Samenvatting: het ne bis in idem beginsel in de rechtsorde van de Europese Unie, een conceptuele en jurisprudentiële analyse

Transcriptie

1 Samenvatting: het ne bis in idem beginsel in de rechtsorde van de Europese Unie, een conceptuele en jurisprudentiële analyse Het probleem De dynamiek van het Europese integratieproces stelt vaak nieuwe eisen aan aloude nationale rechtsbeginselen. Het beginsel ne bis in idem, de regel die een tweede vervolging voor een feit waarover reeds onherroepelijk door een rechter is beslist verbiedt, is daar een voorbeeld van. Hoewel de uitlegging en toepassing van dit fundamentele rechtsbeginsel van oudsher sterk nationaal is bepaald, kan deze inmiddels niet meer los worden gezien van de rechtsontwikkeling binnen de juridische kaders van de Europese Unie, de Raad van de Europa, en het Schengen-acquis. Door het toegenomen belang van justitiële samenwerkings- en erkenningsmodaliteiten binnen de Europese Unie, alsmede door de invoering van een gedecentraliseerd systeem van mededingingstoezicht, is het belang van het ne bis in idem beginsel voor de EUrechtsorde de afgelopen jaren sterk toegenomen. Aan deze Europese invulling van het ne bis in idem beginsel ligt echter geen eenduidige gemeenschappelijke standaard ten grondslag. Hoewel er inmiddels wel kan worden gesproken van een gemeenschappelijke ontwikkeling in de rechtspraak van het Hof van Justitie EG en het Europees Hof voor de Rechten van de Mens over het ne bis in idem beginsel (waarover hieronder meer), vertonen beiden zowel samenhang als divergentie. Daarnaast dienen er bij de uitlegging en toepassing van het ne bis in idem beginsel binnen de rechtsorde van de EU verschillende bepalingen in aanmerking genomen te worden, en ook tussen deze bepalingen bestaan diverse onderlinge verschillen. De toepassing van het ne bis in idem beginsel binnen de EU rechtsorde is dan ook niet eenvormig geregeld. Er zijn in de afgelopen jaren verschillende initiatieven en voorstellen geweest, erop gericht om de positie van het ne bis in idem beginsel binnen de Europese rechtsorde te versterken. Deze hebben tot dusverre niet tot concrete maatregelen geleid, en het vraagstuk van harmonisatie van de uitlegging en toepassing van het ne bis in idem beginsel binnen de rechtsorde van de EU is dan ook onverkort relevant. Deze studie

2 Deze studie stoelt op de aanname dat een van de belangrijkste problemen voor de toepassing van het ne bis in idem beginsel in de EU is dat er op belangrijke punten onduidelijkheid bestaat over de inhoud, reikwijdte en uitlegging van dit beginsel zelf. De hoofddoelstelling van het onderzoek is dan ook om op die hoofdpunten de benodigde duidelijkheid te verschaffen. Die duidelijkheid is niet alleen nodig omdat de rechters in de lidstaten in toenemende mate zullen worden geconfronteerd met vragen van ne bis in idem in situaties die binnen het toepassingsbereid van het EU recht liggen, maar ook omdat een helder uitgangspunt een noodzakelijke voorwaarde is voor het welslagen van mogelijke verdere voorstellen die erop gericht zijn om de positie van het ne bis in idem beginsel in het Europese recht te versterken. Omdat er voor het ne bis in idem beginsel geen gemeenschappelijke internationale standaard bestaat die als uitgangspunt zou kunnen dienen voor een studie als deze, wordt in hoofdstuk 2 een algemene conceptuele analyse van het ne bis in idem beginsel uitgevoerd. Het doel van deze analyse is om de inhoud, rationale, elementen, en verschillende aspecten van de reikwijdte van het ne bis in idem beginsel aan een eerste, verkennend onderzoek te onderwerpen, welk onderzoek het analytisch raamwerk zal vormen voor de rest van dit onderzoek. Alvorens de rechtspraak van de Gemeenschapsrechter over het ne bis in idem beginsel aan een kritische beschouwing te onderwerpen in hoofdstuk 4, wordt de achtergrond waarbinnen die rechtspraak tot stand is gekomen besproken in hoofdstuk 3 van deze studie. Het gaat daarbij om het landschap van de Justitiële en Politiële samenwerking tussen de lidstaten (de zogeheten Derde Pijler van de EU), en dat van het EG mededingingsrecht. Beide rechtsgebieden hebben in de afgelopen jaren aanzienlijke ontwikkelingen doorgemaakt, en een goed begrip van diverse aspecten van deze ontwikkelingen is nodig om de rechtspraak van Hof van Justitie EG en het Gerecht van Eerste Aanleg in de juiste context te kunnen bespreken. De rechtspraak van het Hof van Justitie EG en het Gerecht van Eerste Aanleg wordt besproken en geanalyseerd in hoofdstuk 4. Het ne bis in idem beginsel deed al vroeg in de geschiedenis van de Gemeenschap zijn intrede in de rechtspraak van het Hof van Justitie EG ( HvJEG ) over het Europese kartelrecht. In 1969 kwam het HvJEG in de zaak Walt Wilhelm tot de slotsom dat het ne bis in idem beginsel geen toepassing kon

