De rol van de Dark Triad bij de samenhang tussen sociale afwijzing en agressief gedrag. K.P.L.E. Jansen ANR:

Transcriptie

1 Running Head: ROL DARK TRIAD BIJ SAMENHANG SOCIALE AFWIJZING EN AGRESSIEF GEDRAG De rol van de Dark Triad bij de samenhang tussen sociale afwijzing en agressief gedrag K.P.L.E. Jansen ANR: Masterthesis Psychologie en Geestelijke gezondheid Universiteit van Tilburg Faculteit der Sociale Wetenschappen Departement Ontwikkelingspsychologie Begeleider: dr. T. A. Klimstra Tweede beoordelaar: dr. J. G. M. Scheirs Aantal woorden: 7985 Augustus 2013

2 Abstract Het tot stand brengen van goede relaties met leeftijdsgenoten is een belangrijke ontwikkelingstaak in de adolescentie. Deze studie onderzoekt de modererende rol van drie disfunctionele persoonlijkheidstrekken (de Dark Triad persoonlijkheidstrekken machiavellisme, psychopathie en narcisme) bij de samenhang tussen sociale afwijzing en agressief gedrag in de adolescentie. Driehonderdzeven leerlingen vulden vragenlijsten in met betrekking tot sociale afwijzing, de Dark Triad en een zelfrapportage vragenlijst over indirecte en directe agressie. Daarnaast vulden ook de mentoren van deze leerlingen een vragenlijst in over agressief gedrag dat bij de leerlingen werd geobserveerd. Machiavellisme en psychopathie bleken een modererend effect te hebben op de mate van agressie die door de leraar werd gerapporteerd. Jongeren met een specifieke persoonlijkheid (hoog op machiavellisme en laag op psychopathie) en die sociaal worden afgewezen laten een hogere mate van agressie zien dan anderen. Dit zou mogelijk kunnen wijzen op dat leerlingen met een specifieke persoonlijkheid slechter reageren op sociale afwijzing. Bij deze adolescenten zal agressief gedrag sneller verminderen, wanneer ook afname van sociale afwijzing plaatsvindt door het aanleren van sociale vaardigheden. Implicaties en suggesties voor toekomstig onderzoek zullen ten slotte worden besproken. Keywords: sociale afwijzing, Dark Triad, agressie. 2

3 De adolescentie is een periode die zich kenmerkt door vele ontwikkelingen. Zo worden onder andere sociale contacten steeds belangijker en wil de adolescent graag ergens bij horen (Buhrmester, 1990; La Greca, Prinstein, & Fetter, 2001). Het is echter niet voor iedereen even gemakkelijk om ergens bij te horen. Sociale afwijzing komt in de adolescentie namelijk regelmatig voor. Hoewel het niet helemaal duidelijk is waarom de één wel buiten de boot valt en de ander niet, lijkt persoonlijkheid hierbij een rol te kunnen spelen (Newcomb, Bukowski, Pattee, 1993). Meer kennis over de rol van persoonlijkheid is van groot belang omdat de gevolgen van sociale afwijzing vaak negatief zijn (La Greca & Harrison 2005; Hatzenbuehler et al., 2012). Deze studie onderzoekt daarom de rol van drie disfunctionele persoonlijkheidstrekken (de Dark Triad persoonlijkheidstrekken) bij de verwachte samenhang tussen sociale afwijzing en agressief gedrag in de adolescentie. Adolescentie In de adolescentie vinden vele ontwikkelingen plaats waarbij relaties met leeftijdsgenoten een belangrijke rol spelen (Buhrmester, 1990). De adolescent maakt verschillende veranderingen door in de omgeving zoals de overgang van de basisschool naar de middelbare school, maar ook intern vinden er bij de adolescent veranderingen plaats. Zo ontwikkelen en versterken de persoonlijkheid en de identiteit zich in deze periode (Klimstra, Hale, Raaijmakers, Branje, & Meeus, 2009; 2010). Een goed sociaal netwerk is tijdens al deze ontwikkelingen van groot belang. Relaties met leeftijdsgenoten worden in deze periode ook vaak belangrijker dan de relatie met de ouders, waardoor het belang van sociale acceptatie door leeftijdsgenoten toeneemt (Buhrmester, 1990; Eccles, 1991). Populair zijn en er wel of niet bijhoren zijn daardoor belangrijke kwesties waar jongeren zich mee bezig houden in de adolescentie (LaFontana & Cilessen, 2009). Het belang van een sociaal netwerk tijdens deze periode is al in meerdere onderzoeken aangetoond. Sociale afwijzing speelt hierbij ook een belangrijke rol. Zo verklaart sociale afwijzing gedeeltelijk de verhoogde niveaus van depressieve symptomen bij mannen die tot een maatschappelijke minderheid (seksueel anders georiënteerde) behoren (Hatzenbuehler, McLaughlin en Xuan (2012). La Greca en Harrison (2005) toonden aan dat negatieve ervaringen en afwijzing in vriendschappen tijdens de adolescentie kunnen bijdragen tot sociale angst en depressieve symptomen bij zowel jongens als meisjes. Sociale afwijzing heeft dus grote gevolgen en is net zo belangrijk als sociale acceptatie in de adolescentie (Hatzenbuehler et al., 2012). 3

4 Sociale afwijzing en agressief gedrag Sociale afwijzing kan ook van invloed zijn op de ontwikkeling van antisociaal gedrag. Een studie van Dodge et al. (2003) toonde namelijk aan dat sociale afwijzing bij leerlingen leidt tot een toename in agressief gedrag ten opzichte van leerlingen die niet sociaal worden afgewezen. Onderzoek van Twenge, Baumeister en Tice (2001) liet zien dat buitengesloten worden ook leidt tot gedragingen van indirecte agressie. Een verklaring hiervoor is dat kinderen die sociaal worden afgewezen ook niet de mogelijkheid hebben om vaardigheden te ontwikkelen die agressief gedrag inhiberen naarmate het kind ouder wordt. Om deze vaardigheden te leren kunnen, hebben zij immers anderen nodig. Voor een optimale ontwikkeling van sociale vaardigheden is dus ook een groep nodig waarin het kind deze kan ontwikkelen (Dodge et al., 2003). Uit onderzoek van Newcomb, Bukowski en Pattee (1993) blijkt dat populaire kinderen mede door positieve kwaliteiten (fysieke aantrekkelijkheid, prosociaal gedrag en een sterk empathisch vermogen) en positieve sociale gedragingen prettig zijn in omgang. Hun populariteit is dus deels te danken aan hun persoonlijkheid en door de daarbij horende kwaliteiten en gedragingen zijn zij ook in staat om deze contacten goed te onderhouden (Dijkstra, Cillessen, Lindenberg, & Veenstra, 2010). Kinderen die worden afgewezen zijn vaker agressiever, meer teruggetrokken, minder sociaal en cognitief minder ontwikkeld dan gemiddeld. Kinderen die aanvankelijk geen positieve kwaliteiten bezitten om hun agressieve gedrag te compenseren, worden dus gemakkelijk afgewezen door de groep (Newcomb et al., 1993). Sociale acceptatie en sociale afwijzing hangen dus samen met het vermogen tot het uiten van positieve gedragingen en dit vermogen wordt voor een aanzienlijk deel bepaald door iemands persoonlijkheid (Newcomb et al., 1993). Dark Triad en sociaal functioneren Het meest gebruikte model om persoonlijkheid te beschrijven is de Big Five. Dit model gaat ervan uit dat er vijf persoonlijkheidsdimensies te onderscheiden zijn namelijk: extraversie, vriendelijkheid, zorgvuldigheid, emotionele stabiliteit en openheid (McCrae & Costa, 1987). De meer disfunctionele persoonlijkheidstrekken worden de laatste jaren vooral in kaart gebracht met de Dark Triad, die net als de Big Five een verzamelnaam is voor een aantal persoonlijkheidstrekken. In deze studie zal gekeken worden naar deze disfunctionele kant van persoonlijkheid, omdat de Dark Triad bij sociale relaties een belangrijke rol speelt (Ali & Chamorro-Premuzic, 2010). De Dark Triad bestaat uit drie aversieve persoonlijkheidstrekken namelijk: machiavellisme (manipulatief gedrag), psychopathie (impulsiviteit, weinig angst en weinig empathisch vermogen) en narcisme (dominantie en 4

