KIEZEN IN STAD EN LAND

Transcriptie

1 Rapport KIEZEN IN STAD EN LAND Scheidslijnen in het electorale landschap De Tweede Kamerverkiezingen van 2017 Onderzoek voor Algemeen Dagblad en Tubantia

2 COLOFON Uitgave I&O Research Piet Heinkade GM Amsterdam Rapportnummer 2017/definitief Datum Februari 2017 Opdrachtgever Persgroep/ADR-kranten (Tubantia en AD) Auteur Peter Kanne Marijne Beijen Laurens Klein Kranenburg Het overnemen uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron (I&O Research, Tubantia en AD) duidelijk wordt vermeld. Kiezen in stad en land Colofon

3 INHOUDSOPGAVE 1. Inleiding Doel van het onderzoek Verantwoording Samenvatting en conclusies Wat zijn de belangrijkste zorgen en thema s bij de verkiezingen? Wat zijn de belangrijkste scheidslijnen? Stemgedrag Politieke voorkeur eind januari Welke thema s bepalen stemgedrag? Meningen over maatschappij, media, politiek en regio Tegenstellingen in de samenleving Welke tegenstellingen herkent men en baren zorgen? Invloed van tegenstellingen op politieke opvattingen en stemgedrag Invloed van hoopvol-teleurgesteld én stad-platteland op stemgedrag Lijsttrekkers Bekendheid politici Waardering: Klaver en Segers meest populair Middagje shoppen liefst met Klaver, Rutte of Thieme Biertje of glaasje wijn drinken: liefst met Emile Roemer Roemer, Segers en Pechtold mogen op de kinderen passen Emile Roemer en Geert Wilders snappen wat er speelt in onze streek Men zou zich schamen voor als Kuzu, Roos of Wilders als premier Wilders en Kuzu liever niet als buurman Kranten Waar stemt welke krantenlezer op? Wat leest welke kiezer? Onderzoeksverantwoording Steekproefbasis Weging Bijlagen: tabellen Kiezen in stad en land Inleiding

4 1 HOOFDSTUK Inleiding Kiezen in stad en land Inleiding

5 1. Inleiding 1.1 Doel van het onderzoek In opdracht van Algemeen Dagblad, Tubantia en de andere ADR-kranten voerde I&O Research in het kader van de Tweede Kamerverkiezingen van 15 maart dit jaar het onderzoek Kiezen in stad en Land uit. De centrale vraag in dit onderzoek: welke scheidslijnen in de samenleving verklaren de houding en het kiesgedrag? Anders gezegd: welke kloven in de samenleving bestaan in de ogen van de kiezers, waar maakt men zich zorgen over en welke tegenstellingen zijn het meest van invloed op het stemgedrag? Het Algemeen Dagblad, Tubantia en andere regionale kranten publiceren over dit onderzoek in de periode 22 februari tot en met 4 maart. Tubantia organiseert bovendien vanaf 24 februari dertien debatten met de landelijke lijsttrekkers voor de Tweede Kamerverkiezingen van 15 maart dit jaar. Voorafgaand daaraan wil de krant onderzoek doen onder inwoners van Twente. Dit onderzoek moet inzicht geven in de zorgen van Tukkers (en dus onderwerpen voor de politieke agenda) en hun stemgedrag. De centrale vraag voor dit onderzoek is: Wat houdt de (Twentse) kiezer bezig? In het onderzoek wordt Twente als geheel onderzocht, alsmede de uitsplitsing van Twente oost/west en Twentse stad en platteland. 1.2 Verantwoording Aan dit onderzoek namen Nederlanders van 18 jaar en ouder deel. Het onderzoek is uitgevoerd in vier onderzoekspopulaties. Het grootste deel van de deelnemers is afkomstig uit het I&O Research Panel (bruto mensen plus 923 Twentenaren uitgenodigd; netto n=3.037), n=198 respondenten zijn via PanelClix benaderd voor dit onderzoek en n=207 Nederlanders met een migratie-achtergrond werden face-to-face bevraagd. Deze laatste groep beantwoordde slechts de peilingvragen plus de onderwerpen die bijdragen aan de stemvoorkeur. De overige respondenten vulden de gehele vragenlijst in. In Twente werkten n=1.215 mensen mee aan het onderzoek, waarvan 131 de korte vragenlijst (migranten). Zie hoofdstuk 8 voor een uitgebreide onderzoeksverantwoording. Zie de bijlagen voor uitgebreide tabellen. Kiezen in stad en land Inleiding

6 2 HOOFDSTUK Samenvatting en conclusies Kiezen in stad en land Samenvatting en conclusies 6

7 2. Samenvatting en conclusies 2.1 Wat zijn de belangrijkste zorgen en thema s bij de verkiezingen? Waar zou de nieuwe regering wat u betreft als eerste mee aan de slag moeten? en Welke onderwerpen spelen een belangrijke rol bij uw keuze voor een politieke partij? waren de eerste vragen in dit onderzoek. Het blijkt dat de volgende (clusters van) onderwerpen de kiezers het meest bezig houden. Gezondheidszorg Respectvolle samenleving; normen en waarden Immigratie, integratie Werkgelegenheid, sociale voorzieningen, pensioenen Economie en overheidsfinanciën Zorg Spontaan komt de zorg er als belangrijkste onderwerp uit: kiezers vinden dat een volgende regering vooral meer geld moet uittrekken voor en aandacht besteden aan de (ouderen)zorg (17%). Ook wil men minder marktwerking in de zorg (6%) en vaak wordt zorg genoemd zonder toelichting (16%). Ook op de vraag welk onderwerp het de belangrijkst is bij de keuze voor de partij van eerste voorkeur staat gezondheidszorg (ex aequo met normen en waarden ) bovenaan (met 12%). Vooral voor kiezers van SP, PvdA, 50 Plus en ChristenUnie is de zorg een belangrijk onderwerp. Twente In Twente is dit onderwerp ongeveer even belangrijk als in de rest van het land. In West-Twente en op het Twentse platteland nog meer dan in het oosten en in de steden. Respectvolle samenleving; normen en waarden Het onderwerp dat daarna het belangrijkst is voor Nederlanders vatten we samen onder de noemer respectvolle samenleving : respect voor de medemens, saamhorigheid, solidariteit, sociale cohesie. Dit wordt door 9 procent spontaan genoemd als iets waar de volgende regering mee aan de slag moet en 12 procent noemt normen en waarden op de vraag wat het belangrijkste issue is bij de partijkeuze. Met name kiezers van GroenLinks, PvdA, D66, CDA, ChristenUnie en SGP vinden dit een belangrijk onderwerp. Twente Ook in Twente vindt men dat een volgende regering een meer respectvolle samenleving dient te bewerkstelligen. In de Twentse steden (10%) speelt dit iets meer dan op het Twentse platteland (6%). Immigratie, integratie Van alle kiezers noemt 7 procent spontaan een strenger immigratiebeleid als hetgeen dat de volgende regering als eerste moet oppakken. Daarnaast noemt nog eens 6 procent immigratie zonder toelichting en 3 procent vindt dat het integratiebeleid minder tolerant dient te zijn ten opzichte van migranten en de islam. Daar staat 1 procent tegenover die vindt dat het immigratiebeleid juist soepeler moet en 2 procent wil een toleranter integratiebeleid. Als belangrijkste reden om op een partij te stemmen noemt 10 procent immigratie en asiel, 4 procent noemt de relatie tussen autochtone Nederlanders en migranten en 2 procent noemt dreiging van terrorisme. Immigratie en integratie zijn onderwerpen die vooral hoog scoren onder PVV-stemmers. Kiezen in stad en land Samenvatting en conclusies 7

8 Twente Voorstanders van strengere immigratie vinden we in het oosten van Twente (10%) iets meer dan landelijk gemiddeld (7%). Werkgelegenheid, sociale voorzieningen, pensioenen Spontaan vindt 6 procent dat een nieuwe regering vooral meer werk moet creëren; 5 procent wil dat de pensioenleeftijd weer wordt verlaagd en eveneens 5 procent vindt dat de inkomensverschillen moeten worden verkleind. Op de vraag wat de belangrijkste reden is om op een partij te stemmen scoort sociale voorzieningen / armoedebestrijding met 9 procent hoog. Deze standpunten vinden we vooral bij kiezers van PvdA, SP en GroenLinks. Economie en overheidsfinanciën Gelieerd aan bovenstaande is de wens de staatsfinanciën gezond te houden en groei te creëren. Spontaan wordt het niet heel veel genoemd, maar als reden om op een partij te stemmen wordt economie/overheidsfinanciën door 7 procent als belangrijkste onderwerp genoemd. Onder VVDstemmers is dat 34 procent. 2.2 Wat zijn de belangrijkste scheidslijnen? De centrale vraag in dit onderzoek is welke scheidslijnen in de samenleving verklaren de houding en het kiesgedrag? Anders gezegd: welke kloven in de samenleving bestaan in de ogen van de kiezers, waar maakt men zich zorgen over en welke tegenstellingen zijn het meest van invloed op het stemgedrag? Meeste zorgen over: tegenstelling autochtoon versus migrant De drie tegenstellingen waar Nederlanders zich het meest zorgen over maken zijn: 1. Autochtoon versus Migrant 2. Christen versus Moslim 3. Rijk versus Arm Het meest zorgen maakt men zich over de tegenstelling autochtoon versus migrant (48% maakt zich hier zorgen over), christen versus moslim (43%) en Rijk versus Arm (31 procent). Meeste invloed op stemgedrag: tegenstelling hoopvol versus teleurgesteld De drie tegenstellingen met de meeste invloed op meningen over de politiek (politiek cynisme, vertrouwen in de democratie) zijn (zo blijkt uit multivariate analyse): 1. Hoopvol versus Teleurgesteld 2. Europeaan versus Nederlander 3. Elite versus Volk Als drivers voor politieke opvattingen, politiek cynisme en politieke voorkeur blijkt de tegenstelling hoopvol versus teleurgesteld de meest bepalende, gevolgd door Europeaan versus Nederlander en Elite versus Volk. Hoopvol versus teleurgesteld Van alle Nederlanders ziet een derde (35 procent) zichzelf als hoopvol (posities 1 en 2 op een 7- puntsschaal), 14 procent noemt zichzelf teleurgesteld (posities 6 en 7) en bijna de helft (47%) kiest een middenpositie. Kiezen in stad en land Samenvatting en conclusies 8

