Tandcariës in Nederland rond de eeuwwisseling

Transcriptie

1 Kalsbeek en Poorterman: Tandcariës in Nederland H. Kalsbeek 1 J.H.G. Poorterman Tandcariës in Nederland rond de eeuwwisseling Samenvatting Trefwoorden: Cariologie Epidemiologie Sociaal-economische status Uit 1 de divisie Jeugd van TNO Preventie en Gezondheid te Leiden en de sectie Sociale Tandheelkunde en Voorlichtingskunde van het Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam (ACTA). Datum van acceptatie: augustus 3. Adres: Dr. H. Kalsbeek Populierenlaan 1 EK Katwijk huib.kalsbeek@planet.nl In dit artikel worden uitkomsten getoond van recent onderzoek naar het voorkomen van cariës bij jongeren en volwassenen in Nederland. In vergelijking met de situatie in het verleden is de cariësprevalentie bij kinderen nog steeds laag. De dalende trend in het voorkomen van cariës, die eerder bij de jeugd optrad, is nu ook bij volwassenen zichtbaar. Als ouderen nog in het bezit zijn van een natuurlijk gebit is dit in het algemeen sterk door cariës aangetast. Bij kinderen en bij jonge volwassenen is de cariësprevalentie lager naarmate het opleidingsniveau van de betrokkene of, als het kinderen betreft, van de moeder, hoger is. Bij oudere leeftijdscategorieën is een dergelijk verband niet of nauwelijks aanwezig. Wel ontbreken daar minder gebitselementen naarmate men hoger is opgeleid. Kinderen waarvan de moeder in Turkije of Marokko is geboren, hebben gemiddeld meer cariës dan kinderen met een Nederlandse moeder. Bij volwassen migranten uit Turkije of Marokko is de cariësprevalentie juist lager dan bij autochtone Nederlanders. KALSBEEK H, POORTERMAN JHG. Tandcariës in Nederland rond de eeuwwisseling. Ned Tijdschr Tandheelkd 3; 11: 1-1. Inleiding In dit artikel worden uitkomsten gepresenteerd van epidemiologisch cariësonderzoek in de laatste decennia van de vorige eeuw bij kinderen, jonge volwassenen, volwassenen van middelbare leeftijd, thuiswonende ouderen en ouderen die waren opgenomen in een verpleeg- of verzorgingshuis. Behalve gegevens over het voorkomen van cariës als zodanig, wordt aandacht besteed aan verschillen in de prevalentie van cariës bij personen uit diverse sociaal-economische en etnische milieus. Sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw zijn in dit tijdschrift diverse artikelen verschenen over de afgenomen cariësprevalentie bij de Nederlandse jeugd (Kalsbeek, 19; Kalsbeek et al, 199; Boelens et al, 1). Niettegenstaande steeds terugkerende geruchten dat de prevalentie van cariës bij kinderen weer zou toenemen, wijzen uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek daar niet op. Wel werd vastgesteld dat de cariësafname bij kinderen, die midden jaren zeventig begon, na twintig jaar tot stilstand is gekomen (Truin et al, 1999; Boelens et al, 1; Kalsbeek et al, a). Bij ziekenfondsverzekerden van 17 en 3 jaar viel tussen 1993 en 1999 nog wel een verbetering te constateren (Kalsbeek et al, a). Over cariës bij personen van tot jaar is in 1997 in dit tijdschrift een artikel verschenen naar aanleiding van onderzoeken in 193 en 199 in s-hertogenbosch (Kalsbeek et al, 1997). In vond in opdracht van het College voor Zorgverzekeringen opnieuw onderzoek plaats in die gemeente. Resultaten daarvan worden in dit artikel gepresenteerd. Materiaal en methode In Nederland wordt epidemiologisch cariësonderzoek uitgevoerd vanuit de subfaculteit tandheelkunde van de Katholieke Universiteit Nijmegen (KUN), het Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam (ACTA), TNO Preventie en Gezondheid (TNO-PG) en vanuit Afb. 1. Het gemiddelde aantal door cariës aangetaste vlakken van het melkgebit (dmfs) bij groepen kinderen van jaar, onderzocht tussen 19 en. Afb.. Het gemiddelde aantal door cariës aangetaste elementen van het blijvend gebit () bij groepen kinderen van 1 jaar, onderzocht tussen 19 en. dmfs Ned Tijdschr Tandheelkd 11 (3) december