5 grandiositeit). Deze drie persoonlijkheidstrekken zijn gemiddeld in hogere mate aanwezig bij mannen dan bij vrouwen (Paulhus & Williams, 2002). Machiavellisme, psychopathie en narcisme hebben binnen de Dark Triad allemaal een subklinische betekenis. Dit betekent dat het hier niet om de klinische stoornissen gaat zoals die in de DSM-IV beschreven staan, maar dat het slechts om facetten gaat die zijn afgeleid van de klinische symptomen van stoornissen. Verschillende onderzoeken laten zien dat het drie op zichzelf staande verschillende constructen zijn (Jones & Paulhus, 2009; Paulhus & Williams, 2002), maar ze hebben ook een overlap. Ze worden namelijk alle drie gekenmerkt door overeenkomstige gedragingen die vaak als antisociaal worden beschouwd, zoals egocentrisch gedrag, weinig empathisch vermogen, agressiviteit en zelfingenomenheid (Paulhus & Williams, 2002). Wanneer er wordt gekeken naar de samenhang tussen de Dark Triad en de Big Five blijkt dat alle drie de persoonlijkheidstrekken laag correleren met Vriendelijkheid, wat overeenkomt met de eerder genoemde overeenkomstige gedragingen (Paulhus & Williams, 2002). Mensen met hoge scores op de Dark Triad karaktereigenschappen machiavellisme, psychopathie en narcisme hebben mogelijk moeite met sociaal functioneren door deze antisociale gedragingen. Dit wordt ook onderbouwd door onderzoek van Ali en Chamorro- Premuzic (2010) die de invloed van de Dark Triad op intieme relaties onderzochten. Vooral machiavellisme had een negatief effect op intieme relaties door de samenhang met een gebrek aan affectie. Mensen die hoog scoren op de Dark Triad hebben door hun antisociale gedragingen en gebrek aan sociale kwaliteiten dus moeite met hecht contact. Hierdoor is het ook aannemelijk dat zij vaak als niet populair worden beschouwd, omdat populariteit juist wordt bereikt door hecht contact met populaire leeftijdsgenoten (Dijkstra et al., 2010). Door de negatieve gevolgen van sociale afwijzing en de mogelijke rol van persoonlijkheid bij sociale acceptatie en sociale afwijzing, is het belangrijk om meer zicht te krijgen op de rol van de Dark Triad persoonlijkheidstrekken bij het sociaal functioneren tijdens de adolescentie. De reden hiervoor is dat deze overwegend disfunctionele persoonlijkheidstrekken het vermogen tot positieve gedragingen dat van groot belang is bij sociale acceptatie, mogelijk in de weg staan. Een manier waarop de Dark Triad het persoonlijk functioneren kan beïnvloeden hangt samen met de reactie op sociale processen. Zo zouden de Dark Triad persoonlijkheidstrekken door hun kenmerkende gedragingen een modererende rol kunnen hebben in de samenhang tussen sociale afwijzing en agressief gedrag. Onderzoek van Jonason en Webster (2010) laat zien dat er een verband is tussen hoge 5

6 scores op de Dark Triad en de neiging om agressie te gebruiken. Deze correlatie was het minst sterk voor narcisme. Mensen die hoog scoorden op narcisme hadden meer de neiging om vijandig te reageren dan agressief. Met vijandig worden hier gedragingen bedoeld zoals het praten achter iemands rug om of het verspreiden van roddels. Deze gedragingen komen overeen met indirecte agressie (Björkqvist, Lagerspetz, & Kaukiainen, 1992). Relationele of indirecte agressie is niet direct gericht op de persoon die er het slachtoffer van is, zoals bijvoorbeeld roddelen of buitensluiten. Openlijke agressie is direct gericht op de persoon (bijvoorbeeld slaan of schoppen). Het feit dat mensen die hoog scoorden op narcisme indirect agressief gedrag lieten zien in de studie van Jonason en Webster (2010), zou te maken kunnen hebben met het wel hoge maar fragiele zelfbeeld wat narcisten hebben en wat ze zouden willen herstellen na afwijzing door toenadering of verzoening te zoeken (Den Dekker, 2008). Agressie had in het onderzoek van Jonason en Webster (2010) echter voornamelijk betrekking op openlijke agressie en minder op relationele of indirecte agressie. Onderzoek van Elliott (1984) stelt ook dat mensen die scoren op kwetsbaarheid voor kritiek vijandig zullen reageren op afwijzing. Narcisten zijn eveneens gevoelig voor de evaluatie en kritiek van anderen en daardoor is het aannemelijk dat ze ook vijandig zullen reageren op sociale afwijzing. Deze vijandige reactie maakt agressief gedrag aannemelijk, maar dit agressieve gedrag zal vooral bestaan uit relationele of indirecte agressie, omdat ze met deze vorm van agressie onbekend kunnen blijven en tegenagressie willen vermijden (Björkqvist et al., 1992). De huidige studie In de huidige literatuur is dus een onderbouwing te vinden voor een samenhang tussen sociale afwijzing en agressief gedrag. Daarnaast lijkt er ook bewijs te zijn voor een samenhang tussen de Dark Triad persoonlijkheidstrekken en agressieve gedragingen. Deze bevindingen zijn echter nog niet in het verlengde van elkaar onderzocht. Deze studie heeft tot doel om de rol van de Dark Triad persoonlijkheidstrekken machiavellisme, psychopathie en narcisme bij de verwachte samenhang tussen sociale afwijzing en agressief gedrag te onderzoeken. Hierbij wordt een positieve samenhang tussen sociale afwijzing en agressief gedrag verwacht, dus hoe hoger de score op sociale afwijzing, hoe hoger de mate van agressief gedrag is dat zal worden vertoond. Daarbij wordt er verwacht dat de Dark Triad persoonlijkheidstrekken ervoor zorgen dat iemand minder capaciteiten heeft tot positieve gedragingen wat bij zal dragen aan een grotere kans op sociale afwijzing. Sociale afwijzing zal er dan voor zorgen dat de groep de persoon links laat liggen, waardoor het sociaal functioneren lager zal zijn. Dit zal zich uiten in een hogere mate van agressief gedrag. De 6