9 Al met al kunnen we concluderen dat het met de teleurstelling in absolute zin mee lijkt te vallen. Eén op de zeven noemt zich teleurgesteld, zes op de zeven hebben een neutrale of optimistische houding. Figuur 2.1 Zelfplaatsing op de tegenstelling hoopvol over versus teleurgesteld in Nederland (op 7 punts-schaal) 30% 25% 24% 20% 19% 17% 15% 10% 10% 10% 7% 7% 5% 3% 2% 0% 1 hoopvol teleurgesteld Nvt De positie die men kiest op de schaal Hoopvol over versus Teleurgesteld in Nederland blijkt in sterke mate te bepalen wat men verwacht van een volgende regering en waarop men stemt. Het zijn vooral lager opgeleiden die teleurgesteld zijn (22% van hen), onder hoger opgeleiden is dat 7 procent. De substantiële minderheid van teleurgestelden (14%) lijkt sterk op wat de laatste tijd wel de boze witte man genoemd wordt. Deze kiezers vinden dat moslims zich volledig moeten aanpassen aan de Nederlandse cultuur en dat er in hun dorp of stad niet meer asielzoekers kunnen worden opgevangen. En ze ergeren zich aan de elite. Ze gaan minder vaak stemmen dan de hoopvollen en als ze stemmen zal dat vooral op de PVV (43%), SP (9%) of 50 Plus (7%) zijn. Hoopvol Kiezers die hoopvol zijn over Nederland (35% van alle Nederlanders) vinden het vooral belangrijk dat mensen respectvol met elkaar omgaan. Normen en waarden staan hoog op hun lijstje. Ook de zorg vinden ze belangrijk, maar minder dan gemiddeld. Meer dan gemiddeld hechten ze waarde aan duurzaamheid en onderwijs. Hoopvolle kiezers vinden economie & overheidsfinanciën een belangrijk verkiezingsthema. Hoopvolle kiezers voelen zich overwegend voldoende vertegenwoordigd in de politiek, vinden Tweede Kamerleden over het algemeen betrouwbaar en hebben respect voor mensen die ons land besturen. Ze zijn vooral van plan te gaan stemmen op VVD (20%), D66 (11%) of GroenLinks (11%). Teleurgesteld Kiezers die teleurgesteld zijn in Nederland (14% van alle kiezers) willen vooral meer aandacht en geld naar de zorg en voor een kwart (26%) is immigratie & asiel het belangrijkste onderwerp bij de verkiezingen. Ze voelen zich niet vertegenwoordigd in de politiek (83%) en zijn ook op alle andere punten politiek cynisch: ze scoren hoog op beweringen als Politieke partijen zijn alleen geïnteresseerd in mijn stem, niet in mijn mening (85%); Mensen zoals ik hebben geen enkele invloed op de regeringspolitiek (83%); Kiezen in stad en land Samenvatting en conclusies 9

10 Politici begrijpen niets van wat er in de samenleving leeft (83%) en Ministers en staatssecretarissen zijn vooral op hun eigen belang uit (80%). Teleurgestelden vinden Tweede Kamerleden over het algemeen niet betrouwbaar (74%). Gematigde kiezers twijfelen het meest Bijna de helft van de Nederlanders (47%) is noch uitgesproken hoopvol, noch sterk teleurgesteld in Nederland. Gevraagd naar hun partij van eerste voorkeur twijfelen zij het meest. Drie op de tien gematigde kiezers weten nog niet op welke partij zij gaan stemmen. Onder hoopvollen en teleurgestelden is dit respectievelijk 23 en 19 procent. Dit effect is in alle groepen (stad, midden, platteland) zichtbaar. Afgezien van de groep twijfelaars is de PVV de populairste partij (13%), gevolgd door de VVD (8%), SP (7%) en GroenLinks (7%). Europeaan versus Nederlander Eén op de acht Nederlanders (12%) ziet zichzelf vooral als Europeaan, 43 procent eerder als Nederlander en 40 procent kiest een middenpositie. De Europeaan is beduidend minder cynisch over de politiek. 85 procent van hen is het eens met de stelling Het is goed dat er een groep deskundige mensen is die het land bestuurt ( Nederlanders : 63%). Een op de drie (35%) kan projecten of voorzieningen in Nederland noemen die met geld van de Europese Unie tot stand zijn gekomen (versus 15% van de Nederlanders ) en 71 procent is ook tevreden over die projecten. Nederlanders die zichzelf vooral zien als Europeaan stemmen op 15 maart beduidend vaker dan gemiddeld GroenLinks (17%), D66 (15%), VVD (15%) of PvdA (12%). De Nederlanders kiezen vaker voor de PVV (26 procent). En relatief vaker op 50 Plus (5 versus 2%) en SGP (4 versus 0%). Elite versus volk Slechts 6 procent van de Nederlanders voelt zich horen bij de elite (positie 1 en 2 op een 7- puntsschaal), een derde (31%) rekent zich tot het volk (positie 6 en 7) en iets meer dan de helft (54%) gaat er tussenin zitten (posities 3, 4 5). Hiermee is geïllustreerd dat het heel lastig is te spreken van het volk, aangezien dat geen ondeelbare entiteit is. Hoger opgeleiden (13%) zien zichzelf vaker als elite dan lager opgeleiden (2%). In Twente rekent 5% zich tot de elite en 32% tot het volk. Nauwelijks verschillend van het gemiddelde dus. Figuur 2.2 Zelfplaatsing op de tegenstelling elite versus volk (op 7 punts-schaal) 30% 28% 25% 20% 15% 12% 14% 15% 16% 10% 5% 1% 5% 3% 5% 0% 1 elite volk Nvt Kiezen in stad en land Samenvatting en conclusies 10

11 Volk Mensen die zichzelf tot het volk rekenen vinden dat de regering vooral iets moet doen aan de zorg en ze willen een strenger immigratiebeleid. De gezondheidszorg, immigratie & asiel en sociale voorzieningen zijn (ook) de onderwerpen waardoor men zich laat leiden op 15 maart. Ze vinden dat de landelijke politiek de kloof tussen elite en volk moet dichten (84%), dat ze zich meer onder de mensen in de provincie moeten begeven (79%). Ten opzichte van de politiek staan ze zeer cynisch: 92% vindt dat politici tegen beter weten in meer beloven dan ze kunnen waarmaken, ze voelen zich onvoldoende vertegenwoordigd in de Tweede Kamer (68%) en denken dat politici alleen in hun stem geïnteresseerd zijn en niet in hun mening (75%). Meer dan de helft (52%) vindt Kamerleden niet betrouwbaar. Het volk stemt vooral PVV (25%) of SP (11%). Elite Degenen die zich rekenen tot de elite willen vooral dat de regering zorgt voor een respectvolle samenleving, maar ook zij vinden de zorg belangrijk. Daarnaast hechten ze veel meer dan gemiddeld aan duurzaamheid en economie & overheidsfinanciën. Ze zijn het spiegelbeeld van het volk als het gaat om politiek cynisme: 86% vindt het goed dat er een groep deskundigen is die het land bestuurt en hebben daar ook respect voor (86%). Tweede Kamerleden achten ze in driekwart van de gevallen betrouwbaar. Ze voelen zich vrij goed vertegenwoordigd (59%) en hebben ook het gevoel dat ze invloed kunnen uitoefenen op de regeringspolitiek (67%). De elite stemt vooral VVD (21%), D66 (16%) of GroenLinks (14%). Stad versus platteland De tegenstelling stad versus platteland is gelijkmatig verdeeld over Nederland: een kwart (27%) voelt zich het meest thuis bij het platteland, iets minder mensen (22%) bij de stad en 44% plaatst zichzelf er tussenin. In Twente voelt 34% zich het meest thuis bij het platteland en 12% bij de stad. Figuur 2.3 Zelfplaatsing op de tegenstelling stad versus platteland (op 7 punts-schaal) 20% 18% 19% 16% 15% 14% 12% 11% 11% 12% 13% 12% 10% 8% 6% 4% 3% 4% 2% 0% 1 stad platteland Nvt De tegenstelling Stad versus Platteland wordt door één op de vijf Nederlanders herkend als een tegenstelling die impact heeft op de samenleving, maar het is geen tegenstelling die veel ergernis oproept en men maakt zich er ook niet veel zorgen over. Kiezen in stad en land Samenvatting en conclusies 11

12 De invloed van deze tegenstelling op politieke opvattingen is minder groot dan elite versus volk en hoopvol versus teleurgesteld. Wel zien we dat mensen die zich tot het platteland rekenen beduidend negatiever staan tegenover het toelaten van meer asielzoekers in het dorp en dat men in de grote stad het iets vaker oneens is met de stelling dat moslims en andere etnische minderheden zich volledig moeten aanpassen aan de Nederlandse manier van leven. De invloed van deze verschillen lijkt echter meer op het sociale dan op het politieke vlak te liggen. Zo vinden mensen van het platteland het heel normaal om voor elkaar te zorgen als iemand hulpbehoevend is (60%), terwijl van de stedelingen slechts 26% dat onderschrijft. Op het platteland van Twente vindt maar liefst 82% dat heel normaal. Ook het in huis nemen van hulpbehoevende ouders is op het platteland voor mensen die zich thuis voelen bij het platteland (18%) ruim drie keer zo vaak normaal als onder mensen van de stad (5%). Op het platteland van Twente zegt 28% dat normaal te vinden. Het noaberschap lijkt in Twente dus nog springlevend. Mensen die zich meer thuis voelen bij het platteland stemmen vaker op de PVV (18%), CDA (8%) of SGP (6%) dan degenen die zich thuis voelen bij de stad. Stedelingen stemmen relatief vaak VVD (13%), GroenLinks (11%) of D66. Kiezers die zich verbonden voelen met de stad reageren echter niet fundamenteel anders op teleurstelling (m.b.t. Nederland) dan op het platteland. Teleurstelling drijft kiezers naar de PVV, SP en 50 Plus, ongeacht waar zij zich mee identificeren. Zo stemmen teleurgestelde stedelingen in groten getale op de PVV (43%), net als ontevreden bewoners met een voorkeur voor het platteland (47%). Alleen het CDA trekt nauwelijks kiezers in de grote steden (met meer dan inwoners ), ongeacht of men hoopvol of teleurgesteld is. Bij andere partijen zien we wel een verschil in stemgedrag tussen hoopvolle en teleurgestelde stedelingen. Invloed van tegenstelling hoopvol-teleurgesteld én stad-platteland op stemgedrag Voor de opdrachtgever van dit onderzoek (ADR-groep) was er extra belangstelling voor de tegenstelling stad-platteland, aangezien de ADR-groep zowel regionale als (Rand-)stedelijke kranten uitgeeft. Het blijkt dat de tegenstelling hoopvol-teleurgesteld een veel belangrijker voorspeller van politiek cynisme en stemgedrag is dan stad-platteland. In een multivariate analyse is onderzocht of teleurgestelde kiezers die zich sterk verbonden voelen met de stad anders stemmen dan teleurgestelde kiezers op het platteland. Van een dergelijk interactie-effect is nauwelijks sprake. Naar verhouding stemmen teleurgestelde kiezers die zich sterk verbonden voelen met het platteland het vaakst PVV (47%). De verschillen tussen stad en platteland zijn echter gering. Van de teleurgestelde kiezers in de stad stemt 43% op de PVV en in de tussengebieden (midden) is dat met 38% het laagst. Een effect stad/platteland/teleurgesteld/hoopvol zien we in iets sterkere mate voor het CDA. Hoopvolle kiezers die zich verbonden voelen met het platteland stemmen veel vaker CDA (12%) dan hoopvolle kiezers in de stad. Hoopvolle kiezers in de stad stemmen vooral VVD, D66 en GroenLinks (Zie ook hoofdstuk 5.) Kiezen in stad en land Samenvatting en conclusies 12