3 vinden in de verhouding tussen het EG mededingingsrecht en het Duitse mededingingsrecht, omdat de beide mededingingsregimes niet hetzelfde rechtsbelang zouden dienen. 1 In vergelijkbare zin formuleerde het Hof later, in het arrest Cement een drievoudig vereiste voor de toepassing van het ne bis in idem beginsel in het Gemeenschapsrecht: dat de feiten, de overtreder en het beschermde rechtsgoed dezelfde zijn 2. Inmiddels hebben zich grote veranderingen voltrokken binnen het systeem van handhaving van het EG mededingingsrecht, en die veranderingen zouden aanleiding kunnen vormen voor een koerswijziging in de rechtspraak op dit punt. In de context van de Derde Pijler van de Unie maakte de rechtspraak van het Hof van Justitie EG over het ne bis in idem beginsel zoals neergelegd in art. 54 van het Schengen Uitvoeringsovereenkomst( SUO ) in de afgelopen jaren 3 een geheel andere ontwikkeling door. Door de vele verschillen tussen de systemen van strafrecht van de lidstaten van de Europese Unie zou een bepaling als art. 54 SUO weinig effectieve bescherming bieden, als het beschermde rechtsgoed of de juridische kwalificatie van een gedraging onder het nationale recht een rol zou spelen bij de toepassing ervan. Het Hof van Justitie EG onderkende dit probleem, en koos daarom voor een brede, feitelijke uitlegging van idem, waarbij de juridische kwalificatie van de feiten in het nationale strafrecht geen rol speelt. In hoofdstuk 5 wordt de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens over het ne bis in idem beginsel zoals dat is neergelegd in art. 4 van het 7 e Protocol aan een kritische beschouwing onderworden. Deze rechtspraak heeft een moeizame ontwikkeling doorgemaakt. In de zaken die volgden op de tegenstrijdige arresten Gradinger 4 en Oliveira 5 onderzocht het Hof in toenemende mate of de bewuste delictsomschrijvingen dezelfde kernelementen ( essential elements ) vertoonden. 6 Uit de 1 Zaak 14/68, Walt Wilhelm e.a., [1969] ECR -1 2 Gevoegde zaken C-204/00 P, C-205/00 P, C-211/00 P, C-213/00 P, C-217/00 P en C-219/00 P Aalborg Portland et al v. Commissie [2004] ECR I Sinds 2003, het jaar van het arrest Gözütok en Brügge (gevoegde zaken C-187 en 385/01 [2003] ECR I- 1345). 4 Gradinger v. Oostenrijk, 23 oktober 1995 (appl.no /90) 5 Oliveira v. Zwitserland, 30 juli 1998 (appl.no /94) 6 Zie met name de arresten in de zaken Sailer v. Oostenrijk, 6 juni 2002 (appl. No /97), Göktan v. Frankrijk, 2 juli 2002, (appl. no /96), Asçi v. Oostenrijk, (ontvankelijkheid) 19 oktober 2006 (appl. no. 4483/02), Hauser Sporn v. Oostenrijk, 7 december 2006 (appl. no.37301/03), Stempfer v. Oostenrijk, 26 juli 2007 (appl. no /03) en Schutte v. Oostenrijk, 26 juli 2007 (appl. no /03).