7 hypothese is dat de Dark Triad trekken machiavellisme, psychopathie en narcisme de samenhang tussen sociale afwijzing en agressief gedrag zullen modereren. Er wordt hierbij een zwakker verband tussen sociale afwijzing en agressief gedrag verwacht bij hogere scores op machiavellisme en psychopathie ten opzichte van narcisme. Deze verwachting is gebaseerd op de typerende karaktertrekken van machiavellisme en psychopathie zoals een bekoelde houding en het feit dat ze zich weinig aantrekken van anderen (Paulhus & Williams, 2002; Ali, Amorim, & Chamorro-Premuzic, 2009). Tevens wordt een sterker verband tussen sociale afwijzing en agressief gedrag verwacht bij een hoge score op narcisme, waarbij narcisten met een relatief hoge mate van indirecte agressie zullen reageren op afwijzing. Er wordt dus specifiek een modererende rol van narcisme bij indirecte agressie verwacht, omdat narcisten sterker zullen reageren op sociale afwijzing en door hun fragiele zelfbeeld zullen ze hier voornamelijk met indirecte agressie op reageren (Björkqvist et al., 1992; Den Dekker, 2008). Methode Participanten Voor deze studie zijn 325 proefpersonen benaderd. Uiteindelijk hebben 310 proefpersonen meegewerkt aan het onderzoek, waarvan er drie uit de data zijn gefilterd omdat de vragenlijst zodanig incompleet was ingevuld dat ze niet zijn meegenomen in de dataanalyse. De totale betrokken onderzoeksgroep bestond dus uit 307 leerlingen uit de onderbouw (eerste en tweede klas), afkomstig van twee middelbare scholen in Nederland (52.1% man, M leeftijd = 12,70 jaar, SD = 1,29). De participanten deden allemaal vrijwillig mee aan het onderzoek en in de instructies stond duidelijk aangegeven dat ze op ieder moment konden stoppen met het onderzoek. Ouders kregen daarnaast de gelegenheid om schriftelijk bezwaar te maken tegen het onderzoek en konden zo hun kind(eren) uitsluiten van deelname. In totaal zag niemand af van deelname tijdens het onderzoek en weigerden slechts twee (0,62%) van de benaderde leerlingen medewerking aan het onderzoek, omdat hun ouders geen toestemming hadden gegeven. Procedure De leerlingen en hun ouders ontvingen een brief met daarin informatie en het doel van het onderzoek. In deze brief werd ouders ook de gelegenheid gegeven om deelname van hun kind(eren) aan het onderzoek te weigeren. De vragenlijsten werden onder schooltijd afgenomen tijdens een mentoruur van de leerlingen onder toezicht van een masterstudent 7

8 Psychologie, aan wie ook vragen gesteld konden worden. De proefpersonen kregen individueel een vragenlijst voorgelegd en hadden de gelegenheid om de vragenlijst in alle rust en anonimiteit in te vullen. De leraar/mentor vulde tijdens dit uur een vragenlijst in over elke leerling. Meetinstrumenten Sociale afwijzing: peer nominaties Sociale afwijzing van de deelnemers werd gemeten aan de hand van hun peer status in de klas. Door middel van peer nominaties van en door klasgenoten werd gekeken naar hoe de leerling in de klas ligt en in welke mate deze wel of niet wordt afgestoten door zijn of haar klasgenoten (Dijkstra, Lindenberg, Verhulst, Ormel & Veenstra, 2009). In de onderzoeksvragenlijst was een lijst met de namen van alle klasgenoten bijgevoegd. Leerlingen konden via deze lijst hun klasgenoten nomineren aan de hand van elf vragen. Dit waren vragen als: Wie vecht vaak of zoekt vaak ruzie?, Bij wie willen anderen graag horen? en Welke klasgenoten zijn je beste vrienden?. Leerlingen mochten per vraag zoveel mogelijk klasgenoten noemen en mochten een klasgenoot ook zo vaak mogelijk noemen. Op deze manier werd in kaart gebracht hoe de leerlingen hun klasgenoten zien en hoe de leerling in omgang werd ervaren door leeftijdsgenoten. De score op sociale afwijzing werd vervolgens verkregen door het item niet aardig te selecteren uit de peer nominaties. Dit omdat niet aardig gevonden worden door andere klasgenoten het dichtst komt bij sociaal worden afgewezen door anderen. De uiteindelijke score ontstond door het aantal negatieve benoemingen (niet aardig ontvangen van medeleerlingen) min het aantal positieve benoemingen (niet aardig gegeven aan leerlingen) te nemen, waarbij gecontroleerd is voor een verschil in grootte van de klassen door middel van een proportionele score. Er kon geen Cronbach s alfa worden berekend over de peer nominaties omdat voor deze studie maar één item is gebruikt, maar het instrument heeft vaak een test-hertest correlatie van , wat duidt op een goede betrouwbaarheid (Dijkstra et al., 2009). Over de validiteit is minder bekend, maar meerdere onderzoeken laten zien dat de peer nominaties die hier gebruikt worden valide zijn. Zo blijkt uit het onderzoek van Parkhurst en Asher (1992) dat peer nominaties valide zijn omdat ze samenhangen met gedragsmaten. Afwijzing (negatieve nominaties in deze studie) hangt positief samen met agressieve gedragingen en hangt negatief samen met vriendelijkheid, samenwerken en betrouwbaarheid. 8