2 DMFS % personen FS DS MS 1 Aantal > n-zfv zfv n-zfv zfv zfv N = 9 N = 9 N = 13 N = 9 N = N = 9 N = N = 1 N = 3 N = 13 N = -3 jaar 3- jaar - jaar Afb. 3. De gemiddelde aantallen DMFS, afzonderlijk voor personen die niet en personen die wel bij een ziekenfonds waren verzekerd (respectievelijk n-zfv en zfv), per jaar van onderzoek (Bron: Kalsbeek et al, 3). Afb.. Procentuele verdeling van dentate ziekenfondsverzekerden naar het aantal, per leeftijdscategorie en per jaar van onderzoek (Bron: Kalsbeek et al, 3). diverse GGD s. Bij de projecten van de KUN, ACTA en TNO-PG worden cariësgegevens verzameld door tandartsen, soms samen met een mondhygiënist; bij die van de GGD s gebeurt dit meestal door jeugdartsen en soms door mondhygiënisten. De onderzoekers van de KUN, ACTA en TNO-PG hebben in diverse projecten samengewerkt, waarbij de onderzoekscriteria op elkaar werden afgestemd. Aangezien door hen gewerkt wordt met een vast protocol, kan worden aangenomen dat de maatstaven die bij het onderzoek werden gehanteerd in de loop der jaren voldoende gelijk bleven om trends te kunnen beoordelen. In hoeverre dit ook geldt voor het onderzoek van de GGD s is onzeker. Het deel van dit artikel dat betrekking heeft op trendmatige veranderingen is om die reden alleen gebaseerd op uitkomsten van onderzoek uitgevoerd vanuit de KUN, ACTA en TNO-PG. Hoewel jeugdartsen waarschijnlijk meer cariëslaesies en vullingen over het hoofd zien dan tandartsen en mondhygiënisten, heeft hun onderzoek ook evidente voordelen. Jeugdartsen verzamelen cariësgegevens tijdens het periodiek gezondheidskundig onderzoek op de basisschool. Vrijwel elk kind neemt daaraan deel. De onderzoeksgroepen zijn daardoor representatief voor de onderzoekspopulatie en, door hun omvang, heel geschikt om inzicht te krijgen in verschillen tussen sociaal-economische en etnische categorieën. Het onderzoek van de KUN, ACTA en TNO-PG heeft meestal betrekking op steekproeven van beperkte omvang, waardoor gegevens over subgroepen relatief kleine aantallen proefpersonen betreffen. De uitkomsten hebben daardoor een ruimere onzekerheidsmarge. Het onderzoek dat vanuit de KUN in Den Haag werd uitgevoerd heeft als extra complicatie dat de steekproeftrekking geclusterd op schoolniveau plaatsvond. De indeling van kinderen naar sociaal-economische status heeft, anders dan bij andere onderzoeken, betrekking op de status van de wijk waarin de school is gelegen. Epidemiologisch cariësonderzoek bij volwassenen heeft veelal te kampen met het probleem dat slechts een beperkt percentage van alle benaderde personen het gebit wil laten onderzoeken. Dit kan tot twijfel leiden over de representativiteit van de verkregen gegevens. In de discussie wordt hier nader op ingegaan. Jeugdartsen maken bij hun onderzoek meestal alleen onderscheid tussen kinderen met een gaaf en kinderen met een niet-gaaf gebit. Dit in tegenstelling tot tandartsen en mondhygiënisten die het gebit per tandvlak beoordelen, waardoor naast het percentage