Voor een profession. voortplanting. 5. Fokkerij en

Transcriptie

1 5. Fokkerij en voortplanting De (semi)professionele schapenhouderij is vooral gericht op lamsvleesproductie. De kunst is om zoveel mogelijk lammeren van goede kwaliteit te fokken en die snel slachtrijp te maken. Daarvoor is het nodig om te werken met ooien in combinatie met rammen die zoveel mogelijk goed groeiende lammeren met een goede vleeskwaliteit produceren. Voor een profession zove veel el mogel ijk grootgebrachte lammeren per ooi, per jaar te produce ren, goed groeiende lammeren te fokken en een goed e, niet te vet ette vlees skwaliteit na te streven. Ook een hobbydierhouder stelt specifieke eisen aan het lam dat hij wil voortbrengen. Dit ligt meer in de lijn van raszuivere eigenschappen en een vitaal dier, dan in productie- Alle eigenschappen van dieren zijn erfelijk eigenschappen. bepaald en door goed management door de liefhebber/fokker, tot op zekere hoogte, te beïnvloeden. Dat naast de erfelijke eigenschaphet milieu waarin de schapen leven, de pen voeding en een goede verzorging aan het eindresultaat bijdragen, mag duidelijk zijn. In welke mate de genetische achtergrond belangrijker is dan omgevingsfactoren wordt weergegeven in de erfelijkheidsgraad, die ligt tussen de 0 (geen enkele genetische invloed) en 1 (volledig genetisch bepaald). Deze varieert per eigenschap. 68 Schapen

2 Eigenschapen en erfelijkheid Eigenschap Erfelijkheidgraad Voederconversie 0,2 0,3 Vruchtbaarheid 0,15 Gewicht lammeren bij afspenen 0,15 0,20 Groei van de lammeren na afspenen 0,4 0,5 Aantal grootgebrachte lammeren 0,10 0,15 Fokdoel Het fokdoel van optimale vleesproductie wordt op twee manieren nagestreefd. Ten eerste door schapen eenmaal per jaar te laten aflammeren. En ten tweede door meer lammeren per worp te krijgen en om een jaarrond productie na streven met rassen als bijvoorbeeld Flevolander, Noord-Hollander, Rijnlam en Swifter. Het succes hiervan is onder goed management redelijk tot goed te noemen. De wolproductie is van minder belang, gezien de lage wolprijzen. In de hobbymatige en creatieve sfeer is deze nog wel van belang. Voor schapenmelk en daarvan gemaakte producten bestaat seizoensmatig een goede en groeiende markt. Ook is er een toenemend aantal schapenhouders dat zich bezighoudt met de fokkerij van Oud-Hollandse en speciale (vaak buitenlandse) schapenrassen. Deze worden vaak om recreatieve redenen gehouden. Door het sterk groeiende aantal hobbyfokkers komen steeds meer rassen beschikbaar, elk met hun eigen aantrekkelijke eigenschappen. De bronst Elk najaar komt de ooi onder invloed van de kortere daglengte en hormonen in de bronst. De bronst voor bijvoorbeeld Texelaar schapen ligt tussen september en januari. Bij Melkschapen begint die periode vroeger en eindigt die later. Er zijn ook rassen bekend die een lange bronst hebben of vrijwel het hele jaar door gedekt kunnen worden, zoals Flevolanders, Noordhollanders en Swifters. De lengte en duur van de bronstperiode verschilt dus nogal per schapenras. In het algemeen kennen de wat vruchtbaardere rassen een langere bronstperiode. De term bronst kent regionaal ook andere benamingen zoals rams, speels, runs, tochtig of willig. De bronstcyclus is per 17 dagen. Bronstig worden gaat gepaard met diverse gedrags- en lichaamsveranderingen. De ooi kan onrustig worden en voortdurend met Fokkerij & voortplanting 69