9 Agressief gedrag Voor het meten van agressief gedrag werd een meetinstrument gebruikt dat zowel de mate van indirecte agressie als wel de mate van directe agressie meet, namelijk de Direct and Indirect Aggression scales, DIAS; Björkqvist, Lagerspetz & Österman, 1992). Dit meetinstrument is speciaal ontwikkeld om agressie te meten bij kinderen van 8-15 jaar. Proefpersonen werd gevraagd naar hun gedragingen wanneer ze boos of kwaad zijn aan de hand van zeventien items. Op een schaal van 0 (nooit) tot 4 (heel vaak) werd de frequentie van deze gedragingen door de proefpersonen aangegeven. Items gaan met uitspraken als Ik ga slaan of schoppen, en Ik probeer de ander jaloers te maken in op respectievelijk directe en indirecte agressie. Uiteindelijk wordt een totaalscore berekend over alle zeventien items heen. De betrouwbaarheid van dit instrument is over het algemeen sterk (Carroll & Schute, 2005). In deze studie is de Cronbach s alfa voor de subschalen directe en indirecte agressie achtereenvolgens.87 en.83. Hoewel de DIAS berust op zelfrapportage heeft onderzoek van Lagerspetz et al. (1998) aangetoond dat de score op deze vragenlijst significant correleert met vragenlijsten over agressie die zijn ingevuld door peers. Naast de DIAS die alleen gebaseerd is op zelfrapportage, is tevens gebruik gemaakt van de lerarenvragenlijst Children s Social Behavior Scale (CSBS-T; Crick, 1996). Deze vragenlijst gaat in op agressief gedrag van de leerling ten opzichte van zijn of haar leeftijdsgenoten en werd voor iedere leerling door de mentor ingevuld. De vragenlijst bestaat uit elf items waarvoor de mentor aangeeft op een vijfpunts-likertschaal die loopt van zeer mee oneens tot zeer mee eens in hoeverre deze uitspraak opgaat voor de betreffende leerling. De items bestonden uit uitspraken als: Deze leerling vecht met leeftijdsgenoten of begint vechtpartijen en Als deze leerling boos is op een leeftijdsgenoot, uit hij/zij dat door de ander buiten te sluiten. Er werd uiteindelijk een totaalscore berekend over alle elf items heen. Onderzoek van Crick (1996) geeft aan dat het instrument een goede constructvaliditeit heeft. Cronbach s alfa was.94 en de test-hertest correlaties gaven ook een goede betrouwbaarheid aan. Dark Triad Om de persoonlijkheidstrekken van de Dark Triad te meten werd gebruik gemaakt van een Nederlandstalige versie van de Dirty Dozen (Jonason & Webster, 2010). De Dirty Dozen meet machiavellisme, psychopathie en narcisme aan de hand van twaalf items. Iedere persoonlijkheidstrek wordt gemeten op basis van vier items. Deze items bestaan uit uitspraken waarvoor de participant aangeeft in hoeverre hij of zij akkoord gaat met de uitspraak op een 9

10 Likertschaal van 1 (sterk mee oneens) tot 9 (sterk mee eens). Zo is een item dat betrekking heeft op machiavellisme bijvoorbeeld: Ik ben geneigd anderen te manipuleren om mijn zin te krijgen. Psychopathie wordt onder andere gemeten aan de hand van het item: Ik ben geneigd om harteloos en ongevoelig te zijn. Het item Ik wil dat anderen aandacht aan mij besteden is tot slot een voorbeeld van een item dat narcisme meet. De participant geeft dus aan in hoeverre deze gedragingen bij hem of haar passen. De Dirty Dozen is een adequaat instrument om de drie Dark Triad trekken te meten, omdat de convergente en discriminante validiteit acceptabel zijn. Het instrument heeft een goede test-hertestcorrelatie van.89 met een bereik van voor de subschalen (Jonason & Webster, 2010). In deze studie is de Cronbach s alfa voor de subschalen machiavellisme, psychopathie en narcisme achtereenvolgens.74,.74 en.84. Statistische analyses De statistische analyses zijn uitgevoerd met het statistisch programma SPSS 20. De hypothesen van dit onderzoek zijn getoetst aan de hand van drie meervoudige regressieanalyses. Voor het uitvoeren van deze analyses zijn eerst de variabelen die zijn opgenomen in de analyses gecentreerd. Centreren is een transformatie in SPSS, waarbij het gemiddelde van iedereen zijn score wordt afgetrokken zodat het gemiddelde van een variabele 0 wordt en de score van elk individu direct aangeeft of hij of zij boven of onder het gemiddelde zit. Op deze manier zijn dus nieuwe gecentreerde variabelen aangemaakt voor de Dark Triad trekken en sociale afwijzing. Tot slot zijn ook interactievariabelen aangemaakt. Deze kwamen tot stand door steeds sociale afwijzing te vermenigvuldigen met één van de Dark Triad trekken. Zo ontstonden de drie interactievariabelen van sociale afwijzing met machiavellisme, psychopathie en narcisme. Met behulp van een MANOVA-analyse zal vervolgens worden bekeken of er gecontroleerd moet worden voor effecten van geslacht. De meervoudige regressieanalyses zullen worden uitgevoerd op indirecte agressie, directe agressie en tot slot op de agressie gerapporteerd door de leraar, waarbij geslacht, sociale afwijzing, de Dark Triad persoonlijkheidstrekken en de interactievariabelen stapsgewijs zullen worden opgenomen als onafhankelijke variabelen. Een effect zal als significant worden beschouwd als de kans dat het door toeval is ontstaan, kleiner is dan 5%. Resultaten Het doel van deze studie was het onderzoeken of de Dark Triad persoonlijkheidstrekken een modererende rol spelen bij de mogelijk positieve samenhang 10

11 tussen sociale afwijzing en agressief gedrag. Voordat de hypothesen bij deze onderzoeksvraag werden getoetst, is er eerst gekeken naar de samenhang tussen de verschillende constructen; sociale afwijzing, machiavellisme, psychopathie, narcisme en agressie. Door het opvragen van scatterplots tussen sociale afwijzing en de drie afhankelijke agressievariabelen is eerst gekeken of er sprake was van een lineaire samenhang. De samenhang die werd gevonden bleek overal lineair. In de daarna opgevraagde correlatiematrix was af te lezen dat de verwachte samenhang tussen sociale afwijzing en agressie niet zo positief leek als werd verwacht. Er werd namelijk alleen een significante positieve samenhang gevonden tussen de score van leerlingen op sociale afwijzing en de score op agressie gerapporteerd door de leraar: hoe vaker men als niet aardig werd beschouwd, hoe agressiever het gedrag was dat de leraar rapporteerde, r = -.34, p <.001. Er werd ook geen significante samenhang gevonden tussen de drie Dark Triad trekken machiavellisme, psychopathie en narcisme met sociale afwijzing. Na het uitvoeren van een correlatieanalyse werd een MANOVA-analyse uitgevoerd om te kijken of de scores op machiavellisme, psychopathie en narcisme verschilden voor geslacht. Er werd een significant verschil gevonden in scores op de Dark Triad persoonlijkheidstrekken op basis van geslacht, F(3, 301) = 2,923, p =.034; Wilk's Λ =.97, partial η2 =.03. De univariate toetsingen leverden ook voor alle drie de Dark Triad trekken een significant resultaat op. In Tabel 1 staan de resultaten weergegeven. Jongens scoorden gemiddeld significant hoger op machiavellisme, psychopathie en narcisme dan meisjes (p =.013, p =.025 en p =.011). Om de hypothese te testen of de Dark Triad trekken machiavellisme, psychopathie en narcisme een modererende rol spelen bij de samenhang tussen sociale afwijzing en agressief gedrag zijn drie meervoudige regressieanalyses uitgevoerd. Er is hierbij steeds gekeken naar de hoofd- en de interactie-effecten. De eerste meervoudige regressieanalyse werd uitgevoerd op indirecte agressie. De resultaten staan beschreven in Tabel 2. Geslacht bleek eerder een belangrijke rol te spelen bij de gemiddelde scores op de Dark Triad persoonlijkheidstrekken, daarom is ook de variabele geslacht in de eerste stap van de meervoudige regressieanalyses opgenomen als onafhankelijke variabele om zo een meer zuivere schatting te kunnen maken van de effecten van persoonlijkheid door te controleren voor geslacht. Geslacht verklaarde 4,9% van de variantie in indirecte agressie (R² =.049) en oefende een significante invloed uit (p <.001). Geslacht is dus een positieve voorspeller van indirecte agressie; jongens scoorden significant hoger op indirecte agressie (M = 1,58, SD = 0,45) dan meisjes (M = 1,40, SD = 0,34). In de tweede stap werd sociale afwijzing toegevoegd in de analyse. Dit leverde slechts 11

