument en daarmee zijn aansprakelijkheid kan beïnvloeden. Dit kan hij doen door informatie te verstrekken op de verpakking, via een gebruiksaanwijzing 6 en via voorlichting of reclame. Naarmate de etikettering explicieter is over mogelijke risico s, over wijze van gebruik, bewaren, en dergelijke, heeft de consument minder reden te verwachten dat het product veilig is bij onoordeelkundig gebruik. Zo mag men tegenwoordig met alle waarschuwingen op de verpakking niet meer verwachten dat rookartikelen veilig zijn voor de gezondheid, of dat kip ook rauw, rare of medium kan worden geconsumeerd. Hetzelfde geldt wanneer voorgeschreven bewaartijden en -temperaturen niet in acht worden genomen. Ook landbouwproducten vallen onder de regeling. Dat is niet altijd zo geweest. Vanaf de invoering van de productaansprakelijkheidsregeling in 1990 tot 2000 waren primaire landbouwproducten daarvan uitgesloten. De gedachte was dat productaansprakelijkheid vooral past bij massaproductie waar men kosten kan spreiden, maar 3. Vergelijk ook artikel 18 van de Algemene Levensmiddelenverordening (Verordening (EG) Nr. 178/2002 van het Europees Parlement en de Raad van 28 januari 2002 tot vaststelling van de algemene beginselen en voorschriften van de levensmiddelenwetgeving, tot oprichting van een Europese Autoriteit voor voedselveiligheid en tot vaststelling van procedures voor voedselveiligheidsaangelegenheden PbEG L 31 van 1 februari 2002, opgenomen in Warenwet, rubriek Algemene beginselen levensmiddelenwetgeving, onderdeel 2.2). 4. Wellicht ten overvloede: in geval van risicoaansprakelijkheid is alleen het vereiste van schuld uitgesloten, er moet nog steeds sprake zijn van schade en van een oorzakelijk verband. 5. In Nederland is bijvoorbeeld van belang het Warenwetbesluit algemene productveiligheid (Warenwet, rubriek Productveiligheid, onderdeel 2.2). Zie ook het verbod op schadelijke levensmiddelen in artikel 18, onder a van de Warenwet. 6. Sommigen verwachten dat de voedselveiligheidseisen een zodanige vorm zullen gaan aannemen dat bepaalde voedingsmiddelen zullen moeten worden voorzien van een bijsluiter. Zo ver is het echter nog niet. 4

3 minder bij ambachtelijke productie. Vooral na de BSE-crisis is men daar anders over gaan denken. Veiligheidsrisico s beginnen vaak aan het begin van de voedselketen. De producent die daar actief is, kan zich ook inspannen om risico s zo klein mogelijk te houden. Daartegenover is wel aangevoerd dat de producent in de primaire sector afhankelijk is van externe invloeden die hij niet kan beïnvloeden zoals weer en milieuverontreiniging. De aard en de omvang van de schade die voor vergoeding in aanmerking komt, is beperkt in artikel 6:190 BW. De schade die bij voedselveiligheidsproblemen het meest te verwachten is schade door dood of lichamelijk letsel komt uitdrukkelijk voor vergoeding in aanmerking. Deze schade kan hoog oplopen waar het medische kosten betreft. De Nederlandse rechter is echter zeer terughoudend in het toekennen van smartengeld. Voor het overige komt alleen schade aan persoonlijke gebruiksvoorwerpen voor vergoeding in aanmerking. Schade aan voorwerpen die beroepsmatig worden gebruikt kan niet via productaansprakelijkheid, maar alleen via de normale weg worden verhaald. Daarbij moet dan dus ook de schuld van de producent worden aangetoond. Er geldt een wettelijke franchise van 500. Schade beneden dat bedrag kan niet worden gevorderd op basis van de productaansprakelijkheidsregeling. Naleving van voedselveiligheidseisen Wettelijke normen worden gegeven in een situatie waarin bepaald maatschappelijk gedrag