personen met een gaaf gebit de volgende internationaal gehanteerde indices kunnen worden berekend: het aantal dmft en, dat is het totaal van de aantallen decayed teeth, missing teeth en filled teeth in respectievelijk het tijdelijk en het blijvend gebit; het aantal dmfs en DMFS, dat is het totaal van de aantallen decayed surfaces, missing surfaces en filled surfaces in respectievelijk het tijdelijk en het blijvend gebit. Omdat ook gerestaureerde en door cariës ontbrekende gebitselementen of gebitsvlakken worden meegeteld, geven deze indices niet de actuele cariësprevalentie weer, maar de geaccumuleerde ervaring met cariës ( caries experience ). Bij de berekening van dmf- of DMF-scores worden tandvlakken met een cariëslaesie die zich tot het glazuur beperkt en verzegelde vlakken als gaaf beschouwd. De onderzoeksresultaten die worden getoond, berusten op klinische waarnemingen zonder gebruik van röntgenfoto s. Daarbij worden niet alleen kleine caviteiten over het hoofd gezien, maar soms ook tandkleurige vullingen. Een andere oorzaak van het niet scoren van wel bestaande cariëslaesies en vullingen is het voorkomen van verzegelingen ( sealants ), die soms over een vulling worden aangebracht of over een cariëslaesie waarbij het dentine is betrokken. Dit alles betekent dat de cijfers over cariësprevalentie, ook als die door tandartsen zijn verzameld, een te gunstig beeld geven van de werkelijke gebitssituatie. Aangezien de genoemde problemen zich tegenwoordig meer voordoen dan 1 jaar geleden toen minder vaak verzegelingen werden aangebracht en bij de restauratie van molaren en premolaren voornamelijk amalgaam werd gebruikt, zullen gevonden verschillen tussen de uit- Ned Tijdschr Tandheelkd 11 (3) december 17

3 Kalsbeek en Poorterman: Tandcariës in Nederland Tabel 1. Uitkomsten van epidemiologisch cariësonderzoek bij kinderen van ongeveer jaar onderzocht vanaf 199. Jaar Plaats/regio Bron Leeftijd Aantal % gaaf dmfs dmfs jr jr mnd kinderen gebit op jr in 199 Texel Kalsbeek et al, ,1, Veenendaal Loveren en Poorterman, , 3, Den Haag Boelens et al, , 3, A,G,B,H 1 Kalsbeek et al, 1 3,, Den Haag Boelens et al, ,7, Texel Kalsbeek et al, ,, Den Haag Boelens et al, 1 7 3,3 3, A,G,B,H 1 Kalsbeek et al, 3 1,, 1 Alphen aan den Rijn, Gouda, Breda en s-hertogenbosch. Project TJZ. Aangezien dit onderzoek alleen ziekenfondsverzekerden betrof zijn de uitkomsten niet opgenomen in de afbeeldingen 1 en. Tabel. Uitkomsten van epidemiologisch cariësonderzoek bij kinderen van ongeveer 1 jaar onderzocht vanaf 199. Jaar Plaats/regio Bron Leeftijd Aantal % gaaf jr jr mnd kinderen gebit op jr in 199 Texel Kalsbeek et al, ,9 1, Den Haag Boelens et al, ,9, A,G,B,H 1 Kalsbeek et al, , 1, Den Haag Boelens et al, 1 1 7,, Den Haag Boelens et al, ,7, Texel Kalsbeek et al, ,9 1, A,G,B,H 1 Kalsbeek et al, ,1 1, 1, Zie noten bij tabel 1. Afb.. Het gemiddelde aantal bij dentate thuiswonende ouderen en dentate oudere bewoners van verpleegen verzorgingshuizen (Bronnen: Kalsbeek et al, ; Kalsbeek et al, a). 