12 een toename van 0,2% in de verklaarde variantie van indirecte agressie op, deze toename was ook niet significant (p =.407). In de derde stap werden de variabelen machiavellisme, psychopathie en narcisme toegevoegd. Geslacht, sociale afwijzing en de Dark Triad trekken samen verklaarden 30,3% van de variantie in indirecte agressie (R² Change =.263, p = <.001). Machiavellisme, psychopathie en narcisme bepaalden dus voor een aanzienlijk deel de spreiding in scores in indirecte agressie. Daarbij werden er hoofdeffecten van machiavellisme en van narcisme op indirecte agressie gevonden (p <.001, p =.004). Machiavellisme en narcisme bleken positieve voorspellers van indirecte agressie. Een hoge mate van machiavellisme en narcisme voorspelden dus een hoge mate van indirecte agressie. Het effect van geslacht bleef hierbij significant (p =.005). Als laatste werden de interactievariabelen meegenomen in de analyse. Deze opname leverde een toename van 1,3% in verklaarde variantie op en bleek ook niet significant (R² Change =.013, p =.131). Hoewel de interactievariabelen niet significant meer variantie in indirecte agressie verklaarden, werd er wel een interactie-effect van sociale afwijzing en narcisme op indirecte agressie gevonden (p =.033). Dit lijkt dus de eerder gestelde hypothese, waarbij vooral een modererende rol van narcisme werd verwacht op indirecte agressie, te ondersteunen. Wanneer echter alleen sociale afwijzing, narcisme en de interactievariabele van sociale afwijzing en narcisme in een meervoudige regressieanalyse werden opgenomen, bleek het effect niet meer significant. Voorzichtige interpretatie van dit interactie-effect is dus vereist omdat het mogelijk een effect is van het aantal variabelen dat is opgenomen in de analyse, een suppressie-effect. Vervolgens werd een meervoudige regressieanalyse uitgevoerd op directe agressie, waarbij eveneens achtereenvolgens geslacht, sociale afwijzing, de Dark Triad trekken en de interactievariabelen werden opgenomen. Geslacht verklaarde slechts 0,1% van de variantie in directe agressie. Het toevoegen van sociale afwijzing zorgde niet voor een toename in de verklaarde variantie (R² =.000; p =.911). Wanneer de Dark Triad trekken werden meegenomen in de analyse leverde dit wel een significante toename op in verklaarde variantie (R² =.052; p =.001). Opvallend was dat er geen enkel hoofdeffect werd gevonden van één van de Dark Triad trekken op directe agressie. Toevoeging van de interactievariabelen leverde ook hier geen significante toename in verklaarde variantie op (R² =.070; p =.131) en opnieuw geen hoofd- en/of interactie-effecten. Tot slot werd er een meervoudige regressieanalyse uitgevoerd op de derde 12

13 afhankelijke variabele, agressie gerapporteerd door de leraar 1. De resultaten zijn weergegeven in Tabel 3. Geslacht alleen verklaarde slechts 0,2% van de verklaarde variantie in agressie gerapporteerd door de leraar (p =.501). Wanneer sociale afwijzing in de tweede stap toegevoegd werd, zorgde dit voor een significante toename in verklaarde variantie (R² =.121; p <.001). Sociale afwijzing oefende ook een hoofdeffect uit op agressie die door de leraar werd gerapporteerd (p <.001). Hoe hoger de sociale afwijzing, hoe meer agressie er werd gerapporteerd door de leraar. Opmerkelijk was ook dat het toevoegen van de Dark Triad trekken hier niet zorgde voor een significante toename in verklaarde variantie (R² Change =.019; p =.132). Er werd wel een hoofdeffect van psychopathie gevonden op agressie gerapporteerd door de leraar (p =.043). Hogere scores op psychopathie voorspelden ook een hogere mate van agressie gerapporteerd door de leraar. Toevoeging van de interactievariabelen zorgde hier, in tegenstelling tot bij de meervoudige regressieanalyses op de andere agressiematen, wel voor een significante toename in verklaarde variantie met 3,0% (p =.027). Ook werden er significante interactie-effecten gevonden van sociale afwijzing en machiavellisme en van sociale afwijzing en psychopathie op de door de leraar gerapporteerde agressie (p =.020, p =.035). Leerlingen die sociaal werden afgewezen in de klas en laag scoorden op psychopathie laten een hogere mate van de door leraar gerapporteerde agressie zien dan leerlingen die hoog scoorden op psychopathie en die ook sociaal werden afgewezen (Figuur 1). Leerlingen die hoog scoorden op machiavellisme en sociaal werden afgewezen laten meer agressief gedrag zien dan leerlingen die laag scoorden op machiavellisme en ook sociaal werden afgewezen (Figuur 2). Discussie Deze studie werd uitgevoerd om de veronderstelde modererende rol van de Dark Triad persoonlijkheidstrekken bij de verwachte positieve samenhang tussen sociale afwijzing en agressief gedrag in de adolescentie te onderzoeken.verwacht werd dat leerlingen met hoge scores op de Dark Triad trekken en die sociaal worden afgewezen een hogere mate van agressie zouden laten zien, dan leerlingen die lager scoren op de Dark Triad trekken en ook sociaal worden afgewezen. Er werd tevens een specifieke invloed van narcisme verwacht, namelijk dat naarmate adolescenten hoger zouden scoren op narcisme, ze een hogere mate van indirecte agressie zouden laten zien wanneer ze sociaal worden afgewezen. Deze 1 In deze meervoudige regressieanalyse zijn slechts 267 proefpersonen meegenomen omdat bij één klas de leraarvragenlijst niet was ingevuld. 13