door de wetgever wenselijk maar niet vanzelfsprekend wordt gevonden. Daarmee is de kans op overtreding van de normen bijna inherent aan de normstelling. Normen plegen daarom te voorzien in rechtsgevolgen bij niet-naleving. In het publiekrecht (bestuursrecht en strafrecht) gaat het bij deze gevolgen vooral om handhavingsmogelijkheden voor de overheid en sanctiebedreiging voor de overtreder. Deze mogelijkheden zijn in de praktijk vaak niet toereikend om een adequaat niveau van naleving te verzekeren. Men spreekt wel van een handhavingstekort. De bedreiging met sancties is echter niet de enige drijfveer voor de naleving van voedselveiligheidseisen. Er kunnen nog ten minste drie andere worden onderscheiden: aansprakelijkheid; toegenomen monitoring van upstream ondernemingen door hun afnemers; kans op reputatieschade. Om met de laatste te beginnen: sommige bedrijfs- en of merknamen zijn in het bewustzijn van grote delen van de bevolking verbonden met affaires. Het ligt voor de hand dat dit ongunstige invloed heeft op de omzet. Zo associëren velen de naam van een grote producent van chocoladeproducten en kindervoeding 7 nog steeds met kindersterfte in Afrika, hoewel eigenlijk niemand meer weet wat er in een tamelijk ver verleden is gebeurd. 7. Bij menige lezer zal hier spontaan een producentennaam te binnenschieten, ik wil echter niet door het noemen van die naam een bijdrage leveren aan het instandhouden van de reputatieschade. Een ander bekend voorbeeld betreft een groot merk in diepvriesproducten. Enige jaren geleden was een lading vergiftigd geraakt door lekkage van koelvloeistof tijdens het transport. Sedertdien wordt alom beweerd dat het laatste avondmaal onder het desbetreffende merk verkrijgbaar is. 5

4 Productaansprakelijkheid voor onveilige levensmiddelen (2) Reputatieschade ontstaat als de naam van een producent in verband wordt gebracht met problemen. Dat kan gebeuren zonder dat er sprake is van een fout die door de desbetreffende producent is gemaakt. Zoals hieronder nog nader uiteen zal worden gezet, zet dit ondernemingen ertoe aan om in toenemende mate kritisch te zijn ten aanzien van de kwaliteit die door hun toeleveranciers wordt verstrekt. Voor deze toeleveranciers zullen de wensen van de afnemer daarom een belangrijke drijfveer zijn om voedselveiligheidsnormen in acht te nemen. In geval van voedselverontreiniging loopt de onderneming ten slotte het risico van een civiele actie uit productaansprakelijkheid. Dit kan twee effecten hebben. Het directe effect dat schadevergoeding moet worden betaald en het indirecte effect dat de zaak negatieve publiciteit kan veroorzaken en daarmee omzetschade. Op deze wijze hangen de verschillende drijfveren met elkaar samen. 8 Consumenten beschouwen voedselveiligheid niet als een gunst maar als een recht. Hierdoor heeft de producent weinig mogelijkheden zich op het vlak van voedselveiligheid in positieve zin te onderscheiden. Hij kan echter wel grote schade oplopen wanneer hij in verband wordt gebracht met een veiligheidsprobleem. Aansprakelijkheid is de civielrechtelijke consequentie van normschending. Het initiatief tot handhaving van de norm ligt daarbij niet bij de overheid, maar bij degene die door de normschending wordt benadeeld. Van aansprakelijkheid kan een sterke stimulans tot naleving uitgaan. Ondernemingsstrategieën De risico s die zij lopen brengen ondernemingen in de levensmiddelensector tot verschillende strategieën. Zorgvuldige naleving van veiligheidsnormen is er daarvan één, maar niet de enige. Zo ziet men duidelijke inspanningen om potentiële voedselveiligheidsproblemen