13 3 HOOFDSTUK Stemgedrag Kiezen in stad en land Stemgedrag 13

14 3. Stemgedrag 3.1 Politieke voorkeur eind januari VVD en PVV gelijk aan kop In de I&O-peiling van 31 januari 1 stond de PVV op 26 zetels en de VVD op 25 zetels. GroenLinks (18 zetels), D66 (15), CDA (14), SP (13) en PvdA (12) volgden op enige afstand. 50 Plus stond op 9 zetels, ChristenUnie op 7, de Partij voor de Dieren op 5 en de SGP op 4. Opleiding: PVV onder lager opgeleiden verreweg de grootste Onder lager en middelbaar opgeleiden is de PVV de meest populaire partij, met respectievelijk 20 en 15 procent. Ook VVD, SP en 50 Plus doen het goed onder lager en middelbaar opgeleiden. Onder hoger opgeleiden zijn VVD, GroenLinks en D66 het meest populair. Twente: CDA doet het goed op het platteland In Twente zien we weinig verschil met het landelijk gemiddelde. Het CDA lijkt er iets groter dan gemiddeld (7% versus 5%), met name op het Twentse platteland (12%) waar deze partij ongeveer even groot is als de VVD (13%). De PVV was op dat moment met 12% virtueel de grootste in Twente. De partij van Geert Wilders doet het in de Twentse steden (13%) iets beter dan op het platteland (11%). Andere regionale verschillen De PVV kreeg eind januari landelijk bij 14 procent van de kiesgerechtigden de voorkeur. In Limburg is 31% van de kiezers van plan om op de PVV te stemmen, in Zeeland 15%, in Noord-Brabant en Zuid-Holland elk 13%. In Groningen en Friesland is 17 procent van plan om op de PVV te gaan stemmen. 1 Dit onderzoek werd gelijktijdig met de peiling van eind januari uitgevoerd. Ondertussen (begin maart) zijn de politieke verhouding enigszins veranderd. Kiezen in stad en land Stemgedrag 14

15 Tabel 3.1 Zetelpeiling (31 januari) en onderverdeling binnen Twente, Amsterdam en naar opleiding Stel dat u op 15 maart gaat stemmen, op welke partij zou u dan stemmen? (basis: van plan te gaan stemmen, zeker of waarschijnlijk 2 ) TK PEI- LING NL TWENTE A DAM OPLEIDING Sept jan 17 Totaal Twente Stad Totaal Platteland West Oost A dam Laag Middel Hoog Zetels Zetels % % % % % % % % % % VVD PvdA PVV SP CDA D ChristenUnie GroenLinks SGP PvdD Plus VNL DENK Piratenpartij Forum vr Dem GeenPeil Nwe Wegen Artikel Andere partij Weet ik niet Bron: I&O Research, eind januari De zetelpeiling is gebaseerd op zeker van plan te gaan stemmen, vandaar dat de verschillen in percentages niet helemaal overeenkomen met de verhouding in zetels. Kiezen in stad en land Stemgedrag 15

16 3.2 Welke thema s bepalen stemgedrag? Wat moet een volgende regering als eerste doen? Welke onderwerpen, thema s of issues bepalend zijn voor het kiesgedrag hebben we op twee manieren gevraagd. We zijn de vragenlijst begonnen met de open vraag Waar zou de nieuwe regering wat u betreft als eerste mee aan de slag moeten? (Tabel 3.4, pagina 20/21). Nadat we gevraagd hebben naar de politieke partij van eerste voorkeur, volgde de gesloten vraag Welke van onderstaande onderwerpen spelen een belangrijke rol bij uw keuze voor de partij van uw eerste keuze? (grafiek 3.1 en tabel 3.5, pagina 22/23). Figuur 3.1 Welke van onderstaande onderwerpen spelen een belangrijke rol bij uw keuze voor de partij van uw eerste keuze? (belangrijkste onderwerp, verder nog belangrijk, totaal) gezondheidszorg normen en waarden sociale voorzieningen / armoede(bestrijding) immigratie en asiel veiligheid werkgelegenheid inkomensbeleid onderwijs economie / overheidsfinanciën relatie tussen autochtone Nederlanders en migranten Europese Unie duurzaamheid / milieu leefbaarheid in de wijken 1% 4% 3% 3% 5% 4% 4% 7% 6% 9% 10% 12% 12% 21% 26% 25% 29% 29% 28% 28% 32% 31% 36% 40% 39% 52% totaal belangrijk verder nog belangrijk belangrijkst 0% 20% 40% 60% Gezondheidszorg Op de vraag Waar zou de nieuwe regering wat u betreft als eerste mee aan de slag moeten? komt de zorg er als belangrijkste onderwerp uit: kiezers vinden dat een volgende regering vooral meer geld moet uittrekken voor en aandacht besteden aan de (ouderen)zorg (17%). Ook wil men minder marktwerking in de zorg (6%) en vaak wordt zorg genoemd zonder toelichting (16%). Ook op de vraag welk onderwerp het de belangrijkst is bij de keuze voor de partij van eerste voorkeur staat gezondheidszorg (ex aequo met normen en waarden ) bovenaan (met 12%). Bovenop die 12 procent is er nog 39 procent 3 die de gezondheidszorg noemt als tweede, derde of vierde belangrijke onderwerp. Hieronder een paar illustratieve citaten van deelnemers aan het onderzoek: 3 Dat in de grafiek 52% genoemd wordt en niet 51% komt door afronding. Kiezen in stad en land Stemgedrag 16

17 Ouderenzorg. Er lijkt geen plaats meer voor ouderen in onze maatschappij. Mensen moeten bijna tot hun dood werken en als ze dan eindelijk met pensioen mogen kunnen ze nergens terecht en moeten thuis blijven wonen met schamele hulp en vaak in eenzaamheid. Pensioenleeftijd moet weer omlaag en er moeten gewoon weer bejaardenhuizen komen! Zorgen dat de kosten voor de zorgverzekering en eigen risico omlaag gaan en dat er meer aan zorg vergoed wordt door de verzekering. Of terug gaan naar een zorgstelsel in beheer van de overheid waardoor het voor iedereen betaalbaar blijft. De gezondheidszorg. De premies gaan alsmaar omhoog, terwijl "basispersoneel" in bejaardenhuizen, ziekenhuizen, etc. steeds meer afgeknepen wordt. In Twente is dit onderwerp minstens zo belangrijk als in de rest van het land. In west-twente en op het Twentse platteland nog meer dan in het oosten en in de steden. En het is voor lager opgeleiden een belangrijker issue dan voor hoger opgeleiden. Naar inkomen zijn de verschillen nog sterker: van de mensen met een beneden modaal inkomen noemt maar liefst 24 procent meer geld en aandacht naar de (ouderen)zorg, tegen 10 procent van de hogere inkomens. Het zijn vooral kiezers van SP, 50 Plus en ChristenUnie die dit spontaan noemen. Als belangrijkste onderwerp voor het stemgedrag wordt het genoemd door SP-kiezers (40% noemt het als belangrijkste onderwerp, tegen 12% gemiddeld) en 50 Plus-kiezers (35%). Respectvolle samenleving; normen en waarden Het onderwerp dat daarna het belangrijkst is voor Nederlanders vatten we samen onder de noemer respectvolle samenleving : respect voor de medemens, saamhorigheid, solidariteit, sociale cohesie. Dit wordt door 9 procent als eerste genoemd als iets waar de volgende regering mee aan de slag moet. Vier op de tien (40%) noemen normen en waarden als een belangrijk onderwerp bij de partijkeuze, voor 12 procent is het belangrijkste issue. Hieronder weer enkele citaten: Onze participatiesamenleving. Mensen weer betrekken bij de maatschappij. Burgers met elkaar verbinden en met de overheid. Het aantal mensen dat de samenleving en elkaar de rug toekeert is te groot. Het herinvoeren van solidariteit onder de burgers. Nederland is steeds meer een land aan het worden waar het individu op de eerste plaats staat. Nederland mag geen kopie van de Amerikaanse maatschappij worden. De mens telt minder dan geld. Iedereen weet dat geld niet gelukkig maakt, wat is dan de reden dat we zoveel waarde hechten aan geld. Zet de mens op de eerste plaats. Er moet als eerste worden gewerkt aan verbroedering van de maatschappij. Op het moment zorgen bepaalde politieke partijen voor verdeeldheid onder de bevolking, waar eigenlijk samenwerking zou moeten zijn. De ongelijkheid in de maatschappij. Arm en rijk, lager en hoger opgeleid, verschillende bevolkingsgroepen; iedereen lijkt maar tegen elkaar opgezet te worden. Alsof wij, 'gewone mensen', de schaakstukken zijn van de huidige politieke partijen. Mensen als Trump, Wilders en Le Pen lijken voor veel mensen een goed alternatief, maar geven mij alleen maar heel veel angst, angst dat alles helemaal niet opgelost gaat worden. Kiezen in stad en land Stemgedrag 17

18 Ook dit is een onderwerp dat in Twente speelt - in de Twentse steden (10%) iets meer dan op het platteland (6%). Ook landelijk lijkt dit iets meer te spelen in de grote stad (11%) dan in de dorpen (7%), al zijn de verschillen klein. In Amsterdam (13%), Rotterdam (14%) en Utrecht (19%) wordt dit punt wel duidelijk vaker spontaan naar voren gebracht dan gemiddeld (9%). Hoger opgeleiden noemen het (spontaan) twee keer zo vaak (13%) als lager opgeleiden (6%). Maar als driver voor kiesgedrag (gesloten) wordt het even vaak genoemd door alle opleidingsniveaus. Naar inkomen en leeftijd zien we dat vooral de middengroepen (modaal, tussen 35 en 50 jaar) hier een punt van maken. Het zijn vooral linkse kiezers (GroenLinks, PvdA, D66) en CDA- en SGP-kiezers die dit spontaan naar voren brengen. Met name ChristenUnie (40%), CDA-kiezers (38%) en SGP-kiezers (29%) noemen normen en waarden als belangrijkste onderwerp om op deze partijen te stemmen. Immigratie, integratie Van alle kiezers noemt 7 procent spontaan een strenger immigratiebeleid als iets dat de volgende regering als eerste moet oppakken. Daarnaast noemt nog eens 6 procent immigratie zonder toelichting en 3 procent vindt dat het integratiebeleid minder tolerant dient te zijn ten opzichte van migranten en de islam. Daar staat 1 procent tegenover die vindt dat het immigratiebeleid juist soepeler moet en 2 procent wil een toleranter integratiebeleid. Asielbeleid. De procedure moet korter, zodat asielzoekers sneller dan nu weten waar ze aan toe zijn. Met een verblijfsstatus verplicht inburgeren en de grondregels van de Nederlandse samenleving erkennen en naar leven. Zo niet dan verblijfsvergunning intrekken. Een verstandig vluchtelingenbeleid gaan voeren. Dus echte vluchtelingen opnemen en asielzoekers uit Afrika en andere landen waar geen oorlog woedt versneld uitzetten. Er moet snel duidelijkheid komen. Het immigrantenprobleem. Het zijn veelal geen (oorlogs)vluchtelingen, maar mensen die hier een beter bestaan op kunnen bouwen (zo hopen ze). (Oorlogs)vluchtelingen zijn natuurlijk altijd welkom. Het vluchtelingen/immigratie probleem. Mensen die in gevaar verkeren of niet veilig zijn in hun eigen land moeten een plek hebben waar ze veilig opgevangen worden. Echter, de aantallen lopen langzamerhand uit de hand, wat gevolgen heeft voor de normen en waarden en gewoontes welke in Nederland "opgebouwd" zijn. Beleid maken op: "hoe kan de Nederlandse samenleving op een goede manier omgaan met integratie." Moslims niet stigmatiseren, maar werken aan begrip wederzijds. De aanhangers van strengere immigratieregels vinden we in het oosten van Twente (10%) iets meer dan landelijk gemiddeld (7%). Verder wordt dit vooral naar voren gebracht in Limburg (14%), Drenthe en Flevoland (beide 11%). In middelgrote steden wordt het iets vaker genoemd dan gemiddeld (9%), terwijl het in de vijf grootste steden juist minder vaak genoemd wordt. Lager opgeleiden willen vaker een strenger immigratiebeleid dan hoger opgeleiden (9 versus 5%), voor een strenger integratiebeleid zien we dit verschil nauwelijks (3 om 2%). Voor 36 procent is het een onderwerp dat meespeelt bij de partijkeuze. Als belangrijkste reden om op een partij te stemmen noemt 10 procent immigratie en asiel, 4 procent noemt de relatie tussen autochtone Nederlanders en migranten en 2 procent noemt dreiging van terrorisme. Als tweede, derde of vierde belangrijke onderwerp worden immigratie en asiel (26%), de relatie tussen autochtone Nederlanders en migranten (24%) en dreiging van terrorisme (17%) ook veel genoemd. Kiezen in stad en land Stemgedrag 18