1 1 komsten van recent en ouder onderzoek waarschijnlijk voor een deel op waarnemingsfouten berusten. Resultaten Prevalentie van cariës bij kinderen - 79 jaar - 79 jaar > 79 jaar Thuiswonend Geïnstitutionaliseerd Geïnstitutionaliseerd N = 19 N = N = 3 FT DT MT In de afbeeldingen 1 en worden uitkomsten getoond van onderzoeken naar de cariëservaring van respectievelijk kinderen van en 1 jaar. Voor de herkomst van de gegevens over de periode tot en met 199 zij men verwezen naar eerdere publicaties (Kalsbeek, 19; Kalsbeek et al, 199). De gegevens over de periode daarna zijn behalve in Den Haag verzameld op Texel en in Veenendaal. In de tabellen 1 en zijn de desbetreffende publicaties vermeld. De onderzoeken zijn in verschillende Nederlandse gemeenten of regio s uitgevoerd bij groepen kinderen die representatief werden geacht voor de desbetreffende plaats. Als de gemiddelde leeftijd van de kinderen niet precies of 1 jaar was, werd de uitkomst voor het leeftijdsverschil aangepast. Uit de afbeeldingen 1 en kan worden afgeleid dat de cariësprevalentie bij deze leeftijdsgroepen zich tijdens de jaren negentig heeft gestabiliseerd op een relatief laag niveau. Nog niet gepubliceerde onderzoeksgegevens die in 1 in Den Haag zijn verkregen, bevestigen dit (Truin, 3). Prevalentie van cariës bij volwassenen Afbeelding 3 laat gegevens zien over 3- t/m -jarigen die in 193, 199 en deelnamen aan onderzoek in s-hertogenbosch. Personen bij wie alle natuurlijke gebitselementen waren geëxtraheerd ( edentaten ) blijven in deze en volgende afbeeldingen buiten beschouwing. Aangezien in uitsluitend ziekenfondsverzekerden voor het onderzoek konden worden benaderd, zijn de uitkomsten van de voorgaande jaren afzonderlijk weergegeven voor personen die wel en personen die niet bij een ziekenfonds waren verzekerd. Uit afbeelding 3 blijkt dat beide verzekeringscategorieën voor het gemiddelde aantal DMFS slechts weinig van elkaar afweken, maar dat de verdeling over de componenten DS, MS en FS sterk verschilde. Bij ziekenfondsverzekerden waren meer gebitselementen door cariës verloren gegaan en minder elementen gevuld dan bij particulier verzekerden. Als men de groep ziekenfondsverzekerden uit 193 en vergelijkt, blijkt dat het aantal MS in de loop der jaren sterk is afgenomen evenals het aantal DMFS. 1 Ned Tijdschr Tandheelkd 11 (3) december

4 In afbeelding zijn de - t/m -jarige ziekenfondsverzekerden die in 199 en werden onderzocht, per leeftijdscategorie verdeeld naar het aantal. De afname van de cariësprevalentie tussen deze jaren was het sterkst bij de - t/m 3-jarigen, bij wie er een duidelijke toename is te constateren van het percentage personen met een gaaf of vrijwel gaaf gebit. De cariësprevalentie in de categorie van t/m jaar veranderde tussen 199 en vrijwel niet. Afbeelding laat uitkomsten zien van onderzoek bij dentate thuiswonende ouderen en bij dentate oudere bewoners van verpleeg- en verzorgingshuizen. Vooral in de laatstgenoemde groep was een groot deel van de gebitselementen door cariës verloren gegaan. % kleuters 1 Lager Middelbaar Hoger (beroeps)onderwijs (beroeps)onderwijs (beroeps)onderwijs N = 1 N = 33 N = 19 Gaaf melkgebit Niet-gaaf melkgebit Prevalentie van cariës en het sociaal-economische milieu Het opleidingsniveau van de betrokkene of, als het kinderen betreft, van de ouders, wordt als een belangrijke indicator beschouwd voor het sociaal-economische milieu waarin men leeft. In afbeelding worden resultaten getoond van een onderzoek door jeugdartsen van de GGD Midden-Holland waarbij cariësgegevens van kleuters werden gerelateerd aan het opleidingsniveau van de moeder van het kind. De cariësprevalentie was bij kinderen met een laag opgeleide moeder drie keer zo hoog als bij kinderen van moeders met een hoog opleidingsniveau (Oosterhout, 3). Afbeelding 7 laat de gemiddelde aantallen zien bij