zo snel mogelijk uit de markt te filteren door consumenten de mogelijkheid te bieden via gratis telefoonnummers en antwoordnummers hun klachten voor te leggen aan de producent of de distributeur. Consumenten die van deze mogelijkheden gebruik maken kunnen vervolgens tevreden gesteld voordat een klacht gaat rondzingen. In 1999 hebben Rupert Loader van de universiteit van Reading (VK) en Jill Hobbs van de universiteit van Saskatchewan (Canada) een paper gepubliceerd over strategische reacties van het bedrijfsleven op voedselveiligheidswetgeving in het Verenigd Koninkrijk en in Canada. 9 In het Verenigd Koninkrijk geldt ingevolge de EG-richtlijnen een soortgelijk regime als in Nederland. Dit komt erop neer dat wanneer ergens in de voedselketen een veiligheidsprobleem ontstaat, alle ondernemingen downstream daarvoor aansprakelijk kunnen worden gesteld. Dit heeft invloed op de verhoudingen in de voedselketen. Ondernemingen verlangen meer controleerbare zekerheid van de voorafgaande schakels. Dit leidt tot het opzetten van ketengarantiesystemen op privaatrechtelijke basis. Onderling afgesproken toepassing van HACCP-systemen, ook buiten gevallen waarin dat uitdrukkelijk is voorgeschreven, speelt daarin een belangrijke rol. 8. Ook de handhavende overheid kan inspelen op de vrees voor reputatieschade door publiekswaarschuwingen in het voorzicht te stellen wanneer een onderneming niet onmiddellijk zelf orde op zaken stelt. 9. Rupert Loader and Jill. E. Hobbs, Strategic responses to food safety legislation, Food Policy 24 (1999), p (te vinden op 6

5 In de VS en Canada is de doorwerking van aansprakelijkheid door de keten geringer. Loader en Hobbs observeren dat mede in verband hiermee in het VK veel meer samenwerking in de voedselketen tot stand is gekomen dan in de VS en in Canada. Maar ook in laatstgenoemde landen levert de vrijwillige toepassing van HACCPsystemen voor producenten een significante verbetering op van de concurrentiepositie. Ook in Nederland zien wij dat ondernemingen verder gaan dan wettelijk is voorgeschreven. Zo kent de Warenwetgeving niet de mogelijkheid dat de autoriteiten ondernemingen ertoe verplichten gebrekkige levensmiddelen van de markt te halen. Toch komen ook in Nederland met enige regelmaat recalls voor. Deze geschieden op vrijwillige basis. Zij worden enerzijds ingegeven door de wens schade te beperken door consumenten niet bloot te stellen aan gezondheidsrisico s en anderzijds, door de ervaringen in onder meer de automobielindustrie, dat het terugroepen van gebrekkige producten de reputatie van de onderneming niet schaadt, maar eerder ten goede komt. Claimcultuur Bij herhaling wordt de vrees uitgesproken voor Amerikaanse toestanden 10 voor de opkomst van een claimcultuur in Nederland. Bij deze vrees wordt gedacht aan een toename naar aantal en omvang van schadeclaims. Naar mijn oordeel is een dergelijke toename slechts negatief te waarderen wanneer deelnemers aan het maatschappelijk verkeer elkaar in toenemende mate lastig vallen met ongerechtvaardigde schadeclaims. Wanneer het betekent dat consumenten meer dan in het verleden voor hun gerechtvaardigde belangen opkomen, dan vind ik dat niet negatief. In dat geval zou in het verleden veelvuldig schade zijn gedragen door benadeelden die deze schade naar de mening van de wetgever niet hadden behoren te dragen. Helaas speelt de vraag naar de gerechtvaardigdheid van claims in discussies over de claimcultuur tot op heden voor zover ik kan overzien geen rol van betekenis. Slechts in beperkte mate zijn statistische gegevens beschikbaar. 