4 rechtspraak kon echter nauwelijks met enige mate van zekerheid worden afgeleid welke criteria het Hof precies hanteerde bij het toepassen van deze norm; een mate van rechtsonzekerheid leek inherent te zijn aan de benadering die het Hof had gekozen. In het recente arrest Zolotukhin tegen Rusland 7 heeft het Hof zijn uitlegging van art. 4 van het 7 e Protocol van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens echter grondig herzien. In dat arrest heeft het Hof heeft aansluiting gezocht bij de rechtspraak van het Hof van Justitie EG over de uitlegging van art. 54 Schengen Uitvoeringsovereenkomst, en daarmee ruim baan gegeven aan de toepassing van het ne bis in idem beginsel van art. 4 van het 7 e Protocol. Deze leading case is niet alleen van belang voor de rechtspleging in de lidstaten van de Raad van Europa, maar zou ook een schaduw vooruit kunnen werpen over de uitlegging en toepassing van het ne bis in idem beginsel in het EG mededingingsrecht. In hoofdstuk 6 worden de bevindingen van de hoofdstukken 3, 4 en 5 bijeengebracht binnen het analytisch raamwerk van hoofdstuk 2, en er worden conclusies uit getrokken. Enkele van de hoofdbevindingen van deze studie worden in het hiernavolgende kort gepresenteerd. Enkele hoofdbevindingen In deze studie wordt verdedigd dat uit zowel de mensenrechtelijke aard van het ne bis in idem beginsel als uit de rechtspraak van het Hof van Justitie EG en dat van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens volgt dat aan de toepassing van het ne bis in idembeginsel in de rechtsorde van de EU een gemeenschappelijke standaard ten grondslag ligt, of dient te liggen. Deze studie bestrijdt derhalve dat er op goede gronden verschillen zouden moeten of kunnen bestaan tussen de bestaande interpretaties van het de ne bis in idem-beginsel in verschillende rechtssferen, zoals door enkele auteurs wel is betoogd. 8 In deze studie wordt gesteld dat het uniforme ne bis in idem beginsel in de Gemeenschapsrechtsorde de regel is die een tweede vervolging voor een feit waarover reeds onherroepelijk door een rechter is beslist verbiedt (en derhalve niet de regel die een 7 Arrest (Grote Kamer), 10 februari 2009 Zolotukhin tegen Rusland (App. No /03) 8 Zoals bijvoorbeeld: R. Lööf, 54 CISA and the Principles of ne bis in idem, European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice 2007, p

5 tweede bestraffing verbiedt). Het verbod van dubbele vervolging (ook wel: Erledigungsprinzip) en het verbod van dubbele bestraffing (ook wel: Anrechnungsprinzip) vormen onderscheidenlijke, aanvullende rechten; het verbod van dubbele bestraffing vormt een specifieke uitdrukking van het proportionaliteitsbeginsel in het Gemeenschapsrecht, en vindt slechts dan toepassing als de verschillende voorwaarden voor de toepassing van het verbod van dubbele vervolging (derhalve: het ne bis in idem beginsel) niet zijn vervuld. Het ne bis in idem beginsel verzet zich slechts tegen een nieuwe rechtsvervolging vanaf het moment dat de uitkomst van een eerdere vervolging terzake onherroepelijk is geworden (res iudicata). Een parallelle (gelijktijdige) rechtsvervolging voor dezelfde feiten vormt dus op zichzelf nog geen inbreuk op het ne bis in idem beginsel. Wel wordt in deze studie betoogd dat de voortzetting van een parallelle vervolging, na het moment dat de uitkomst van een eerdere vervolging onherroepelijk is geworden, inbreuk zal maken op het ne bis in idem beginsel zodat verschillende gelijktijdige procedures doorgaans uiteindelijk zullen resulteren in een inbreuk op het beginsel, indien ze worden voortgezet. In deze studie wordt onder meer betoogd dat het (objectieve) toepassingsbereik van het Gemeenschapsrechtelijke ne bis in idem beginsel wordt bepaald door het toepassingsbereik van het Gemeenschapsrecht als zodanig, en derhalve niet door het rechtsgoed dat het Gemeenschapsrecht of het nationale recht beoogt te beschermen. 9 In het algemeen zijn de lidstaten gebonden aan de Gemeenschapsrechtelijke beginselen zoals ne bis in idem en het proportionaliteitsvereiste voor zo ver zij handelen within the scope of Community law. 10 Echter, niet elke dubbele toepassing van een norm van Gemeenschapsrecht zal strijd met het ne bis in idem beginsel opleveren; in deze studie wordt betoogd dat hiervoor tevens vereist is dat de toepassing van de betreffende norm van Gemeenschapsrecht voor de lidstaten dwingend voorgeschreven is. Indien het de lidstaten immers vrijstaat een strengere norm te hanteren (zoals bijvoorbeeld het geval is bij minimum-harmonisatie), zou hieruit logischerwijze volgen dat de lidstaten ook in de 9 Hoewel het één indirect ook weer met het ander samenhangt. 10 Case 5/88, Wachauf [1989] ECR 2609.