volwassenen in diverse leeftijdscategorieën. Bij de jongste leeftijdscategorieën is er een trend zichtbaar dat de cariësprevalentie lager is naarmate men hoger is opgeleid. Bij de oudste categorieën komt het verschil tussen de milieus vooral tot uiting in een kleiner aantal ontbrekende elementen bij de hoger opgeleiden. kinderen van tot en 11 tot 1 jaar, waarbij de kinderen werden ingedeeld naar het geboorteland van de moeder. In beide leeftijdscategorieën kwam bij kinderen van wie de moeder in Turkije of Marokko was geboren relatief veel cariës voor (Tang, ). Bij 17- en 3- jarige ziekenfondsverzekerden die in 1999 bij onderzoek waren betrokken, was een dergelijke trend, zij het in veel mindere mate, eveneens aanwezig (afb. 9). Afbeelding 1 toont gegevens over volwassen ziekenfondsverzekerden die in werden onderzocht in s- Hertogenbosch, ingedeeld naar het land van herkomst. Anders dan bij jongeren was de cariësprevalentie in deze leeftijdscategorie bij de migranten uit Turkije, Marokko significant lager dan bij de autochtone Nederlanders. Het aantal extracties was in alle groepen vrijwel gelijk. Discussie en conclusies In de paragraaf Materiaal en methode zijn een aantal kritische opmerkingen gemaakt over de validiteit van recente cariësgegevens. De verschillen tussen de uit- Afb.. Het voorkomen van cariës bij -jarigen ingedeeld naar het opleidingsniveau van de moeder (Bron: Oosterhout, 3). Prevalentie van cariës en etniciteit Afbeelding toont resultaten van een onderzoek door jeugdartsen in de GGD-regio Gooi en Vechtstreek bij Afb. 7. Het gemiddelde aantal bij volwassenen in diverse leeftijdscategorieën, ingedeeld naar opleidingsniveau (l: lager (beroeps)onderwijs; m: middelbaar (beroeps)onderwijs; h: hoger (beroeps)onderwijs). De leeftijdscategorieën t/m jaar hebben betrekking op ziekenfondsverzekerden, de categorie > 9 jaar op zowel ziekenfondsverzekerden als particulier verzekerden. (Bronnen: Kalsbeek et al,, Kalsbeek et al, b, Kalsbeek et al, 3). FT DT MT l m h l m h l m h l m h l m h N = 9 N = 1 N = 119 N = 73 N = 13 N = 37 N = 1 N = 1 N = N = 11 N = 1 N = 1 N = 9 N = N = 3 jaar - 3 jaar 3 - jaar - jaar > 9 jaar Ned Tijdschr Tandheelkd 11 (3) december 19

5 Kalsbeek en Poorterman: Tandcariës in Nederland Afb.. Het voorkomen van cariës bij - tot - en van 11- tot 1-jarigen ingedeeld naar het geboorteland van de moeder (Bron: Tang, ). % kinderen 1 Gaaf gebit Niet-gaaf gebit N = 97 N = N = 9 - jaar N = N = N = jaar Afb. 9. Procentuele verdeling van 17- en 3- jarige ziekenfondsverzekerden naar het aantal, nader ingedeeld naar het geboorteland van de moeder (Bron: Kalsbeek et al, b). Afb. 1. Het gemiddelde aantal bij -- jarigen, ingedeeld naar geboorteland (Bron: Kalsbeek et al, 3). % personen 1 N = 37 N = 19 N = 9 Aantal komsten verkregen in de jaren zeventig en die van recent onderzoek bij kinderen zijn echter zo groot dat deze niet alleen uit de genoemde methodologische beperkingen van het onderzoek kunnen worden verklaard. De genoemde methodologische problemen betekenen wel dat men er voor waken moet conclusies te trekken over een toe- of afname van de cariësprevalentie op basis van kleine verschillen tussen uitkomsten die met een tussenpoos van slechts enkele jaren zijn verkregen. Wat de onderzoeksuitkomsten bij volwassenen betreft, moet rekening worden gehouden met het feit dat slechts een beperkt deel van de bevolking aan epidemiologisch gebitsonderzoek wil meewerken. In