11 Een belangrijke aanwijzing voor een toename in claimgedrag wordt gevormd door een forse toename van de totale schade die door aansprakelijkheidsverzekeringen wordt vergoed In de Verenigde Staten wordt civielrechtelijke handhaving krachtig gestimuleerd doordat bij bepaalde ernstige normschendingen aan degene die daartegen civielrechtelijk optreedt zogenaamde punitive damages worden toegekend: een bedrag (boete) dat de veroorzaker van de schade boven op de vergoeding van de geleden schade aan de benadeelde moet betalen. Degene die in de VS schade lijdt heeft daardoor niet alleen de mogelijkheid om schadeloos gesteld te worden, maar zelfs om aan de zaak te verdienen. 11. Dit is opmerkelijk omdat de Minister van Justitie bij brief van 17 juni 1999 (Kamerstukken II 1998/99, 26 6, nr. 1, p. 9) heeft verklaard dat systematische verzameling van informatie over claimgedrag dringend nodig is om ongewenste ontwikkelingen tijdig en met zekerheid te kunnen signaleren. Vervolgens heeft hij op 27 december 1999 het voornemen geuit de Tweede Kamer te informeren over de uitkomsten van het onderzoek (Kamerstukken II , 26 6, nr. 2, p. 18). Deze rapportage heeft tot op heden niet plaatsgevonden. Blijkbaar is er (nog) weinig terechtgekomen van het beleidsvoornemen dat de minister formuleerde een systeem te ontwikkelen om de ontwikkeling van de claimcultuur te volgen. 12. Kamerstukken II 1998/99, 26 6, nr. 1, p. 2. Overigens is het aantal aansprakelijkheidsverzekeringen niet toegenomen. Kamerstukken II, , 26 6, nr. 2, p. 4. De minister geeft aan dat naar de omvang van deze toename onderzoek zal worden gedaan. 7

6 Productaansprakelijkheid voor onveilige levensmiddelen (2) Op verzoek van de minister van Justitie heeft een ambtelijke Werkgroep Claimcultuur een rapport geschreven: Naar een claimcultuur in Nederland? 13 Daarop is een korte gedachtewisseling tussen de minister en de Tweede Kamer gevolgd. Hieruit komen enkele factoren naar voren die kunnen bijdragen aan het ontstaan van een claimcultuur. Juridisering van de samenleving Toenemende regelgeving legt een steeds dichter web van rechten en plichten over de mensen. Zij zien hun verhoudingen en geschillen steeds meer als juridisch. Het recht inzake voedselveiligheid kent zowel op Europees als op nationaal niveau een grote regeldichtheid. Deze factor voor het ontstaan van claimcultuur is daarom prominent aanwezig. Verzakelijking van relaties Relaties die voorheen in de sociale sfeer lagen verzakelijken in toenemende mate. Volgens de minister is er sprake van een afnemende sociale cohesie. Overigens lijkt hetzelfde waar te nemen in het bedrijfsleven. Ook in het voedselveiligheidsrecht ligt een verharding van maatschappelijke verhoudingen in het verschiet. Niet in de eerste plaats tussen burgers (waaronder begrepen bedrijven) onderling, maar wel tussen overheid enerzijds en bedrijven en burgers anderzijds. Nederland kent een overlegcultuur ( poldermodel ) waarin problemen zoveel mogelijk in goed onderling overleg (al dan niet met behulp van convenanten) worden opgelost. De Europese Commissie heeft vorig jaar een voorstel voor een verordening gepubliceerd die de lidstaten strafrechtelijke handhaving van belangrijke delen van het levensmiddelenrecht wil voorschrijven. 