14 hypothese kwam tot stand doordat narcisten vaak een kwetsbaar zelfbeeld hebben en gevoelig zijn voor kritiek van anderen. Na sociale afwijzing zouden zij hun zelfbeeld zo snel mogelijk willen herstellen door toenadering of verzoening te zoeken, waarbij zij gebruik zullen maken van indirect agressief gedrag (Björkqvist et al., 1992; Den Dekker, 2008). Geslachtsverschillen De resultaten lieten zien dat geslacht een significante invloed had op de uitkomsten van deze studie. Jongens scoorden op alle drie de Dark Triad trekken significant gemiddeld hoger dan meisjes. Dit was in overeenstemming met studies van Paulhus en Williams (2002) en van Jonason en Webster (2010). Opmerkelijk was wel dat jongens significant hoger scoorden op indirecte agressie dan meisjes. Dit was opvallend omdat in de literatuur doorgaans beschreven wordt dat jongens meer directe agressie vertonen en meisjes juist meer indirect agressief gedrag (Lagerspetz et al., 1988; Björkqvist et al., 1992). Bij de verdere analyses werd gecontroleerd voor geslacht om er zo zeker van te zijn dat enkel de effecten van persoonlijkheid werden gemeten. Sociale afwijzing en agressie In deze studie werd uitgegaan van een positieve samenhang tussen sociale afwijzing en agressie. Deze samenhang werd gemeten aan de hand van drie agressiematen: indirecte agressie, directe agressie en door de leraar gerapporteerde agressie. Een samenhang tussen sociale afwijzing en indirecte agressie kon in deze studie niet worden aangetoond. Wel verklaarden de Dark Triad trekken een aanzienlijk deel van de spreiding in indirecte agressie. Dit komt overeen met eerder onderzoek omdat de Dark Triad doorgaans worden gekenmerkt door gedragingen van indirecte agressie, zoals het tegen elkaar opzetten van personen, het met opzet verspreiden van roddels of het bewust buitensluiten van mensen (Paulhus & Williams, 2002). De samenhang tussen sociale afwijzing en directe agressie bleek ook niet significant. Onderzoek van Den Dekker (2008) liet echter wel een positieve samenhang zien. Daarnaast toonden Jonason en Webster (2010) een positieve samenhang tussen de Dark Triad persoonlijkheidstrekken en directe agressie aan. Deze samenhang kon ook niet in deze studie worden aangetoond. Dit verschil in resultaten zou mogelijk kunnen komen doordat sociale afwijzing in de studie van Den Dekker (2008) werd gemanipuleerd door middel van een computerspel en daarbij dus werd gekeken naar de gevoelens van sociale afwijzing van de persoon zelf. In deze studie berustte sociale afwijzing echter op het gebruik van peer nominaties, waarbij werd bekeken in hoeverre anderen vinden dat iemand wordt afgewezen. In tegenstelling tot bij de andere agressiematen bleek de samenhang tussen sociale 14

15 afwijzing en agressie gerapporteerd door de leraar wel significant. Hoe hoger de sociale afwijzing, hoe meer agressie er werd gerapporteerd door de leraar. Deze resulten waren in overeenstemming met het onderzoek van Dodge et al. (2003). Positieve voorspellers van agressief gedrag Machiavellisme en narcisme bleken in overeenstemming met eerdere studies (Paulhus & Williams, 2002; Den Dekker, 2008; Ali et al., 2009) positieve voorspellers van indirecte agressie. Leerlingen die hoog scoorden op machiavellisme en narcisme lieten met name een hogere mate van indirecte agressie zien. De Dark Triad trekken bleken echter geen voorspeller van directe agressie in de huidige studie. Deze resultaten zijn mogelijk te wijten aan moeite met het begrijpen van een aantal items uit de Dark Triad en sociaal wenselijke antwoorden bij agressief gedrag. Tot slot voorspelden hogere scores op psychopathie een hogere mate van agressie gerapporteerd door de leraar. Dit ondersteunt de resultaten van Jonason en Webster (2010) waarin de Dark Triad trekken een samenhang met agressief gedrag lieten zien. Modererende rol van Dark Triad De specifiek modererende rol van narcisme bij indirecte agressie werd in eerste instantie gevonden in de resultaten en leek de hiermee eerder opgestelde hypothese met betrekking tot hogere scores op narcisme en een hogere mate van indirecte agressie te bevestigen. De interpretatie van dit effect vereist echter enige voorzichtigheid, omdat narcisme geen modererende rol meer had wanneer de andere Dark Triad trekken niet werden meegenomen in de analyse. Het gevonden effect van narcisme lijkt daardoor eerder een supressie-effect dan een modererend effect te zijn als gevolg van het aantal variabelen dat werd opgenomen in de analyse (Conger, 1974). Een verklaring voor het niet kunnen aantonen van deze verwachtingen zou kunnen zijn dat sociale afwijzing en indirecte agressie niet voldoende de constructen maten die werden beoogd. Tevens waren er ook een aantal items van de Dirty Dozen die sommige leerlingen moeilijk begrepen. Zo hadden meerdere leerlingen moeite met woorden als vleierij, prestige en aanzien. Hierdoor zou de invloed van narcisme minder duidelijk naar voren kunnen zijn gekomen. De Dark Triad trekken speelden geen modererende rol bij de samenhang tussen sociale afwijzing en directe agressie. Dit spreekt de al eerder aangehaalde resultaten van Jonason en Webster (2010), waarin een positieve samenhang tussen de Dark Triad trekken en directe agressie werd gevonden, tegen. Een verklaring hiervoor moet waarschijnlijk gezocht worden in problemen met begrip van sommige items uit de Dirty Dozen en in problemen met de zelfrapportage vragenlijst over agressie. Jongeren hebben mogelijk onvoldoende zelfinzicht in 15