19 Immigratie en integratie zijn onderwerpen die vooral hoog scoren onder PVV-stemmers. Immigratie en asiel wordt door 14% van de lager opgeleiden en 7% van de hoger opgeleiden genoemd als belangrijkste reden om op een partij te stemmen. Voor de andere onderwerpen zien we dit verschil niet. Jongeren (tot 35 jaar) noemen alle drie onderwerpen vaker dan middelbaren en ouderen. Zowel geholpen als spontaan. Werkgelegenheid, sociale voorzieningen, pensioenen Een vierde groep van issues heeft te maken met werkgelegenheid en sociaal beleid. Spontaan vindt 6 procent dat een nieuwe regering vooral meer werk moet creëren; 5 procent wil dat de pensioenleeftijd weer wordt verlaagd en eveneens 5 procent vindt dat de inkomensverschillen moeten worden verkleind. Op de gesloten vraag belangrijkste reden om op een partij te stemmen scoort sociale voorzieningen / armoedebestrijding 39 procent (waarvan 9 procent als belangrijkst). Deze standpunten vinden we niet verrassend vooral bij kiezers van PvdA, SP en GroenLinks. Regionaal zijn de verschillen op dit punt klein. Het creëren van meer (zinvolle) werkgelegenheid, langer durende arbeidscontracten en meer leer- e werkplaatsen. Veel mensen zijn tijdens de crisis (tijdelijk) werkloos geraakt of zijn er in inkomen op achteruit gegaan, werken zelfs nu voor lager loon bij dezelfde baas. Dit schept onvrede in de maatschappij en maakt mensen minder tolerant naar bijvoorbeeld nieuwkomers, ouderen, zieken. Het maakt werkende mensen boos op mensen die van een uitkering leven, en mensen die van een uitkering leven boos op de overheid dat hen geen fatsoenlijk werk wordt aangeboden Arbeidsmarkt. De overheid wil dat iedereen langer doorwerkt terwijl het bedrijfsleven op grote schaal 50+ers ontslaat. Betere verdeling van de werkgelegenheid (te veel ouderen zijn aan het werk terwijl jongeren geen kans krijgen). Een direct hiermee samenhangend punt is demotiveren van tijdelijke contracten. Voor de economie is het beter dat jongeren na 6 maand tijdelijk te hebben gewerkt een contract krijgen. Moet wel zo ingericht worden dat voorkomen wordt dat men constant tijdelijke medewerkers na 6 maanden "omruilt" Streven naar leefbaarheid voor iedereen! Dit kan door een sterke vereenvoudiging van bijvoorbeeld de inkomstenbelasting. De mens werkt om te leven en leeft niet om te werken. Grote inkomensverschillen ontstaan niet door het harde werken, maar vooral door de macht die het geld op niveau met zich meebrengt. Economie en overheidsfinanciën Hieraan gelieerd is de wens de staatsfinanciën gezond te houden en groei te creëren. Spontaan wordt het niet heel veel genoemd, maar als reden om op een partij te stemmen wordt economie en overheidsfinanciën door 28 procent als belangrijke onderwerp genoemd en door 7 procent als belangrijkst. Vooral VVD-stemmers vinden dit een belangrijk onderwerp. Ook hier zijn de regionale verschillen klein. Hoger opgeleiden noemen dit onderwerp ongeveer twee keer zo vaak als lager opgeleiden. Over het algemeen wijkt Twente in zijn geheel niet heel erg af van de landelijke cijfers. Toch zijn sommige verschillen tussen Twente en Amsterdam wel interessant: zo noemt 9 procent va de Twentenaren een strenger immigratiebeleid, tegenover 4 procent van de Amsterdammers. Kiezen in stad en land Stemgedrag 19

20 Het bevorderen van de duurzaamheid blijkt ook echt een Amsterdamse prioriteit te zijn, waar dit onderwerp door 15 procent spontaan wordt genoemd, tegenover 6 procent landelijk. In Twente wordt duurzaamheid door 6 procent genoemd. Tabel 3.2 Waar zou de nieuwe regering wat u betreft als eerste mee aan de slag moeten? NL TWENTE A DAM OPLEIDING Open vraag Totaal Totaal Twente Stad Platteland West Oost A dam Laag Middel Hoog % % % % % % % % % % Zorg: meer geld en aandacht naar (ouderen)zorg Zorg: minder/geen marktwerking (deprivatisering) Zorg (neutraal) Ouderen: pensioenleeftijd verlagen Onderwijs: investeren in onderwijs Economie: groei bewerkstelligen Arbeidsmarkt: werkgelegenheid creëren Arbeidsmarkt: minder flexibiliteit Welvaartsverdeling: belasting omlaag Welvaartsverdeling: inkomensverschillen verkleinen Internationale samenwerking: meer Internationale samenwerking: minder Immigratiebeleid: strenger Immigratiebeleid: soepeler Immigratie (neutraal) Integratiebeleid: minder tolerant t.o.v. migranten, islam Integratiebeleid: toleranter/soepeler Veiligheid: investeren in defensie Veiligheid: zwaardere straffen Veiligheid (neutraal) Huisvesting: goedkope woonvoorzieningen Vertrouwen in de politiek herstellen (verbinding burgerpolitiek) Respectvolle samenleving: meer respect voor de medemens, saamhorigheid, solidariteit. Sociale cohesie Bureaucratie: regelgeving verminderen Duurzaamheid bevorderen Meer doen voor mijn regio, stad of dorp Overig Kiezen in stad en land Stemgedrag 20

21 Tabel 3.3 Waar zou de nieuwe regering wat u betreft als eerste mee aan de slag moeten? (naar partij 1 ste voorkeur) TOT AAL VVD PVDA PVV SP CDA D66 CU GL 50+ PVDD SGP WEET NIET open vraag Zorg: meer geld en aandacht naar (ouderen)zorg Zorg: minder/geen marktwerking (deprivatisering) Zorg (neutraal) Ouderen: pensioenleeftijd verlagen Onderwijs: investeren in onderwijs Economie: groei bewerkstelligen Arbeidsmarkt: werkgelegenheid creëren Arbeidsmarkt: minder flexibiliteit Welvaartsverdeling: belasting omlaag Welvaartsverdeling: inkomensverschillen verkleinen Internationale samenwerking: meer Internationale samenwerking: minder Immigratiebeleid: strenger Immigratiebeleid: soepeler Immigratie (neutraal) Integratiebeleid: minder tolerant t.o.v. migranten, islam Integratiebeleid: toleranter/soepeler Veiligheid: investeren in defensie Veiligheid: zwaardere straffen Veiligheid (neutraal) Huisvesting: goedkope woonvoorzieningen Vertrouwen in de politiek herstellen (verbinding burger-politiek) Respectvolle samenleving: meer respect voor de medemens, Sociale cohesie Bureaucratie: regelgeving verminderen Duurzaamheid bevorderen Meer doen voor mijn regio, stad of dorp Overig Kiezen in stad en land Stemgedrag 21

22 Tabel 3.4 Welke van onderstaande onderwerpen spelen een belangrijke rol bij uw keuze voor partij van eerste keuze? (belangrijkste onderwerp) NL TWENTE A DAM OPLEIDING Gesloten vraag Totaal Twente Stad Totaal Platteland West Oost A dam Laag Middel Hoog % % % % % % % % % % gezondheidszorg normen en waarden immigratie en asiel sociale voorzieningen / armoede(bestrijding) economie / overheidsfinanciën duurzaamheid / milieu inkomensbeleid de relatie tussen autochtone Nederlanders en migranten veiligheid Europese Unie inspraak en democratie anders werkgelegenheid onderwijs ethische zaken (euthanasie, abortus, homoseksualiteit, etc.) dreiging van terrorisme dierenwelzijn religieuze zaken leefbaarheid in de wijken woningmarkt / huren energie (fossiele brandstoffen, schone energie, e.d.) geen van deze verkeer en (openbaar) vervoer kunst / cultuur Kiezen in stad en land Stemgedrag 22

23 Tabel 3.5 Welke van onderstaande onderwerpen spelen een belangrijke rol bij uw keuze voor partij van eerste keuze? (belangrijkste onderwerp) TOTAAL VVD PVDA PVV SP CDA D66 CU GL 50+ PVDD SGP gezondheidszorg normen en waarden immigratie en asiel sociale voorzieningen / armoede(bestrijding) economie / overheidsfinanciën duurzaamheid / milieu inkomensbeleid de relatie tussen autochtone Nederlanders en migranten veiligheid Europese Unie inspraak en democratie Anders werkgelegenheid onderwijs ethische zaken (euthanasie, abortus, homoseksualiteit, etc.) dreiging van terrorisme dierenwelzijn religieuze zaken leefbaarheid in de wijken woningmarkt / huren energie (fossiele brandstoffen, schone energie, e.d.) verkeer en (openbaar) vervoer kunst / cultuur geen van deze Kiezen in stad en land Stemgedrag 23

24 4 HOOFDSTUK Meningen over maatschappij, media, politiek en regio Kiezen in stad en land Meningen over maatschappij, media, politiek en regio 24