14 Verkleining van het sociale zekerheidsstelsel Naarmate diverse vormen van (gezondheids)schade minder worden ondervangen door sociale voorzieningen, zal de neiging toenemen degene die de desbetreffende schade heeft veroorzaakt daarop aan te spreken. Complexer worden van de samenleving en voortschrijden van de wetenschap Burgers zijn in toenemende mate onzeker over hun rechtspositie. Dit leidt tot een toename van geschillen. Voorts ontstaat een steeds groter wetenschappelijk inzicht in risico s voor de gezondheid. Hierop kunnen claims worden gebaseerd wanneer die risico s zich verwezenlijken. Op het gebied van voedselveiligheid zijn deze ontwikkelingen op dit ogenblik stormachtig. Ontwikkeling in de rechtshulpverlening Een toenemend aanbod aan rechtsbijstand zou mede kunnen bijdragen aan een groeiende vraag. 13. Uitgave Ministerie van Justitie, januari Het rapport is bij brief van 17 juni 1999 aangeboden aan de Tweede Kamer (Kamerstukken II 1998/99, 26 6, nr. 1). Op 27 december 1999 is een lijst gepubliceerd met vragen van de vaste kamercommissie voor Justitie en antwoorden van de minister (Kamerstukken II , 26 6, nr. 2). Sedertdien lijkt de zaak stil te liggen. 14. Voorstel voor een Verordening van het Europese Parlement en de Raad betreffende de officiële controle op levensmiddelen en diervoeder (COM (2003) 0052), d.d. 5 februari

7 Toename claimbewustheid De mondigheid van burgers neemt toe en daarmee ook hun bewustheid van hun rechtspositie. Evaluatie productaansprakelijkheidsrecht Loopt het in de praktijk vaart met aansprakelijkstellingen ter zake van voedselveiligheidsproblemen? De gepubliceerde rechtspraak duidt daar niet op. In de VS hebben zaken gespeeld over brandwondenschade die door hete koffie was veroorzaakt en over de vraag of een hamburgerketen aansprakelijk kan worden gesteld voor overgewicht (het antwoord van de jury luidde ontkennend). Vergelijkbare zaken hebben in Nederland de vakpers nog niet gehaald. Over de reden daarvan kan men alleen maar speculeren. Veel problemen die door gebrekkig voedsel worden veroorzaakt ( buikpijn ) zullen niet als vergoedbare schade worden gepercipieerd of worden gedekt door een ziektekostenverzekering of sociale voorziening. De Richtlijn inzake productenaansprakelijkheid 15 draagt aan de Europese Commissie op de werking van de Richtlijn om de vijf jaar te evalueren en zonodig aanbevelingen tot wijzigingen te doen. Het eerste verslag verscheen in Uit de evaluatie kwam naar voren dat de productaansprakelijkheidsregeling alom als belangrijke wetgeving werd beschouwd. Zij had bijgedragen aan bewustwording van productveiligheid. Er werd geen aanleiding gezien wijzigingen voor te stellen. De tweede evaluatie werd ingeleid met een groenboek, 17 een voorzet van de Commissie met vraag- en discussiepunten. Daarop zijn circa honderd reacties binnengekomen, onder meer van de Nederlandse regering. Op 31 januari 2001 heeft de Commissie verslag uitgebracht. 18 De respondenten beoordelen de Richtlijn als een evenwichtig en stabiel juridisch kader waarin met de belangen van zowel consumenten als producenten rekening wordt gehouden. Consumenten worden beter beschermd zonder dat er sprake is van negatieve gevolgen voor verzekeringsmaatschappijen, noch van een belemmering voor het in de handel brengen van producten in de Gemeenschap. De positie van Europese bedrijven op de wereldmarkt is niet verzwakt. 19 De bescherming van de consument is tweeledig: ten eerste worden producenten gestimuleerd om veilige producten te produceren 20 en ten tweede kunnen zij als zich toch ongelukken voordoen schadevergoeding eisen. Dit laatste leidt overigens niet tot veel rechtszaken. De overgrote meerderheid, volgens Duitse en Nederlandse verzekeraars 90%, van de gevallen wordt buiten de rechtbank afgehandeld, 21 vooral 15. Richtlijn 85/374/EG, PbEG L 210 van 7 augustus Zie ook noot 20 in het eerste deel van deze bijdrage (/10). 