s- Hertogenbosch bedroeg het aantal deelnemers in 193 en 199 ongeveer % en in 3% van degenen die voor klinisch onderzoek in aanmerking kwamen. Aangezien non-respons mede kan samenhangen met schaamte voor de toestand van het gebit, is het heel goed mogelijk dat een deel van het tussen 199 en gevonden verschil veroorzaakt wordt door het hogere percentage non-respondenten in het laatstgenoemde jaar. Verschillen in mondgezondheid tussen kinderen afkomstig uit diverse sociaal-economische milieus zijn reeds lang bekend. De in dit artikel aangehaalde onderzoeken van jeugdartsen laten duidelijk zien dat deze verschillen nog steeds actueel zijn, ondanks pogingen deze te verkleinen. De relatie tussen cariësprevalentie en etniciteit blijkt niet eenduidig te zijn. Kinderen waarvan de moeder afkomstig is uit Turkije of Marokko hebben relatief veel cariës, in tegenstelling tot volwassenen uit deze landen die juist opvallen door een relatief > N = 7 N = 79 N = 93 lage cariësprevalentie. Ondanks hun lagere aantal waren er bij volwassen migranten uit Turkije of Marokko gemiddeld evenveel gebitselementen geëxtraheerd als bij volwassenen die in Nederland waren geboren. Een gebrek aan adequate professionele mondzorg zal daar debet aan zijn. De hogere cariësprevalentie bij kinderen van migranten uit Turkije en Marokko wordt waarschijnlijk veroorzaakt door het feit dat het moment waarop met tandenpoetsen wordt gestart later ligt dan bij kinderen van in Nederland geboren ouders (Verrips et al, 1993). Hoewel de huidige cariësprevalentie bij de jeugd en de dalende cariëstrend bij volwassenen tot tevredenheid stemmen, kan worden geconcludeerd dat het cariësprobleem in Nederland nog lang niet is opgelost. Om de mondgezondheid verder te verbeteren zal blijvend aandacht gegeven moeten worden aan kinderen uit de lagere sociaal-economische milieus, waaronder kinderen van migranten. Een andere categorie die extra aandacht verdient, wordt gevormd door ouderen die tijdens hun jeugd niet konden profiteren van de huidige preventieve mogelijkheden. Door de relatief hoge cariësincidentie en het tandartsentekort in het verleden is het natuurlijk gebit bij die generatie, indien nog aanwezig, meestal sterk gemutileerd, hetgeen een verhoogde kans op nieuwe problemen inhoudt. Een speciale groep die aandacht verdient, wordt gevormd door dentate ouderen die in een verpleeg- of verzorgingshuis zijn opgenomen. Behalve het feit dat de mondgezondheid bij opname vaak al slecht is, speelt hierbij ook het gebrek aan adequate mondzorg binnen de instellingen een rol (Gerritsen et al, ; Kalsbeek et al, a). FT DT MT Ned Tijdschr Tandheelkd 11 (3) december

6 Literatuur GERRITSEN PFM, PUTTER C DE, SCHIJVERS AJP, SCHUIL GRE, TWILLERT J VAN. Een tandje erbij. Eindrapportage over het project Tandheelkundige zorgverlening van verpleeghuisbewoners. Utrecht: Afdeling Bijzondere Tandheelkunde/Julius Centrum van het Universitair Medisch Centrum Utrecht,. BOELENS C, DELAHAYE M, TRUIN GJ, HOF MA VAN T. Trends in de prevalentie van tandcariës bij de Nederlandse jeugd. Ned Tijdschr Tandheelkd 1; 1: KALSBEEK H. Het effect van TGVO-projecten bij de preventie van tandcariës. Een samenvattende beschouwing van onderzoekingen naar het voorkomen van cariës bij kleuters, uitgevoerd tussen 19 en 19. Ned Tijdschr Tandheelkd 19; 9: KALSBEEK H, TRUIN GJ, VERRIPS GH. Epidemiologie van tandcariës in Nederland. Ned Tijdschr Tandheelkd 199; 99: -. KALSBEEK