3 haar staart kwispelen. Ook komt het voor dat ze aanhoudend loopt te blaten. De vagina of kling is soms wat opgezwollen en roder. Deze toestand kan wel 20 tot 30 uur aanhouden. Een in de buurt zijnde ram zal zeker belangstelling voor haar tonen en haar net zo lang proberen te bespringen tot ze stil staat en de ram kan doen wat nodig is. De ram De leeftijd waarop een ram voor dekking wordt ingezet, is ongeveer 7-8 maanden. Natuurlijk wordt de best beschikbare ram daarvoor gebruikt. Per jonge ram geeft u ooien ter dekking. Een oudere ram kan wel ooien en soms meer dekken. Als u niet zelf over een ram beschikt, is het vaak wel mogelijk er ergens een te lenen. Bij grotere aantallen schapen loont het om zelf een goede ram aan te houden of alleen aan te houden tijdens het dekseizoen. U bent dan minder afhankelijk van derden en u beperkt hiermee het risico van eventuele ziekte-insleep. Ook voor een echte fokker is een goede eigen ram of rammen de beste oplossing. R am Vanaf ongeveer half oktober laat u de ram bij de ooi toe. Ondanks het feit dat de ram een goede neus heeft voor dekbare ooien, kunt u het best de schapen dagelijks even observeren om inzicht te krijgen in het verloop van de dekkingen en daarmee de geboorten in het voorjaar. Een veel gebruikte methode is de ram een zogenoemd dektuig omdoen. Dit is een leren riemconstructie met een verwisselbaar dekblok (merkblok) tussen de voorpoten, waarmee hij tijdens de dekking een gekleurd stempel op het achterstel van de ooien afgeeft. Wanneer u elke twee weken een nieuw dekblok met een andere kleur aanbrengt, ziet u precies in welke week de dekking plaatsvond en of er herdekkingen zijn geweest. Vaak wordt met lichte kleur dekblok begonnen en als laatste de donkerste kleur gebruikt. Het is noodzakelijk dat een ram langer dan één cyclus bij de ooien blijft lopen. Meestal ongeveer vijf weken om er zeker van te zijn dat twee dekperioden gepasseerd zijn. Let erop, voordat u de ooien bij de ram toelaat, dat het gebit, de uier, de hoefjes en conditie goed zijn. Eerst laat u de oudere, overjarige ooien tot de ram toe. Jonge ooien zijn tussen de 6 en 8 maanden al vruchtbaar en kunnen, als ze minimaal 60% van het volwassen gewicht wegen, bij de ram. Voor Texelaars of andere zware schapenrassen zal dat gewicht dan rond de 70 Schapen

4 40 50 kilogram zijn. Te jonge, weinig wegende of in matige conditie verkerende ooien kunt u, in verband met te verwachten geboorte- en opfokproblemen, beter niet dekken. Het is dan verstandig om een seizoen over te slaan en pas het daarop volgende najaar tot dekking over te gaan. Bovendien belet het te jong dekken de ooi om later voldoende uit te kunnen groeien. Worpgrootte Er zijn schapenrassen die per keer maar één lam werpen (bijv. de Karakul en de Persian Blackhead). Een schaap dat voor de eerste keer aflamt, krijgt meestal ook maar één lam. Ook zijn er rassen die meerlingen krijgen, waarvan de Texelaar een goed voorbeeld is. Daarnaast komen rassen voor die grote worpen hebben (bijv. de Romanov, sommige Melkschapenrassen en Flevolanders). Ooien in te vette of te magere conditie krijgen meestal minder lammeren dan wanneer ze in goede of groeiende conditie werden gedekt. Het aantal eicellen dat tijdens de ovulatie bij de ooi vrijkomt, bepaalt namelijk de worpgrootte. Voeding heeft hierop enige invloed: als u ooien enkele weken voor dekking van een schrale wei in een rijkere weide overbrengt, komen ze in groeiende conditie. Het effect hiervan, ook wel flushen genoemd, is dat de eierstokken van de ooi in betere conditie kunnen komen en meer eicellen kunnen produceren, waarmee de kans op grotere worpen toeneemt. Fokkerij & voortplanting 71

5 5 maanden min 5 dagen De draagtijd van schapen is makkelijk te onthouden: vijf maanden min vijf dagen, dus ongeveer 147 dagen. Een oud boerengezegde luidt dan ook: Zeven november bij de ram, 1 april een lam! Van negatieve invloed op de vruchtbaarheid en worpgrootte zijn: - storingen in het begin van de drachtigheid - onrust in het koppel tijdens en kort na de dekking (honden) - bepaalde ziekten van ram of ooi, zowel voorafgaand aan het dekseizoen als tijdens de dracht - erfelijke aanleg Dracht Het in goede conditie houden van drachtige ooien zal de eerste drie maanden van de dracht weinig problemen geven. Aan het voorhanden zijnde gras in de wei, en indien nodig wat hooi, hebben ze voldoende. Vanaf het eind van de vierde maand kunt u om te beginnen gram schapenbrok per ooi, per dag bijvoeren, afhankelijk van de conditie. Bij het vermoeden van meer dan twee te verwachten lammeren mag u zelfs wat meer schapenbrok voeren, tot maximaal 500 gram per ooi per dag. In plaats daarvan Tijdens de geboorte invoelen of er problemen zijn. 72 Schapen