16. COM(95) COM(1999) COM(2000) Ter vergelijking: volgens cijfers van het Belgische bedrijfsleven heeft de VS-wetgeving tot gevolg dat de uitvoer van Europa naar de VS voor textiel en staal twee keer, voor levensmiddelen vijf keer en voor farmaceutische producten tien keer zo duur is als uitvoer naar andere landen. 20. Gemeld wordt dat de productveiligheid sinds 1985 aanzienlijk is toegenomen. Respondenten zeggen dat het bedrijfsleven bij het ontwerpen, produceren, etiketteren en bij het toezicht na het in de handel brengen met deze aspecten rekening houdt en zeer veel gebruikmaakt van de normen voor goede werkwijzen. 21. Daar komt nog bij dat in veel gevallen de schade door de eigen verzekering van de benadeelde wordt vergoed, waardoor het helemaal niet tot een geschil komt. 9

8 Productaansprakelijkheid voor onveilige levensmiddelen (2) indien de feiten (gebrek, schade en oorzakelijk verband) duidelijk zijn. Benadeelden worden zodoende snel en efficiënt schadeloos gesteld. Consumentenorganisaties hebben aangegeven dat er ruimte is voor verbeteringen. In de praktijk kan het moeilijk zijn aan te tonen dat een product een gebrek vertoonde of dat er een oorzakelijk verband bestaat. Dit kan bijvoorbeeld het gevolg zijn van het verloren gaan van het desbetreffende product, in het bijzonder in geval van voedingsmiddelen en farmaceutische producten. In Nederland hebben de rechters overigens mogelijkheden consumenten hierin tegemoet te komen bij de verdeling van de bewijslast. Verschillend wordt ook gedacht over de uitzondering voor ontwikkelingsrisico s. De producent van een gebrekkig product kan niet aansprakelijk worden gesteld als hij aantoont dat het op grond van de objectieve en meest geavanceerde stand van de wetenschappelijke en technische kennis op het tijdstip waarop hij het product in het verkeer bracht, onmogelijk was het bestaan van het gebrek te ontdekken. Volgens het bedrijfsleven zou een verandering van deze regel de vooruitgang tegengaan. Zo zou de lancering van innovatieve biotechnologieproducten, die verband houden met de specifieke kenmerken van de farmaceutische sector, kunnen worden vertraagd of verhinderd. Daartegenover benadrukken consumentenorganisaties dat risicoaansprakelijkheid gebaseerd is op het erkende beginsel dat de persoon die voordeel heeft bij een risicoactiviteit het nadeel van andere personen moet vergoeden. Overigens blijkt het in de praktijk voor producenten niet eenvoudig aan te tonen dat een gebrek inderdaad onmogelijk kon worden opgespoord. De Commissie acht het meest waarschijnlijk dat schade als gevolg van ontwikkelingsrisico s zich bij de volgende categorieën voordoet: farmaceutische producten, genetisch gemodificeerde organismen en voedingsmiddelen. Voor productaansprakelijkheid gelden kortere verjaringstermijnen (drie en tien jaar) dan voor andere vormen van aansprakelijkheid. Hierdoor wordt technologische innovatie niet afgeremd en blijft het risico verzekerbaar. Consumenten pleiten voor een verlenging van de termijn, in ieder geval voor bijzondere productgroepen zoals voedingsmiddelen, farmaceutische producten, landbouwproducten of producten die bestemd zijn om gedurende een zeer lange periode te worden gebruikt. Dit punt is voor Nederland wellicht wat minder gevoelig dan voor andere landen, omdat ook de gewone verjaringstermijnen in Nederland niet heel lang zijn (meestal vijf jaar). De Commissie concludeert dat er geen grote problemen met de toepassing van de Richtlijn kunnen worden vastgesteld. De Richtlijn biedt een kosteneffectief kader dat zowel de belangen van de verbruikers als de belangen van de producenten waarborgt. Dit