25 4. Meningen over maatschappij, media, politiek en regio Regio versus Randstad Er is in de provincie enige onvrede over de mate waarin politiek en media gefocust zijn op de Randstad. Bijna de helft van alle Nederlanders (45%) is het eens met de stelling De landelijke politiek begrijpt niet wat er buiten de Randstad speelt. In Twente is maar liefst 60 procent het hier mee eens. Ook in de andere randgebieden (de provincies Groningen, Friesland, Overijssel, Gelderland, Zeeland, Noord- Brabant en Limburg is rond de helft of meer het hier mee eens. In Drenthe zelfs 75 procent. Mensen die zich zelf plaatsen op het platteland zijn het hier in 64 procent van de gevallen mee eens. In Amsterdam en Utrecht is men het er juist vaker mee oneens dan mee eens. Met de stelling Landelijke media begrijpen niet wat er buiten de Randstad speelt is een kleiner deel het eens: 38%. We zien wel hetzelfde patroon: de helft of meer van de mensen in Twente en de buitenprovincies is het er mee eens. De helft van de Nederlanders heeft nog nooit een Tweede Kamerlid of minister in het echt gezien. In de drie grote steden is dat maar een derde, in Amsterdam een kwart. Twee derde van de kiezers vindt dat Landelijke politici zich meer onder mensen in de provincie zouden moeten begeven. In Twente vindt maar liefst 77 procent dat. Opvallend genoeg vindt ook twee derde van de Rotterdammers en Hagenaars dit, terwijl dat in Amsterdam en Utrecht rond de 40 procent ligt. Lang niet iedereen in Nederland wil meer mensen met een accent of dialect (bijvoorbeeld: Limburgs, Twents of Gronings) op tv of op de radio horen (Nederland: 22%), maar in Twente (40%) en Limburg (44%) is daar vrij veel animo voor. Noaberschap nog springlevend Het noaberschap blijkt in Twente nog springlevend. Landelijk bevestigt 42 procent de stelling Bij ons in de regio is het heel normaal om voor elkaar te zorgen als iemand ziek of hulpbehoevend is, in Twente is dat maar liefst 72 procent, op het Twentse platteland zelfs 82 procent. In geen enkele andere regio ligt dat zo hoog. In Amsterdam zegt niet meer dan 20 procent dit normaal te vinden, in Utrecht slechts 14 procent. Het in huis nemen van je ouders als zij niet meer zelfstandig kunnen wonen is iets minder gangbaar, maar in Twente met 19 procent wel twee keer zo hoog als in de rest van Nederland (10%). Op het Twentse platteland zegt 29 procent dat te doen. Investeren in de regio: werk en openbaar vervoer Nederlanders zijn unaniem over de stelling: De overheid moet meer werkgelegenheid creëren in gebieden waar de werkloosheid hoger dan gemiddeld is: 82 procent is het hier mee eens en het maakt weinig uit waar men woont. In Twente is 86 procent het er mee eens, in Amsterdam 80 en in Rotterdam 82 procent. Het hoogst is de score in Drenthe: 96 procent mee eens. In bijna alle regio s is rond de vijftig procent het eens met de stelling Er moet veel meer geïnvesteerd worden in het openbaar vervoer in onze regio. In heel Nederland is dat 52 procent, in Twente 53 procent. Hoogste score wordt in Zeeland genoteerd: 74 procent vindt dat er meer en beter openbaar vervoer moet komen. Kiezen in stad en land Meningen over maatschappij, media, politiek en regio 25

26 5 HOOFDSTUK Tegenstellingen in de samenleving Kiezen in stad en land Tegenstellingen in de samenleving 26

27 5. Tegenstellingen in de samenleving 5.1 Welke tegenstellingen herkent men en baren zorgen? De centrale vraag in dit onderzoek was welke scheidslijnen in de samenleving verklaren de houding en het kiesgedrag? In deze paragraaf gaan we in op welke tegenstellingen men herkent 4, aan welke men zich ergert, over welke tegenstellingen men zich zorgen maakt en bij welk van de uitersten men zich thuis voelt. In paragraaf 5.2 beantwoorden we de vraag welke tegenstellingen meningen over de politiek en stemgedrag het meest beïnvloeden. De tegenstellingen tussen rijk en arm (50%), autochtonen en migranten (48%) en hoog en laag opgeleid (43%) worden het meest herkend als impactvol in de samenleving. Het meest zorgen maakt men zich over de tegenstelling tussen autochtonen en migranten (48% maakt zich hier zorgen over, 24% het meest) en christen versus moslim (43% totaal, 21% het meest). Men ergert zich ook vaak aan deze twee tegenstellingen. Dit wil niet per se zeggen dat men zich aan een van de twee groepen ergert, men kan zich ook zorgen maken over het feit dat dit een tegenstelling is die sterk aanwezig is in de Nederlandse samenleving. Zorgen maakt men zich verder over de kloof tussen arm en rijk en men ergert zich aan de tegenstelling tussen volk en elite. Tabel 5.1 Tegenstellingen Leeswijzer: de eerste drie kolommen zijn verticaal gepercenteerd. De zelfplaatsingsscores zijn horizontaal gepercenteerd; onderverdeeld in een linker positie (scores 1-2), middenpositie (3-5) en rechter positie (6-7). HERKENNEN ERGEREN ZORGEN OVER ZELFPLAATSING Totaal Totaal Het meest Totaal Het meest Linker positie Midden Rechter positie Weet niet N.v.t. Totaal % % % % % % % % % % % Autochtoon versus Migrant Christen versus Moslim Rijk versus Arm Elite versus Volk Religieus versus Niet-religieus Hoog opgeleid versus Laag opgeleid Hoopvol over NL versus Teleurgesteld in NL Europeaan versus Nederlander Actief versus Aan de zijlijn van de samenleving Randstad versus De provincie Stad versus Platteland Amsterdam versus Rest van Nederland Weet ik niet Geen van deze TOTAAL Letterlijke vraagstelling: Welke van deze tegenstellingen herkent u? Anders gezegd: van welke tegenstellingen denkt u dat ze bestaan en dat ze impact hebben op de Nederlandse samenleving? 5 In dit onderzoek kennen we een ondervertegenwoordiging van Nederlanders met een migrantenachtergrond en moslims. Kiezen in stad en land Tegenstellingen in de samenleving 27

28 Autochtoon versus migrant en christen versus moslim Opvallend is dat als we respondenten vragen zich te plaatsen op de tegenstelling autochtoon versus migrant dat weliswaar het merendeel (59%) zegt zich thuis te voelen bij Autochtoon, maar een kwart (26%) een middenpositie kiest 6. Ook opvallend: bijna de helft (46%) van de Nederlanders kiest voor de positie christen. Van de niet-religieuzen voelt toch 28% zich thuis bij de positie christen (als dit tegenover moslim geplaatst wordt). Het zijn met name hoger opgeleiden die zich ergeren aan en zorgen maken over deze twee tegenstellingen. En we vinden die ergernis meer in Amsterdam, Rotterdam en Utrecht (allen 43%) dan in Twente (30%). Rijk versus arm De tegenstelling rijk versus arm wordt door de meeste mensen (50%) herkend als een tegenstelling met impact op de samenleving. Als tegenstelling waar men zich zorgen over maakt komt rijk versus arm op een derde plaats (met 31 en 11%). Hier valt op dat het merendeel (70%) zich in een middenpositie plaatst. Het blijkt dat ook mensen met een laag inkomen zich niet altijd beschouwen als arm: van degenen met een beneden modaal inkomen ziet slechts 21 procent zichzelf als arm, 68 procent plaatst zichzelf in het midden en 3 procent noemt zichzelf rijk. Omgekeerd zien we dat mensen met een bovenmodaal inkomen zich eveneens in twee derde van de gevallen (67%) in het midden plaatsen, 27 procent noemt zichzelf rijk en 2 procent arm. Vooral lager en middelbaar opgeleiden en lage en middeninkomens ergeren zich aan en maken zich zorgen over de tegenstelling tussen arm en rijk. Hoog opgeleid versus laag opgeleid De verschillen naar opleiding zijn een belangrijke tweedeling in de samenleving, dat blijkt ook uit dit onderzoek. Ruim vier op de tien (43%) herkennen de tegenstelling als een belangrijke, 20 procent ergert zich er aan en 17 procent maakt zich er zorgen over. De ergernis zit iets meer bij de lager (24%) dan bij de hoger opgeleiden (18%). Vier op de tien Nederlanders zien zichzelf als hoog opgeleid, wat redelijk overeenkomt met CBS-cijfers. De helft plaatst zichzelf in het midden en slechts 5 procent beschouwt zichzelf als laag opgeleid. Ook van degenen die officieel laag opgeleid zijn (basisonderwijs, LBO, VMBO, MAVO, MULO) rekent ziet 14% zich als hoger opgeleid en 65 procent als middelbaar 7. 6 Dit is opvallend omdat in migranten dit onderzoek ondervertegenwoordigd zijn en de meeste respondenten dus autochtoon zijn. 7 Wat overigens heel goed mogelijk is doordat men vervolg- of vakcursussen gevolgd heeft. Kiezen in stad en land Tegenstellingen in de samenleving 28

29 Stad versus platteland De tegenstelling stad versus platteland is gelijkmatig verdeeld over Nederland: een kwart (27%) voelt zich het meest thuis bij het platteland, iets minder mensen (22%) bij de stad en 44% plaatst zichzelf er tussenin. In Twente voelt 34% zich het meest thuis bij het platteland en 12% bij de stad. De tegenstelling Stad versus Platteland wordt door één op de vijf Nederlanders wel herkend als een tegenstelling die impact heeft op de samenleving, maar men ergert zich er weinig aan (geldt voor 11%) en men maakt zich er ook niet veel zorgen over (5%). De tegenstelling Randstad versus De provincie wordt wat vaker herkend (28%), maar ook hier ergert men zich in beperkte mate aan (18%) en men maakt men zich niet veel zorgen over (7%). De invloed van deze tegenstelling op politieke opvattingen is minder groot dan elite versus volk en hoopvol versus teleurgesteld. Wel zien we dat mensen die zich tot het platteland rekenen vaker op de PVV (18%), CDA (8%) of SGP (6%) stemmen dan degenen die zich thuis voelen bij de stad. Stedelingen stemmen relatief vaak VVD (13%), GroenLinks (11%) of D66. Platteland De invloed van deze verschillen lijken echter meer op het sociale dan op het politieke vlak te liggen. Zo vinden mensen van het platteland het heel normaal om voor elkaar te zorgen als iemand hulpbehoevend is (60%), terwijl van de stedelingen slechts 26% dat onderschrijft. Op het platteland van Twente vindt maar liefst 82% dat heel normaal. Ook het in huis nemen van hulpbehoevende ouders is voor mensen die zich thuis voelen bij het platteland (18%) ruim drie keer zo vaak normaal als onder mensen van de stad (5%). Op het platteland van Twente zegt 28% dat normaal te vinden. Met de stelling Ik zou meer mensen met een accent of dialect (Limburgs, Twents of Gronings) op tv of op de radio willen horen is in heel Nederland het 22% eens, op het platteland is dat 34%, in de stad 14%. In Twente ligt dat op 40%, op het Twentse platteland op 42%. Mensen die zich plaatsen bij het platteland vinden verder duidelijk vaker dan in de steden dat de landelijke politiek niet begrijpt wat er buiten de Randstad speelt (platteland: 64%, stad: 31%); dat landelijke media niet begrijpen wat er buiten de Randstad speelt (platteland: 54%, stad: 27%) en dat landelijke politici zich meer onder mensen in de provincie moeten begeven (platteland: 80%, stad: 55%). De regionale kandidaat Van alle Nederlanders zegt 48% nog nooit een Tweede Kamerlid te hebben gezien, onder de plattelanders is dat 55%. Een op de drie (35%) Nederlanders zou graag stemmen op een kandidaat-kamerlid uit zijn regio, stad of dorp. Van degenen die zich als plattelanders zien is dat 45%, in Twente geldt dat voor 56% en op het Twentse platteland voor maar liefst 60%. 56% van de Twentenaren zou graag op een Kamerlid uit de regio stemmen. Landelijk is dit 35%. Een kleiner deel gaat op een kandidaat-kamerlid uit de eigen regio, stad of dorp stemmen. Landelijk geldt dat voor 15%, onder plattelanders 21%, stedelingen 11%. In Twente is dat 30%, op het Twentse platteland 35%. Kiezen in stad en land Tegenstellingen in de samenleving 29