H, TIEL JPM VAN, VERRIPS GH, POORTERMAN JHG. Resultaten van jeugdtandverzorging. Een onderzoek naar mondgezondheid en mondhygiënisch gedrag bij deelnemers aan Regionale Instellingen. Ned Tijdschr Tandheelkd 199; 11: -9. KALSBEEK H, TRUIN GJ, ROSSUM GMJM VAN, RIJKOM HM VAN, POORTER- MAN JHG, VERRIPS GH. Veranderingen in mondgezondheid bij volwassenen. Resultaten van onderzoek uitgevoerd in 193 en 199. Ned Tijdschr Tandheelkd 1997; 1: KALSBEEK H, POORTERMAN JHG. Evaluatie regionale instellingen voor jeugdtandverzorging Leiden: TNO Preventie en Gezondheid, Publicatie PG/JGD/99.7. KALSBEEK H, BAAT C DE, KIVIT MM, KLEIJN DE-VRANKRIJKER MW DE. Mondgezondheid van thuiswonende ouderen 1. Gebitstoestand, verleende professionele tandheelkundige zorg en mondhygiënisch gedrag. Ned Tijdschr Tandheelkd ; 17: 99-. KALSBEEK H, KIVIT MM, SCHULLER AA. Mondzorg in verpleeg- en verzorgingshuizen en instellingen voor verstandelijk gehandicapten. Leiden: TNO Preventie en Gezondheid, a. Publicatie PG/JGD/.. KALSBEEK H, POORTERMAN JHG, EIJKMAN MAJ, VERRIPS GH. Tandheelkundige verzorging Jeugdige Ziekenfondsverzekerden 1. Prevalentie en behandeling van cariës tussen 197 en Ned Tijdschr Tandheelkd b; 11: -. KALSBEEK H, POORTERMAN JHG, KIVIT MM. Tandheelkundige verzorging volwassen ziekenfondsverzekerden Mondgezondheid, tandartsbezoek en preventief gedrag na de stelselherziening van 199. Leiden: TNO Preventie en Gezondheid, 3. LOVEREN C VAN, POORTERMAN JHG. Onderzoek naar de gebitstoestand bij vijfjarige kinderen in de gemeente Veenendaal. Amsterdam: ACTA, Vakgroep Cariologie en Endodontologie, 199. OOSTERHOUT IM. Mondgezondheid kleuters een zorg? Leiden: TNO Preventie en Gezondheid, 3. Scriptie, opleiding jeugdgezondheidszorg, cursusgroep TANG CC. Onderzoek naar gebitstoestand en mondhygiënisch gedrag van kinderen binnen het regulier onderwijs in de regio Gooi en Vechtstreek. Leiden: TNO Preventie en Gezondheid,. Scriptie, opleiding jeugdgezondheidszorg, cursusgroep TRUIN GJ. Persoonlijke mededeling, 3. TRUIN GJ, KÖNIG KG, RIJKOM H VAN, FRENCKEN JE, BRONKHORST EM, MUL- DER J, HOF MA VAN T. Cariësprevalentie bij de Haagse Jeugd. Nemen de verschillen in de gebitsgezondheid tussen de milieus toe? Ned Tijdschr Tandheelkd 1999; 1: VERRIPS GH, KALSBEEK H, FRENCKEN JE, HORST G TER, FILEDT KOK-WEIMAR TL. Cariës bij kinderen uit etnische groepen. Een onderzoek bij vijfjarige Amsterdamse kinderen en hun ouders naar risico-indicatoren en factoren. Ned Tijdschr Tandheelkd 1993; 1: Dental caries in The Netherlands at the turn of the century Summary In this paper an overview is given of recent studies concerning the prevalence of dental caries in children and adults in The Netherlands. Compared to the oral status in the past, the prevalence in children is still low. The decrease of caries is now also visible in adults up to the age of years. The caries experience of people in older age categories is still high. A significant relationship was found between caries prevalence in children and level of school education of the mother and between caries experience of adults and their level of school education. A relatively high caries prevalence was found in children whose mothers were born in Turkey or Morocco. On the other hand, adults born in these countries had a lower caries experience than native Dutch adults. Key words: Dental caries Epidemiology Socio-economic status Ned Tijdschr Tandheelkd 11 (3) december 1