6 gelegenheid gesteld moeten worden om die strengere norm te handhaven, desnoods door een tweede vervolging in te stellen. Uit de rechtspraak van zowel het Hof van Justitie EG als het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (de zogeheten Engel-criteria) komt voldoende duidelijk naar voren dat het ne bis in idem beginsel doorgaans toepassing zal vinden in die onderdelen van het Gemeenschapsrecht, die punitief van aard zijn, waaronder is begrepen het EG mededingingsrecht. Voor de toepassing van het Gemeenschapsrechtelijke ne bis in idem beginsel komen niet alleen onherroepelijke rechterlijke beslissingen in aanmerking, maar ook andere finale beslissingen die een einde maken aan een vervolging, waaronder begrepen schikkingen en leniency in het EG mededingingsrecht. Voor de toepassing van het verbod van dubbele bestraffing geldt deze vereiste (die van een onherroepelijke beëindiging van de eerdere vervolging) niet onverkort, omdat het geen vereiste vormt voor de toepassing van het proportionaliteitsbeginsel in het Gemeenschapsrecht, waar het verbod van dubbele bestraffing een uitdrukking van vormt. Algemeen wordt aangenomen dat er een onderscheid gemaakt kan worden tussen objectieve feiten, en de feiten zoals die zijn neergelegd in de delictsomschrijving (de juridische kwalificatie van de feiten), voor de toepassing van het ne bis in idem beginsel. In deze studie wordt de juistheid van die stelling bestreden. Er wordt betoogd dat het niet goed mogelijk is om een zuiver onderscheid te maken tussen die twee, althans in het kader van een juridische procedure, omdat de achterliggende mogelijkheid van de latere juridische kwalificatie van bepaalde feiten in een procedure al in een zeer vroeg stadium een filterfunctie gaat vervullen. Door deze filterfunctie wordt de eigenlijke historische gebeurtenis onherroepelijk vervormd, en dit proces is in het kader van een juridische procedure onontkoombaar. Deze vervorming brengt onder meer ook het risico van een onterechte veroordeling met zich, en dient daarom tot het minimum beperkt te worden. Indien er een tweede vervolging plaatsvindt, betekent dit dat het risico van een onacceptabele mate van vervorming van de historische gebeurtenis toeneemt, en alleen al om deze reden is het ne bis in idem beginsel van fundamenteel belang voor de rechtspleging.

7 Hieruit volgt ook dat voor de toepassing van het ne bis in idem beginsel de nadruk altijd zoveel mogelijk gelegd moet worden op de vraag of de objectieve, historische feiten, voor zover die nog bepaalbaar zijn, dezelfde (idem) zijn, en de juridische kwalificatie van die feiten zoveel mogelijk buiten beschouwing gelaten dienen te worden gehouden. Een benadering waarbij de juridische kwalificatie van de feiten een rol speelt zal onvermijdelijk tot een grotere mate van rechtsonzekerheid leiden. Deze benadering komt naar voren in de rechtspraak van het Hof van Justitie EG over art. 54 SUO en -sinds kort- ook in de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, maar (nog?) niet in de rechtspraak van het Hof van Justitie EG en het Gerecht van Eerste Aanleg in mededingingszaken. Tenslotte is het ne bis in idem beginsel niet absoluut, en dat zou ook niet wenselijk zijn. Er zijn doorgaans in het nationale recht uitzonderingen op het beginsel mogelijk in geval van nieuw bewijs, of fundamentele gebreken in de rechtsgang. Art. 4 lid 2 van het 7 e Protocol van het EVRM geeft wel een dergelijke uitzonderingsmogelijkheid waar deze in het Gemeenschapsrecht en in de SUO ontbreekt. In deze studie wordt gesteld dat een dergelijke uitzonderingsmogelijkheid wel degelijk nodig is, zowel in het Gemeenschapsrecht als in de Derde Pijler, en dat hiertoe maatregelen genomen dienen te worden.