6 kunt u ook andere voedermiddelen geven, bijvoorbeeld oud brood of voordrooggraskuil, bieten, wortelen, pulp of iets dergelijks. De behoefte aan hooi en goed drinkwater houdt daarmee gelijke tred. In de laatste twee maanden van de dracht kan het gewicht van de baarmoeder met inhoud verdubbelen en soms wel verdrievoudigen. Probeer te voorkomen dat uw ooien vet worden, wat alleen maar geboorteproblemen en soms zelfs ziekten kan veroorzaken. Lammertijd Na maanden van zorgvuldige verzorging van de drachtige ooien is het bijna zover. De lammertijd met al haar vreugde en zorgen breekt aan. En dat terwijl de natuur om ons heen vaak nog wat winters is. Misschien ligt er nog wel sneeuw en vriest het nog. De lammertijd is een drukke tijd voor de schapenhouder. Voor een goede gang van zaken observeert en controleert u de schapen enige malen per dag. Het geboorteproces bestaat uit drie fasen 1. Tijdens de voorbereidingsfase ziet u typisch gedrag en lichamelijke veranderingen. Ooien zonderen zich wat van de groep af, herkauwen niet of nauwelijks, gaan meer liggen en staan dan normaal, plassen frequenter, blaten meer, krabben ongedurig met de voorpoten, de uier gaat zich wat sneller ontwikkelen, terwijl de vagina (kling) wat groter wordt en soms iets uitstulpt. A ls deze blaas zichtbaar wordt zal de bevalling vlug volgen. 2. Tijdens de ontsluitingsfase zorgt de naar buiten geperste waterblaas dat de geboorteweg verder oprekt. Ga deze waterblaas niet zelf kapot maken, omdat daardoor de ontsluiting ernstig kan vertragen. Uiteindelijk zal de waterblaas spontaan springen. 3. De uitdrijvingsfase gaat met flinke persweeën van de baarmoeder gepaard, ondersteund door de zogenoemde buikpers (samentrekken van de buikspieren). Als het lam goed in het geboortekanaal ligt, zullen in de nog gesloten, helder doorzichtige pootjesblaas twee hoefjes met daarop het neusje van het lam zichtbaar worden. Door de wigvorm van het kopje met daarnaast of daaronder de pootjes, wordt de geboorteweg nog iets verder opgerekt en wanneer ook deze blaas springt, zal geboorte vlot volgen. Wees geduldig, maar als de geboorte echt niet opschiet, kunt u helpen door de voorpootjes iets naar beneden te trekken, richting uier. Let op, trek nooit zomaar aan de pootjes zonder te weten hoe de ligging van het complete lam is. D e geboorte. H et likken van het lam eventueel verwijderen van de vliezen. Fokkerij & voortplanting 73

7 L aat na een vlot verlopen geboorte moeder en kind met rust ter bevordering van een goede moeder en kind relatie. De ooi zal haar lam direct na de geboorte likken en begint altijd bij de kop van het lam om de neusgaten vrij te maken. Bij jonge, onervaren ooien of na een zware bevalling blijft dit wel eens achterwege. In dat geval controleert u eerst of het lam vrij kan ademhalen (geen slijm in de neusgaten) en zet u moeder en kind(eren) een poosje apart in een kraamhokje. Met het likken stimuleert de ooi de bloedsomloop en ademhaling van het lam. Ook bevordert ze hiermee dat het lam gaat opstaan en de eerste melk, de biest drinkt. Het drinken van biest is belangrijk omdat deze veel beschermende stoffen voor het lam bevat. De eerste ontmoeting tussen de ooi en de lammeren is van levensbelang om de moeder-en-kindbinding tot stand te brengen. Later herkennen ze elkaar aan de geur en het geluid. De geboorte bij zware Texelaars of te vette schapen wil nog wel eens problemen geven waarbij menselijke hulp nodig is. Let daarom goed op de conditie van de ooi. Door het afknellen of scheuren van de navelstreng komt de ademhaling meestal op gang. Het is een goede gewoonte om de navelstomp even te ontsmetten door hem in een eierdopje gevuld met jodium te dopen. 74 Schapen