kader zou volgens de Commissie ongewijzigd gehandhaafd moeten worden. Desalniettemin wil de Commissie een groep van experts instellen om de vinger aan de pols te houden. Zo zou de samenwerking tussen rechtshandhavingsinstanties in de verschillende lidstaten nog kunnen worden versterkt. Observaties Productaansprakelijkheidsrecht is volledig Europees ingekaderd. Wanneer wijzigingen zouden worden gewenst, kunnen die niet nationaal worden gerealiseerd maar moet daartoe op communautair niveau overstemming worden bereikt. De periodieke 10

9 evaluaties kunnen als aanknopingspunt worden gebruikt voor het aanzwengelen van een eventuele discussie. De Europese Commissie beoordeelt het productaansprakelijkheidsrecht in haar beide evaluaties tot nu toe gunstig. Daarbij valt op dat voor zover er kanttekeningen worden geplaatst daarbij telkens de voedingssector wordt genoemd, soms nader toegespitst op genetische modificatie. Juist op dat vlak blijkt empirische informatie in belangrijke mate te ontbreken. Positief is dat de uniforme regeling inzake productaansprakelijkheid ook in de levensmiddelensector leidt tot gelijke concurrentievoorwaarden. Ook zet zij ondernemingen aan tot verschillende strategieën die de veiligheid van het voedsel voor de consument ten goede komen zoals naleving van voedselveiligheidswetgeving: zorgvuldige etikettering en ketenintegratie. Deze strategieën lijken effectief. Het komt tot weinig geschillen die in rechte worden uitgevochten. Blijkbaar functioneert het productaansprakelijkheidsrecht meer als stok achter de deur. De verdichting van het voedselveiligheidsrecht vertoont echter verschillende karakteristieken die door de minister van Justitie worden gerekend tot de determinanten van een claimcultuur. Dit kan erop duiden dat voedselveiligheidsproblemen in toenemende mate wel voor de rechter zullen worden gebracht. De vraag is echter of dit laatste zonder meer negatief moet worden gewaardeerd. Een positief aspect lijkt mij dat de aansprakelijkheid van exploitanten van levensmiddelenbedrijven ertoe bijdraagt dat de letter van de voedselveiligheidsregelgeving tot levende werkelijkheid wordt. Het belangrijkste dilemma dat tussen de regels van de Europese evaluatie doorklinkt, betreft het gebruik van genetisch gemodificeerde organismen in de productie van levensmiddelen. Op dit punt lijkt het algemene beeld van evenwicht tussen producenten en consumenten ten nadele van de consumenten uit het lood te raken. De producent kan ontwikkelingsrisico s afwentelen en is door korte verjaringstermijnen gedeeltelijk beschermd tegen effecten die pas op langere termijn aan het licht treden. Voorts lijkt de bewijspositie van de consument inzake de schadelijkheid van high tech food wel erg moeilijk. 22 In het kader van het aansprakelijkheidsrecht zouden specifieke voorzieningen kunnen worden getroffen om de positie van de consument te versterken. Aangezien echter in het geval van ggo s willens en wetens de maatschappelijke keuze wordt gemaakt consumenten bloot te stellen aan onvoorspelbare langetermijneffecten wanneer deze producten naar de huidige stand van de wetenschap als veilig kunnen worden beoordeeld, ligt een alternatieve route meer voor de hand. Dit is de instelling van een fonds te vullen door de overheid en het betrokken bedrijfsleven waaruit mogelijk toekomstige maatschappelijke lasten kunnen worden voldaan. 22. Voor een beschouwing over specifiek deze kwestie zij verwezen naar Eva Dieben, Productaansprakelijkheid en genetisch gemodificeerde voedingsmiddelen, Utrechtse Wetenschapswinkels voor maatschappijgericht onderzoek,