30 Op de vraag of men of men een regionale of lokale kandidaat kan noemen, antwoordt 19% bevestigend. In Twente kan maar liefst 46% dat. Hier wordt met name Pieter Omtzigt (Tweede Kamerlid en kandidaat voor het CDA) vaak genoemd. Ook Sharon Dijksma (staatsecretaris en kandidaat Tweede Kamerlid voor de PvdA), Han ten Broeke (Tweede Kamerlid en kandidaat voor de VVD), Jaimi van Essen (kandidaat Tweede Kamerlid voor D66), Eugène van Mierlo (kandidaat voor het CDA) en Linda Voortman (Tweede Kamerlid en kandidaat voor GroenLinks) worden meerdere keren spontaan genoemd. Twee politici die geen kandidaat zijn, VVD-minister Henk Kamp (geen TK-kandidaat) en Annie Schreijer-Pierik (Europees Parlementslid, voormalig Tweede Kamerlid voor het CDA) worden meermaals genoemd. 30% van de Twentenaren gaat op een regionale kandidaat stemmen, tegen 15% landelijk. 5.2 Invloed van tegenstellingen op politieke opvattingen en stemgedrag De centrale vraag in dit onderzoek was welke scheidslijnen in de samenleving verklaren de houding en het kiesgedrag? Anders gezegd: welke kloven in de samenleving bestaan in de ogen van de kiezers, waar maakt men zich zorgen over en welke tegenstellingen zijn het meest van invloed op het stemgedrag? Er is een multivariate analyse uitgevoerd om de invloed van tegenstellingen op politieke opvattingen en stemgedrag te achterhalen. 8 De drie tegenstellingen met de meeste invloed op meningen over de politiek (politiek cynisme, vertrouwen in de democratie) en stemgedrag zijn: 1. Hoopvol versus Teleurgesteld 2. Europeaan versus Nederlander 3. Elite versus Volk Met name de tegenstelling Hoopvol versus Teleurgesteld blijkt sterke invloed te hebben op wat mensen graag zouden willen van een volgende regering, maar ook op hun denken over politieke partijen en waar ze op denken te gaan stemmen. We behandelen deze drie tegenstellingen plus de tegenstelling Stad versus Platteland en beschrijven waarop ze invloed hebben. Hoopvol versus teleurgesteld Van alle Nederlanders ziet een derde (35 procent) zichzelf als hoopvol, 14 procent noemt zichzelf teleurgesteld en bijna de helft (47%) kiest een middenpositie. Het zijn vooral lager opgeleiden die teleurgesteld zijn (22% van hen), onder hoger opgeleiden is dat 7 procent. De tabellen in de bijlage (hoofdstuk 9) presenteren de stellingen, uitgesplitst tegen enkele tegenstellingen die in dit onderzoek centraal staan. Uit tabel 5.5 blijkt bijvoorbeeld dat 71 procent van de mensen die zeggen teleurgesteld te zijn in Nederland het eens is met de stelling De landelijke politiek begrijpt niet wat er buiten de Randstad speelt, terwijl dit percentage veel lager ligt bij de kiezers die hoopvol zijn over Nederland (32% eens). 8 De twaalf tegenstellingen zijn, samen met geslacht en leeftijd als achtergrondkenmerken, opgenomen in een multipele lineair regressiemodel. Politiek cynisme is berekend op basis van zes stellingen uit het Nationaal Kiezersonderzoek (NKO). Voor de exacte formulering van de stellingen verwijzen naar tabel B5.1 in de bijlage. Tevredenheid over de democratie is gemeten op een 10- puntsschaal: Hoe tevreden bent u met de manier waarop de democratie in de praktijk werkt in Nederland? (1 = zeer ontevreden, 10 = zeer tevreden). Het relatieve belang van elke variabele is bepaald aan de hand van de gestandaardiseerde beta-coëfficiënt. Het effect van de tegenstellingen op partijvoorkeur is voor elke partij afzonderlijk onderzocht in een logistisch regressiemodel, waarbij de kans op een partij te stemmen (bijv. VVD) wordt geschat ten opzichte van de kans om op een andere partij te stemmen (niet-vvd). De invloed van opleidingsniveau en stad-platteland is op twee manieren onderzocht: hoe mensen zichzelf plaatsen op de tegenstelling hoog- vs. laagopgeleid en stad vs. platteland en op basis van feitelijke achtergrondvariabelen (hoogste afgeronde opleiding en inwonerklasse woonplaats). Kiezen in stad en land Tegenstellingen in de samenleving 30

31 Ook bij de stelling Landelijke media begrijpen niet wat er buiten de Randstad speelt wijst het verband in deze richting, waarbij 55 procent van de teleurgestelde respondenten eens antwoordde, tegenover 29 procent van de hoopvolle respondenten. Vergelijkbare verschillen zien we bij andere stellingen over de politiek en de regio. Hoopvol Kiezers die hoopvol zijn over Nederland (35% van alle kiezers) vinden het vooral belangrijk dat mensen respectvol met elkaar omgaan, normen en waarden staan hoog op hun lijstje. Ook de zorg vinden ze belangrijk, maar minder dan gemiddeld. Meer dan gemiddeld hechten ze waarde aan duurzaamheid en onderwijs. Hoopvolle kiezers vinden economie en overheidsfinanciën een belangrijk verkiezingsthema. Hoopvolle kiezers voelen zich overwegend voldoende vertegenwoordigd in de politiek, vinden Tweede Kamerleden over het algemeen betrouwbaar en hebben respect voor mensen die ons land besturen. Ook zijn zij het minst cynisch over politici en het meest tevreden over de manier waarop de democratie in Nederland functioneert. Deze groep kiezers is vooral van plan te gaan stemmen op VVD (20%), D66 (11%) of GroenLinks (11%). De aanhang van D66 en GroenLinks bevindt zich vooral onder hoopvolle kiezers die zich met de stad identificeren. De VVD trekt zowel hoopvolle kiezers van de stad als het platteland in ongeveer gelijke mate (zie figuur 5.1a-5.1c). Teleurgesteld Kiezers die teleurgesteld zijn in Nederland (14% van alle kiezers) voelen zich juist niet vertegenwoordigd in de politiek en zijn ook op alle andere punten politiek cynisch: ze scoren heel hoog (80 procent of meer is het eens met): Politieke partijen zijn alleen geïnteresseerd in mijn stem, niet in mijn mening; Mensen zoals ik hebben geen enkele invloed op de regeringspolitiek; Politici begrijpen niets van wat er in de samenleving leeft; Ministers en staatssecretarissen zijn vooral op hun eigen belang uit. Volgens teleurgestelden zijn Tweede Kamerleden over het algemeen niet betrouwbaar (74%). Ze gaan minder vaak stemmen dan de hoopvollen en als ze stemmen zal dat vooral op de PVV (43%), SP (9%) of 50 Plus (7%) zijn. 5.3 Invloed van hoopvol-teleurgesteld én stad-platteland op stemgedrag Voor de opdrachtgever van dit onderzoek (ADR-groep) was er extra belangstelling voor de tegenstelling stad-platteland, aangezien de ADR-groep zowel regionale als (Rand-)stedelijke kranten uitgeeft. Het blijkt dat de tegenstelling hoopvol-teleurgesteld een veel belangrijker voorspeller van politiek cynisme en stemgedrag is dan stad-platteland. In een multivariate analyse is onderzocht of teleurgestelde kiezers die zich sterk verbonden voelen met de stad anders stemmen dan teleurgestelde kiezers op het platteland. Van een dergelijk interactie-effect is alleen enige sprake voor het CDA. Naar verhouding stemmen teleurgestelde kiezers die zich sterk verbonden voelen met het platteland het vaakst PVV (47%). De verschillen tussen stad en platteland zijn echter gering. Van de teleurgestelde kiezers in de stad stemt 43% op de PVV en in de tussengebieden (midden) is dat met 38% het laagst. Zie hiervoor figuur 5.1. Een effect stad/platteland/teleurgesteld/hoopvol zien we in enige mate voor het CDA. Hoopvolle kiezers die zich verbonden voelen met het platteland stemmen veel vaker CDA (12%) dan hoopvolle kiezers in de stad (2%). Zie figuur 5.2. Hoopvolle kiezers in de stad stemmen vooral VVD, D66 en GroenLinks (figuren 5.3, 5.4, 5.5). Kiezen in stad en land Tegenstellingen in de samenleving 31

32 Figuur 5.1 Aandeel PVV-kiezers (%) 50% 40% 30% 43% 38% 47% 20% 10% 0% 11% 11% 2% 4% 5% 17% Stad Midden Platteland Hoopvol Midden Teleurgesteld Leeswijzer: van de teleurgestelde kiezers die zich met het platteland identificeren, stemt 47 procent PVV. Figuur 5.2 Aandeel CDA-kiezers (%) Leeswijzer: van de hoopvolle kiezers die zich met het platteland identificeren, stemt 12 procent CDA. Figuur 5.3 Aandeel D66-kiezers (%) 9 14% 12% 10% 13% 12% 8% 6% 7% 8% 4% 2% 0% 5% 3% 1% 1% 1% Stad Midden Platteland Hoopvol Midden Teleurgesteld Leeswijzer: van de hoopvolle kiezers die zich met de stad identificeren, stemt 13 procent D66. 9 De oorspronkelijke zevenpuntsschaal is onderverdeeld in stad (scores 1-2), midden (3-5) en platteland (6-7). Kiezen in stad en land Tegenstellingen in de samenleving 32

33 Figuur 5.4 Aandeel GroenLinks-kiezers (%) 20% 16% 12% 8% 14% 11% 12% 4% 0% 7% 6% 5% 4% 2% 3% Stad Midden Platteland Hoopvol Midden Teleurgesteld Leeswijzer: van de hoopvolle kiezers die zich met de stad identificeren, stemt 14 procent GroenLinks. Figuur 5.5 Aandeel VVD-kiezers (%) 25% 20% 15% 21% 19% 20% 10% 5% 0% 8% 9% 6% 2% 2% 1% Stad Midden Platteland Hoopvol Midden Teleurgesteld Leeswijzer: van de hoopvolle kiezers die zich met de stad identificeren, stemt 21 procent VVD. Kiezen in stad en land Tegenstellingen in de samenleving 33