16 het eigen gedrag of zijn geneigd om sociaal wenselijke antwoorden te geven. Tot slot werden er interactie-effecten gevonden van sociale afwijzing en machiavellisme en van sociale afwijzing en psychopathie op de door de leraar gerapporteerde agressie. Deze effecten waren in de verwachte richting met de kenmerkende gedragingen van deze Dark Triad trekken. Leerlingen die sociaal werden afgewezen en laag scoorden op psychopathie lieten een hogere mate van de door leraar gerapporteerde agressie zien dan leerlingen die sociaal werden afgewezen en hoog scoorden op psychopathie. Dit effect lijkt in overeenstemming met de literatuur omdat mensen die hoog scoren op psychopathie vaak een gebrek aan inlevingsvermogen hebben, sterk op zichzelf gericht zijn en minder geneigd zijn om te denken aan anderen (Ali et al., 2009). Wellicht merken ze sociale afwijzing dus niet eens op of hechten ze er weinig waarde aan. Ze zullen zich daarom ook niet specifiek agressiever gaan gedragen dan mensen die lager scoren op psychopathie (Paulhus & Williams, 2002; Ali et al., 2009). Jongeren die hoog scoorden op machiavellisme en sociaal werden afgewezen lieten meer agressief gedrag gezien dan sociaal afgewezen jongeren die ondergemiddeld scoorden op machiavellisme. Ook dit effect is in overeenstemming met de verwachting die berustte op het onderzoek van Paulhus en Williams (2002) en de resultaten van Ali et al. (2009). Machiavellisten zijn zich namelijk wel bewust van sociale afwijzing omdat zij vaak heel erg gefocust zijn om op een strategische manier hun doelen te bereiken. Zij zullen zich dan ook manipulatief gaan gedragen als gevolg van de sociale afwijzing door bijvoorbeeld de ander te misleiden (Ali et al, 2009). Sterktes en limitaties Deze studie kent ten opzichte van eerder verricht onderzoek een aantal sterke punten. Positief aan dit onderzoek was bijvoorbeeld dat er gebruik is gemaakt van peer nominaties, wat een goed instrument is om de sociale positie van een leerling in de klas weer te geven en om daarmee dus ook sociale afwijzing te meten (Dijkstra et al., 2009). Daarnaast richt deze studie zich niet specifiek op één vorm van agressie, zoals eerder onderzoek van Twenge et al. (2001), Dodge et al. (2003) en Jonason en Webster (2010) deed. Agressief gedrag is in deze studie namelijk gemeten aan de hand van drie verschillende agressiematen, waarbij gebruik is gemaakt van zowel zelfrapportage alswel van de perceptie van de leraar. Er werd hiermee beoogd om te controleren voor effecten als gevolg van gebrek aan zelfinzicht bij de jongeren of sociaal wenselijke antwoorden. Tevens werd door het gebruik van drie verschillende agressiematen meer inzicht verkregen in de aard van het agressieve gedrag waarvoor de Dark Triad trekken modereren bij sociale afwijzing. Hoewel deze studie sterke punten heeft, kent dit onderzoek ook een aantal 16

17 beperkingen. Zo zijn ten eerste de onderzoeksdata afkomstig van slechts twee middelbare scholen, waardoor de generaliseerbaarheid van dit onderzoek niet hoog is. Ten tweede is het onderzoek niet longitudinaal, waardoor geen uitspraken gedaan kunnen worden over resultaten op lange termijn. In toekomstig onderzoek zou bijvoorbeeld gedurende de onderbouw elk jaar een meting plaats kunnen vinden, waardoor mogelijk meer inzicht verkregen wordt in de rol van de Dark Triad bij sociale afwijzing en agressief gedrag op langere termijn. In de studie van Dodge et al. (2003) leek sociale afwijzing namelijk een cumulatief effect te hebben op agressief gedrag over de jaren heen. Naarmate de sociale afwijzing langer aanhield, werd er een hogere mate van agressief gedrag geobserveerd. De Dark Triad persoonlijkheidstrekken zouden mogelijk een deel van dit versterkende effect kunnen verklaren, omdat de Dark Triad trekken worden gekenmerkt door agressief gedrag en het aannemelijk is dat dit gedrag zal toenemen bij sociale afwijzing (Paulhus & Williams, 2002). Een derde beperking van dit onderzoek is de kans op fluctaties met betrekking tot de metingen. Zo is de kans groot dat er een bias bij de door de leraar gerapporteerde agressie is ingeslopen, omdat agressief gedrag ook buiten schooltijd en buiten het schoolgebouw plaatsvindt, waar de leraar geen zicht op heeft (Crick, 1996). Deze mogelijke invloeden zouden de gevonden resultaten op een positieve manier voor de huidige studie vertekend kunnen hebben. Daarnaast kwam tijdens het uitvoeren van het onderzoek naar voren dat een aantal items uit de Dirty Dozen lastig te begrijpen waren voor de gebruikte leeftijdscategorie in dit onderzoek. Naar alle waarschijnlijkheid hadden de jongeren moeite met het begrijpen van een aantal moeilijke woorden. Dit was op te maken uit het feit dat sommige items dikwijls werden opengelaten of dat er een willekeurig antwoord was ingevuld. Tot slot berust het construct sociale afwijzing in deze studie maar op één item uit de peer nominaties. Het is hierdoor aannemelijk dat niet aardig gevonden door klasgenoten niet volledig of in onvoldoende mate sociale afwijzing impliceert, wat de testresultaten negatief beïnvloed kan hebben. Sociale afwijzing zou echter ook op meerdere alternatieve wijzen geoperationaliseerd kunnen worden. Zo zou de mate waarin iemand wordt gepest of sociale uitsluiting als operationalisering voor sociale afwijzing in toekomstig onderzoek kunnen worden gebruikt. Onderzoek van Twenge et al. (2001) toonde namelijk al eerder een samenhang tussen sociaal buitengesloten worden en indirecte agressie aan. Daarnaast is het ook interessant om onderzoek te doen naar de rol van de Dark Triad trekken bij agressie als gevolg van andere soorten bedreigingen, zoals bijvoorbeeld slechte schoolprestaties. Hierbij zou opnieuw gekeken kunnen worden naar de specifieke rol van narcisme in vergelijking met 17