34 Gematigd hoopvolle kiezers twijfelen het meest Bijna de helft van de Nederlanders (47%) is noch uitgesproken hoopvol, noch sterk teleurgesteld in Nederland. Gevraagd naar hun partij van eerste voorkeur twijfelen zij het meest. Drie op de tien gematigde kiezers weten nog niet op welke partij zij gaan stemmen. Onder hoopvollen en teleurgestelden is dit respectievelijk 23 en 19 procent. Dit effect is in alle groepen (stad, midden, platteland) zichtbaar (figuur 5.6). Afgezien van de groep twijfelaars is de PVV de populairste partij (13%), gevolgd door de VVD (8%), SP (7%) en GroenLinks (7%). Figuur 5.6 Aandeel kiezers die nog geen eerste voorkeur hebben (% weet niet: eerste partijvoorkeur) 40% 30% 35% 33% 20% 10% 26% 23% 22% 20% 23% 29% 17% 0% Stad Midden Platteland Hoopvol Midden Teleurgesteld Leeswijzer: van de hoopvolle kiezers die zich met de stad identificeren, weet 26 procent niet op welke partij zij gaan stemmen. Europeaan versus Nederlander Eén op de acht Nederlanders (12%) ziet zichzelf vooral als Europeaan, 43 procent eerder als Nederlander en 40 procent kiest een middenpositie. De Europeaan is beduidend minder cynisch over de politiek. 85 procent van hen is het eens met de stelling Het is goed dat er een groep deskundige mensen is die het land bestuurt ( Nederlanders : 63%). Een op de drie (35%) kan projecten of voorzieningen in Nederland noemen die met geld van de Europese Unie tot stand zijn gekomen (versus 15% van de Nederlanders ) en 71 procent is ook tevreden over die projecten. En waar van de Nederlanders 84 procent vindt dat Moslims en andere etnische minderheden zich volledig moeten aanpassen aan de Nederlandse manier van leven, vindt 52% van de Europeanen dat. Zes op de tien (59%) vinden dat er in hun dorp of stad meer asielzoekers kunnen worden opgevangen dan nu gebeurt, van de Nederlanders vindt 17 procent dat. Van de Europeanen is 79 procent van mening dat zijn of haar gemeente moet bijdragen aan een duurzamer Nederland en zou meer windmolens, zonnepanelen, etc. moeten stimuleren en plaatsen, van de Nederlanders vindt 54 procent dat. Nederlanders die zichzelf vooral zien als Europeaan stemmen op 15 maart beduidend vaker dan gemiddeld GroenLinks (17%), D66 (15%), VVD (15%) of PvdA (12%). De Nederlanders kiezen vaker voor de PVV (26 procent). En relatief vaker op 50 Plus (5 versus 2%) en SGP (4 versus 0%). Elite versus volk Eén op drie Nederlanders (35%) herkent de tegenstelling elite versus volk. Eveneens een derde (34%) ergert zich hier aan, waarvan 15 procent het meest. Een kwart (23%) maakt zich er zorgen over. Kiezen in stad en land Tegenstellingen in de samenleving 34

35 Slechts 6 procent van de Nederlanders voelt zich horen bij de elite, een derde (31%) rekent zich tot het volk en iets meer dan de helft (54%) gaat er tussenin zitten. Hoger opgeleiden (13%) zien zichzelf vaker als elite dan lager opgeleiden (2%). Dezelfde stellingen worden ook afgezet tegen de tegenstelling elite versus volk. Hier valt op dat van de respondenten die zichzelf scharen bij het volk, 59 procent het eens is met de stelling De landelijke politiek begrijpt niet wat er buiten de Randstad speelt tegenover 29 procent eens onder de elite. Stad versus platteland De tegenstelling Stad versus platteland wordt door één op de vijf Nederlanders herkend als een tegenstelling die impact heeft op de samenleving, maar het is geen tegenstelling die veel ergernis oproept en men maakt zich er ook niet veel zorgen over. De invloed van deze tegenstelling op politieke opvattingen is minder groot dan elite versus volk en hoopvol versus teleurgesteld. 10 Niettemin kunnen we een aantal verschillen zien in opvattingen tussen stad en platteland. Mensen die zich tot het platteland rekenen, staan beduidend negatiever staan tegenover het toelaten van meer asielzoekers in het dorp (26% eens) dan in de stad (40%). Dit kan deels te maken hebben met een verschil in draagkracht tussen een klein dorp en grote stad in het aantal op te vangen asielzoekers. Verder zien we dat inwoners van de grote steden ( ), ten opzichte van de rest van Nederland, minder vaak van moslims en etnische minderheden verlangen dat zij zich volledig aanpassen aan de Nederlandse manier van leven (figuur 5.4). Figuur 5.7 Stelling: Moslims en andere etnische minderheden moeten zich volledig aanpassen aan de Nederlandse manier van leven (naar grootte dorp/stad) % 13% 9% 10% 11% 11% 22% 80% 16% 16% 14% 15% 16% 19% 60% weet niet oneens 40% 69% 73% 72% 74% 72% 58% neutraal eens 20% 0% TOTAAL Klein dorp Groot dorp Kleine stad Middelgrote stad Grote stad Mensen die zich meer thuis voelen bij het platteland stemmen vaker op de PVV (18%), CDA (8%) of SGP (6%) dan degenen die zich thuis voelen bij de stad. Stedelingen stemmen relatief vaak VVD (13%), GroenLinks (11%) of D66 (9%). 10 Als de effecten van alle tegenstellingen tegelijkertijd worden geschat in een meervoudig regressiemodel. 11 Zelfingeschatte grootte. Klein dorp (< inwoners), groot dorp ( ), kleine stad ( ), middelgrote stad ( ) en grote stad (> ). Kiezen in stad en land Tegenstellingen in de samenleving 35

36 Kiezers die zich verbonden voelen met de stad reageren echter niet fundamenteel anders op teleurstelling (m.b.t. Nederland) dan op het platteland. Teleurstelling drijft kiezers naar de PVV, SP en 50 Plus, ongeacht waar zij zich mee identificeren. Teleurgestelde stedelingen stemmen in groten getale op de PVV (43%), net als ontevreden bewoners met een sterke binding met het platteland (47%) (zie figuur 5.2 hiervoor). GroenLinks en D66 kunnen rekenen op de steun van hoopvolle kiezers in de steden (figuur 5.1a-b). Het CDA is de enige partij waarbij de scheidslijn hoopvol vs. teleurgesteld geen effect heeft op stedelingen. Het CDA trekt nauwelijks kiezers in de grote steden (met meer dan inwoners 12 ), ongeacht of men hoopvol of teleurgesteld is (figuur 5.5). Bij andere partijen zien we wel een verschil in stemgedrag tussen hoopvolle en teleurgestelde stedelingen. Invloed van tegenstellingen hoopvol-teleurgesteld en stad-platteland op stemgedrag Platteland De invloed van de tegenstelling stad-platteland lijkt verder meer op het sociale dan op het politieke vlak te liggen. Zo vinden mensen van het platteland het heel normaal om voor elkaar te zorgen als iemand hulpbehoevend is (60%), terwijl van de stedelingen slechts een kwart dat onderschrijft. Op het platteland van Twente vindt maar liefst 82% dat heel normaal. Ook het in huis nemen van hulpbehoevende ouders is op het platteland voor mensen die zich thuis voelen bij het platteland (18%) ruim drie keer zo vaak normaal als onder mensen van de stad (5%). Op het platteland van Twente zegt 28% dat normaal te vinden. Het noaberschap lijkt in Twente dus nog springlevend te zijn. 12 Dit wordt ondersteund door een uitsplitsing naar grootteklasse. Het aandeel CDA-stemmers in grote steden ( inwoners) is 2 tot 3 procent, voor elk niveau van teleurstelling (hoopvol, midden, teleurgesteld). Kiezen in stad en land Tegenstellingen in de samenleving 36

37 6 HOOFDSTUK Lijsttrekkers Kiezen in stad en land Lijsttrekkers 37

38 6. Lijsttrekkers 6.1 Bekendheid politici Mark Rutte, Geert Wilders, Alexander Pechtold, Emile Roemer en Lodewijk Asscher zijn eind januari 2017 bij zo goed als iedereen bekend. Vervolgens Sybrand Buma, Henk Krol, Marianne Thieme en Jesse Klaver, die allemaal bij minstens 84 procent bekend zijn. Tabel 6.1 Bekendheid politici SEPTEMBER 2016 NOVEMBER 2016 JANUARI 2017 FEBRUARI 2017 Mark Rutte 96% 97% 98% 97% Geert Wilders 96% 98% 97% 96% Alexander Pechtold 92% 95% 95% 94% Emile Roemer 91% 93% 95% 93% Lodewijk Asscher 90% 91% 95% 92% Sybrand Buma 85% 87% 88% 88% Henk Krol 85% 84% 87% 86% Marianne Thieme 81% - 85% 84% Jesse Klaver 77% 80% 84% 86% Kees van der Staaij 60% - 67% 64% Jan Roos 48% 45% 57% 56% Gert-Jan Segers 38% Tunahan Kuzu 29% - 36% 37% N Bron: I&O Research Kiezen in stad en land Lijsttrekkers 38

39 6.2 Waardering: Klaver en Segers meest populair De populairste lijsttrekkers zijn eind januari Jesse Klaver (6,3), Gert-Jan Segers (6,3) en Alexander Pechtold (6,0), waarbij Segers en Pechtold 0,1 zijn gestegen in waarderingsscore ten opzichte van begin januari Het opvallendste verschil ten opzichte van januari 2017 is de waarderingsscore van Mark Rutte: deze daalt van een 6,1 naar een 5,6. Kees van der Staaij stijgt daarnaast in waarderingsscore van een 5,6 naar een 5,9. Tabel 6.2 Waardering politici (rapportcijfer 1-10) 13 SEPTEMBER 2016 NOVEMBER 2016 JANUARI 2017 FEBRUARI 2017 Jesse Klaver 6,0 6,2 6,3 6,3 Gert-Jan Segers 6,0-6,2 6,3 Alexander Pechtold 5,7 5,9 5,9 6,0 Kees van der Staaij 5,7-5,6 5,9 Lodewijk Asscher 6,0 6,0 6,0 5,8 Mark Rutte 5,8 5,8 6,1 5,6 Emile Roemer 5,8 5,7 5,6 5,8 Sybrand Buma 5,7 5,7 5,6 5,8 Marianne Thieme 4,8-5,1 5,1 Henk Krol 4,4 4,4 4,4 4,5 Geert Wilders 3,7 3,6 3,8 3,9 Jan Roos 3,5 3,3 3,1 3,2 Bron: I&O Research De vraag luidde: Hieronder ziet u de politici die u (van naam) kent. Kunt u aangeven met een cijfer van 1 tot 10 hoe u deze politicus waardeert? (1=heel slecht, 10=heel goed) Daarnaast was het mogelijk om het antwoord weet niet te geven. Kiezen in stad en land Lijsttrekkers 39