18 de andere Dark Triad trekken, omdat narcisten gewoonlijk slecht overweg kunnen met kritiek (Den Dekker, 2008). Implicaties Hoewel de bevindingen van deze studie niet helemaal overeenkomen met eerder onderzoek levert dit onderzoek wel een bijdrage aan de klinische praktijk, omdat deze studie stelt dat er een modererend effect van de Dark Triad trekken lijkt te zijn bij agressie. Dit impliceert dat persoonlijkheid een rol kan spelen bij het doen verminderen van agressief gedrag als gevolg van sociale afwijzing. Deze studie wijst namelijk uit dat sommige leerlingen door hun specifieke persoonlijkheid (laag op psychopathie en hoog op machiavellisme) een sterkere samenhang tussen sociale afwijzing en agressief gedrag laten zien. Deze jongeren zijn mogelijk door hun specifieke persoonlijkheid gevoeliger voor sociale afwijzing dan anderen. Deze bevindingen zouden bijvoorbeeld toegepast kunnen worden bij sociale vaardigheidstrainingen. Dergelijke trainingen hebben vaak ook als impliciet oogpunt het verminderen van sociale afwijzing door het leren van vaardigheden waarmee gemakkelijker contacten met leeftijdsgenoten gelegd kunnen worden (Bierman, Miller & Stabb, 1987). Wanneer er meer aandacht zal zijn voor de persoonlijkheid bij deze trainingen, zal bij leerlingen die laag scoren op psychopathie en hoog op machiavellisme het agressieve gedrag mogelijk sneller afnemen als de afwijzing afneemt door het toepassen van sociale vaardigheiden dan bij anderen. Door deze vaardigheden zullen zij beter reageren op mogelijke sociale afwijzing waardoor er ook minder agressief gedrag optreedt. Deze leerlingen zullen waarschijnlijk net wat meer aandacht nodig hebben tijdens een training omdat zij door hun persoonlijkheid slechter reageren op sociale afwijzing. Door het bieden van deze extra aandacht zal het klasklimaat sneller bevorderd kunnen worden en zou het pesten bijvoorbeeld eerder kunnen afnemen. Bij jongeren die hoog scoren op psychopathie zou juist gesteld kunnen worden op basis van dit onderzoek dat dergelijke trainigen weinig effect zullen hebben, omdat zij zich niet bewust zullen zijn van de sociale afwijzing en ook moeilijker in staat zijn om prosociaal gedrag te leren (Bierman et al., 1987; Ali et al., 2009). Wanneer sociale afwijzing en agressief gedrag als gevolg van een specifieke persoonlijkheid beter en eerder kunnen worden aangepakt, zal de adolescent tevens wel de mogelijkheid kunnen krijgen om in een vriendengroep sociale vaardigheden te ontwikkelen die normaliter op latere leeftijd agressief gedrag inhiberen (Dodge et al., 2003). Daarnaast zouden ook de negatieve gevolen van sociale afwijzing zoals sociale angst en depressieve symptomen beperkt kunnen blijven (La Greca en Harrison, 2005). 18

19 Conclusie Concluderend kan gesteld worden dat deze studie een bijdrage levert aan het antwoord op de vraag welke invloed sociale afwijzing heeft op het gedrag van een adolescent. De studie vergroot daarnaast de kennis met betrekking tot de rol van de Dark Triad trekken bij deze samenhang en benadrukt de rol van een specifieke persoonlijkheid (laag op psychopathie en hoog op machiavellisme) bij de samenhang tussen sociale afwijzing en agressief gedrag. Deze studie wijst namelijk uit dat leerlingen met deze specifieke persoonlijkheid een sterkere samenhang tussen sociale afwijzing en agressief gedrag laten zien. Sociale afwijzing heeft dus wel degelijk een effect op agressie, maar specifieke persoonlijkheidskenmerken zijn bepalend voor de mate waarin dit het geval is. 19

20 Literatuur Ali, F., Amorim, I. S., & Chamorro-Premuzic, T. (2009). Empathy deficits and trait emotional intelligence in psychopathy and machiavellianism. Personality and Individual Differences, 47, Ali, F., & Chamorro-Premuzic, T. (2010). The dark side of live and life satisfaction: Associations with intimate relationships, psychopathy and machiavellianism. Personality and Individual Differences, 48, Bierman, K, L., Miller, C. L., & Stabb, S. D. (1987). Improving the social behavior and peer acceptance of rejected boys: Effects of social skill training with instructions and prohibitions. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 55, Björkqvist, K., Lagerspetz, K. M. J., & Kaukiainen, A. (1992). Do girls manipulate and boys fight? Developmental trends in regard to direct and indirect aggression. Aggressive Behavior, 18, Björkqvist, K., Lagerspetz, K. M. J., & Österman, K. (1992). The Direct and Indirect Aggression scales. Vasa, Finland: Abo Akademi University, Department of Social Sciences. Buhrmester, D. (1990). Intimacy of friendships, interpersonal competence, and adjustment during preadolescence and adolescence. Child Development, 61, Carroll, P., & Schute, R. (2005). School peer victimization of young people with craniofacial conditions: A comparative study. Psychology, Health and Medicine, 10, Conger, A. J. (1974). A revised definition for suppressor variables: A guide to their identification and interpretation. Educational and Psychological Measurement, 34, Crick, N.R. (1996). The role of overt aggression, relational aggression and prosocial behavior in the prediction of children s future social adjustment. Child Development, 67, Den Dekker, C. (2008). Sociale afwijzing en agressie bij kinderen. De rol van narcisme en symptomen van sociale angst. (Masterthesis, Universiteit van Utrecht, Nederland). Verkregen van /Masterthesis%20Dekker%2c%20C%20den pdf Dijkstra, J. K., Cillessen, A. H. N., Lindenberg S., & Veenstra, R. (2010). Basking in reflected glory and its limits: Why adolescents hang out with popular peers. Journal of Research on Adolescence, 20,

21 Dijkstra, J. K., Lindenberg, S., Verhulst, F. C., Ormel, J., & Veenstra, R. (2009). The relation between popularity and aggressive, destructive, and norm-breaking behaviors: Moderating effects of athletic abilities, physical attractiveness, and prosocialty. Journal of Research on Adolescence, 19, Dodge, K. A., Lansford, J. E., Burks, V., Bates, J. E., Pettit, G. S., Fontaine, R., & Price, J. M. (2003). Peer rejection and social information-processing factors in the development of aggressive behavior problems in children. Child Development, 74, Eccles, J. S. (1991). The development of children ages 6 to 14. The Future of Children, 9, Elliott, G. C. (1984). Dimensions of the self-concept: A source of further distinctions in the nature of self-consciousness. Journal of Youth and Adolescence, 13, Hatzenbuehler, M. L. (2009). How does sexual minority stigma get under the skin A psychological framework. Psychological Bulletin, 135, Hatzenbuehler, M. L., McLaughin, K. A., & Xuan, Z. (2012). Social networks and risk for depressive symptoms in a national sample of sexual minority youth. Social Science & Medicine, 75, Jonason, P. K., & Webster, G. D. (2010). The Dirty Dozen: A concise measure of the dark triad. Psychological Assessment, 22, Jones, D. N., & Paulhus, D. L. (2010). Different provocations trigger aggression in narcissists and psychopaths. Social Psychological and Personality Science, 1, Klimstra, T. A., Hale III, W. W., Raaijmakers, Q. A. W., Branje, S. T., & Meeus, W. H. J. (2009). Maturation of personality in adolescence. Journal of Personality and Social Psychology, 96, Klimstra, T. A., Hale III, W. W., Raaijmakers, Q. A. W., Branje, S. T., & Meeus, W. H. J. (2010). Identity formation in adolescence: Change of stability? Journal of Youth and Adolescence, 39, LaFontana, K. M., & Cillessen, A. H. N. (2009). Developmental changes in the priority of perceived status in childhood and adolescence. Social Development, 19, Lagerspetz, K. M. J., Björkqvist, K., & Peltonen, T. (1988). Is indirect aggression typical of females? Gender differences in aggressiveness in year old children. Aggressive Behavior, 14, La Greca, A. M., & Harrison, H. M. (2005). Adolescent peer relations, friendships, and romantic relationships: Do they predict social anxiety and depression? Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 34,