40 6.3 Middagje shoppen liefst met Klaver, Rutte of Thieme Een middagje shoppen wil men vooral met Jesse Klaver, Mark Rutte, Marianne Thieme of Emile Roemer. Mannen gaan het liefst shoppen met Thieme (27%), gevolgd door Rutte (25%). Vrouwen kiezen het vaakst voor Klaver (27%), wederom gevolgd door Rutte. Van de vrouwen kiest 19% voor Thieme. Tabel 6.3 Met zou ik graag een middagje shoppen JA NEE WEET IK ECHT NIET Jesse Klaver 25% 60% 15% Mark Rutte 24% 67% 9% Marianne Thieme 23% 64% 13% Emile Roemer 22% 67% 11% Alexander Pechtold 20% 68% 12% Gert-Jan Segers 16% 63% 21% Geert Wilders 14% 78% 7% Lodewijk Asscher 14% 73% 13% Kees van der Staaij 12% 71% 16% Sybrand Buma 11% 76% 13% Henk Krol 9% 76% 15% Jan Roos 9% 80% 11% Tunahan Kuzu 2% 91% 8% Kiezen in stad en land Lijsttrekkers 40

41 6.4 Biertje of glaasje wijn drinken: liefst met Emile Roemer Met Emile Roemer, Jesse Klaver, Mark Rutte of Alexander Pechtold zou men wel eens een biertje of een glaasje wijn willen drinken. Het zijn vooral mannen (53%) en kiezers van jaar (54%) die graag eens een glaasje zouden drinken met Roemer. Mensen met een middelbare opleiding (52%) en modaal inkomen (58%) kiezen het vaakst voor Roemer. Mannen (53%) vaker dan vrouwen (43%). Jongeren (18-25 jaar: 52%) willen graag met Klaver de kroeg in. Mannen (49%) iets vaker dan vrouwen (46%). Met die 46% is Klaver wel het populairst onder de vrouwen. Mensen met een bovenmodaal inkomen (68%) zouden graag het glas heffen met Mark Rutte. Rutte is populairder onder mannen (53%) dan vouwen (40%). Tabel 6.4 Met zou ik graag eens een biertje of een glaasje wijn drinken JA NEE WEET IK ECHT NIET Emile Roemer 49% 42% 9% Jesse Klaver 47% 39% 13% Mark Rutte 47% 46% 7% Alexander Pechtold 45% 44% 11% Marianne Thieme 38% 49% 13% Lodewijk Asscher 35% 51% 14% Geert Wilders 31% 62% 7% Sybrand Buma 31% 57% 13% Gert-Jan Segers 29% 48% 23% Kees van der Staaij 29% 56% 15% Henk Krol 22% 63% 15% Jan Roos 21% 67% 12% Tunahan Kuzu 12% 80% 8% Kiezen in stad en land Lijsttrekkers 41

42 6.5 Roemer, Segers en Pechtold mogen op de kinderen passen Zowel Roemer, Segers, Pechtold, Klaver, Van der Staaij als Marianne Thieme laat de helft van alle Nederlanders met een gerust hart op de kinderen passen. Jan Roos in 52% en Geert Wilders in 54% van de gevallen niet. Tabel 6.5 zou ik met een gerust hart op mijn kinderen laten passen JA NEE WEET IK ECHT NIET Emile Roemer 52% 21% 27% Gert-Jan Segers 51% 15% 34% Alexander Pechtold 50% 23% 27% Jesse Klaver 49% 18% 33% Kees van der Staaij 49% 21% 30% Marianne Thieme 49% 22% 29% Sybrand Buma 45% 23% 32% Lodewijk Asscher 43% 25% 32% Mark Rutte 42% 33% 24% Geert Wilders 25% 54% 21% Henk Krol 22% 40% 37% Tunahan Kuzu 18% 48% 34% Jan Roos 13% 52% 35% Kiezen in stad en land Lijsttrekkers 42

43 6.6 Emile Roemer en Geert Wilders snappen wat er speelt in onze streek Van Emile Roemer en Geert Wilders vindt men het vaakst dat hij snapt wat er speelt in de eigen streek. Emile Roemer scoort van de provincies het best in Noord-Brabant (50% ja) en Limburg (53%) en van de 5 grote steden het hoogst in Eindhoven (72%). Geert Wilders blijkt volgens de Limburgers goed te snappen wat daar speelt Voor Geert Wilders is dat zowel Limburg (49%) als Groningen (46%) en Friesland (47%). Gert Jan Segers snapt goed wat er speelt in Gelderland (volgens 37% van de Gelderlanders), Zuid- Holland (36%) en Rotterdam (42%). Tabel 6.6 snapt heel goed wat er speelt in onze streek JA NEE WEET IK ECHT NIET Emile Roemer 39% 27% 34% Geert Wilders 34% 46% 20% Gert-Jan Segers 26% 25% 49% Alexander Pechtold 25% 33% 42% Jesse Klaver 25% 30% 45% Kees van der Staaij 25% 32% 44% Sybrand Buma 23% 31% 47% Mark Rutte 19% 50% 31% Lodewijk Asscher 17% 39% 44% Henk Krol 16% 43% 41% Marianne Thieme 15% 41% 44% Jan Roos 12% 52% 36% Tunahan Kuzu 4% 71% 25% Kiezen in stad en land Lijsttrekkers 43

44 6.7 Men zou zich schamen voor als Kuzu, Roos of Wilders als premier Schamen zou men zich vooral als Tunahan Kuzu, Jan Roos of Geert Wilders premier zouden worden. Hoger opgeleiden schamen zich vooral vooral voor Wilders (74%). Lager opgeleiden voor Kuzu (74%). Mannen (79%) schamen zich vaker voor Kuzu dan vrouwen (66%). Tabel 6.7 Voor zou ik me schamen als hij/zij minister-president werd JA NEE WEET IK ECHT NIET Tunahan Kuzu 74% 14% 12% Jan Roos 65% 20% 15% Geert Wilders 59% 32% 9% Henk Krol 45% 34% 20% Marianne Thieme 38% 45% 18% Emile Roemer 24% 60% 16% Kees van der Staaij 22% 57% 20% Mark Rutte 21% 71% 9% Jesse Klaver 19% 64% 17% Alexander Pechtold 17% 68% 16% Lodewijk Asscher 17% 64% 20% Sybrand Buma 16% 65% 19% Gert-Jan Segers 13% 64% 23% Kiezen in stad en land Lijsttrekkers 44

45 6.8 Wilders en Kuzu liever niet als buurman Nederlanders Geert Wilders en Tunahan Kuzu liever niet als buurman. Tabel 6.8 zou ik niet graag als buurman of buurvrouw hebben. JA NEE WEET IK ECHT NIET Geert Wilders 37% 43% 19% Tunahan Kuzu 33% 35% 32% Jan Roos 29% 38% 33% Jesse Klaver 22% 49% 29% Alexander Pechtold 21% 53% 26% Mark Rutte 21% 55% 24% Marianne Thieme 20% 53% 28% Kees van der Staaij 19% 52% 29% Emile Roemer 18% 57% 25% Henk Krol 18% 45% 37% Sybrand Buma 18% 50% 32% Lodewijk Asscher 16% 53% 31% Gert-Jan Segers 15% 50% 35% Kiezen in stad en land Lijsttrekkers 45

46 7 HOOFDSTUK Kranten Kiezen in stad en land Kranten

47 7. Kranten 7.1 Waar stemt welke krantenlezer op? VVD Totaal AD BN dest BD DvhN Geld Stentor VK ED FD LC Metro ND NRC Parool PZC RD Telegraaf Trouw Tubantia Reg Krant HAH Anders Geen Total % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % PvdA PVV SP CDA D CU GL SGP PvdD Plus VNL DENK PP FvD GeenPeil NW Art Ander: Kiezen in stad en land Kranten 47

48 7.2 Wat leest welke kiezer? Wat zou u stemmen TOTAAL VVD PvdA PVV SP CDA D66 CU GL 50+ PvdD SGP Overig AD BN DeStem Brabants Dgb DvhN Gelderlander De Stentor De Volkskrant ED FD LC Metro ND NRC Parool PZC Ref Dagblad Telegraaf Trouw Tubantia andere reg krant HAH Nog anders Ik lees geen krant Kiezen in stad en land Kranten 48

49 8 HOOFDSTUK Onderzoeksverantwoording Kiezen in stad en land Onderzoeksverantwoording 49

50 8. Onderzoeksverantwoording 8.1 Steekproefbasis Aan dit onderzoek namen Nederlanders van 18 jaar en ouder deel. Dit onderzoek is uitgevoerd in vier onderzoekspopulaties. Het grootste deel van de deelnemers is afkomstig uit het I&O Research Panel (bruto mensen plus 923 Twentenaren uitgenodigd; netto n=3.037), n=198 respondenten zijn via PanelClix benaderd voor dit onderzoek en n=207 Nederlanders met een migratieachtergrond werden face-to-face bevraagd. Deze laatste groep beantwoordde slechts de peilingvragen plus de onderwerpen die bijdragen aan de stemvoorkeur. De overige respondenten vulden de gehele vragenlijst in. BRON I&O Research Panel Adressenbestand ADR-kranten Panelclix Face-to-face (alleen stemgedrag) n In Twente werkten n=1.215 mensen mee aan het onderzoek, waarvan 131 de korte vragenlijst (migranten). I&O Research Panel n = 384 Adressenbestanden ADR-kranten n = 700 Face-to-face (alleen stemgedrag) n = 131 De verdeling (ongewogen aantallen) naar stad/platteland en oost/west in Twente was als volgt: Stad n = 783 Platteland n = 432 Oost n = 569 West n = 646 In het onderzoek zijn Enschede, Hengelo, Almelo, Borne en Oldenzaal gerekend als Twentse steden. Borne is in deze selectie meegenomen omdat deze plaats zo goed als vloeiend overloopt in Hengelo. Oost/west Twente zijn verdeeld aan de hand van postcode. Voor Oost Twente geldt postcodegebied 75. West Twente beslaat postcodegebieden 74 en Weging De weging is gedaan in twee stappen. 1. De steekproef uit het I&O Research Panel (n=2.672), aangevuld met n=207 f-2-f en n=106 PanelClix respondenten (in totaal n = 2.985) zijn per provincie herwogen op geslacht, leeftijd en opleidingsniveau. De weging is uitgevoerd conform de richtlijnen van de Gouden Standaard. Hiermee is de steekproef representatief voor de kiesgerechtigde Nederlandse inwoners (18+), voor wat betreft deze achtergrondkenmerken. Deze steekproef was dezelfde als de I&O zetelpeiling van 31 januari. Dit veldwerk liep van vrijdag 27 januari tot en met dinsdagochtend 31 januari. 2. Gelijktijdig zijn ruim abonnees van de ADR-kranten 14 uitgenodigd voor het onderzoek. Dit leverde in totaal volledig ingevulde vragenlijsten op. Hiervoor liep het veldwerk van vrijdag 27 januari tot en met maandag 6 februari De netto respons uit de vier bestanden is samengevoegd en het bestand is wederom per provincie gewogen op geslacht, leeftijd en opleidingsniveau. Bovendien is dit 14 Er waren circa bouncers of mensen die aangaven dat de gegevens niet (meer) klopten. Kiezen in stad en land Onderzoeksverantwoording 50