8 Hulp bij geboorte Meestal wordt een lam in kopligging geboren en verloopt de geboorte normaal. Ook bij een gestrekte stuitligging waarbij eerst beide achterpootjes naar buitenkomen, verloopt de geboorte doorgaans normaal. Kenmerkend daarbij is dat u op de zooltjes van de hoeven kijkt. Als een voorpootje tevoorschijn komt met de knie dubbelgeslagen, leg dan de pootjes eerst even recht. Komt het lam alleen met de kop te voorschijn, dan is het beter het even naar binnen terug te duwen in de baarmoeder en de pootjes met het kopje daarop in een goede positie in de geboorteweg te leggen, waarna het lam meestal gewoon geboren wordt. Soms gaat het maar om één pootje dat niet goed ligt. Ligt het lam op de knietjes voor de bekkenrand dan kunt u dat na inwendig onderzoek vaak ook zelf wel verhelpen. Let bij het rechtleggen van een pootje op dat het hoefje de geboorteweg niet beschadigt. Lammeren in een abnormale houding worden meestal niet uit zichzelf geboren. Met een goed gewassen arm- en hand, waar overheen een armlange plastic handschoen die met een glijmiddel is bewerkt, kunt u inwendig onderzoeken wat er aan de hand is. Kleine handen zijn daarbij natuurlijk een voordeel. Aan de hand van uw bevindingen kan hulp nodig zijn. Bent u onervaren met het helpen verlossen van schapen, dan kunt u de assistentie van een bevriende ervaren schapenhouder of de dierenarts inroepen. Duurt de geboorte te lang, aarzel dan niet; als een halfuur na het breken van de pootjesblaas de geboorte niet vordert, is goede hulp noodzakelijk. Denk eraan dat een dierenarts geen wonderen kan verrichten als u te lang gewacht hebt. Z oals een lam normaal in de baarmoeder ligt en zonder problemen geboren kan worden. L ammeren die in de goede richting liggen om geboren te worden, dus met beide pootjes naar voren en daarop het kopje. Aandachtspunten bij hulp rond werpen Werk hygiënisch en voorzichtig, zorg voor kortgeknipte nagels. Doe sierraden en horloge af, was uw handen en armen goed en houdt de lammerenpootjes goed in uw handpalm om beschadiging van de geboorteweg te voorkomen. Heeft de ooi genoeg ontsluiting? In het uiterste geval kan een keizersnede nodig zijn. Als de pootjes al naar buiten steken maar de ooi te nauw lijkt te zijn om het kopje door te laten, kunt u soms de ring met voorzichtige massage wat ruimer maken. Let bij een inwendig onderzoek goed op of de verschillende vruchtdelen bij een en hetzelfde lam horen. Voel daarom over de kop en nek van het lam en langs de schouderbladen om de voorpoten te zoeken. Een en ander verloopt makkelijker als iemand anders de ooi vasthoudt! Fokkerij & voortplanting 75

9 L ammeren die een afwijkende houding liggen, hebben vaak menselijke hulp nodig bij de geboorte. Eén pootje in het geboortekanaal, terwijl het andere teruggeklapt ligt in de baarmoeder. Vaak wordt het lam dan toch normaal geboren. Als eerst beide achterpootjes gelijktijdig te voorschijn komen, kan de geboorte nog wel normaal verlopen. Het kopje ligt hier teruggeslagen en kan niet in het geboortekanaal komen. De pootjes liggen normaal, maar het snuitje is niet zichtbaar/ voelbaar. Hierbij is hulp noodzakelijk, omdat anders de geboorte te traag zal verlopen of zelfs helemaal niet doorzet. Het kopje moet eerst op de pootjes in de goede richting worden gelegd. Bij een volkomen stuitligging van het lam is snelle hulp noodzakelijk. Een ervaren schapenhouder zal alles in het werk stellen om het inwendig goed te leggen. Wie dit nog nooit gedaan heeft, kan het best direct de veearts bellen. 76 Schapen

10 Lammerenopfok Natuurlijke opfok Na het lammeren brengt u ooi en lammetjes enkele dagen in een kraamhokje onder om de moederband te bevorderen. De controle door de schapenhouder is dan optimaal, het is er veilig, warmer en beschut. Voor kleine zwakke lammeren kan tijdelijk een warmtelamp boven het kraamhok nodig zijn. Het is handig om de ooi meteen even op en aantal punten te controleren, zoals het gebit, het uier, de hoefjes etc. en naar behoefte maatregelen te nemen. Zodra het weer het maar enigszins toelaat, gaan ze naar buiten. Bij minder goed weer is enige schuilgelegenheid in de wei voor moeder en kind aan te bevelen. Naast de moedermelk zullen de lammeren al gauw aan het gras of wat hooi gaan knabbelen, wat gunstig is voor een goede pensontwikkeling. De lammeren groeien meestal vlot op, met soms over de hele opfokperiode wel meer dan ruim gram groei per lam, per dag. Na de vierde week neemt de melkproductie van de ooi langzaam af en gaan de lammeren steeds meer zelfstandig eten. Voor een goede groei voert u naast het gras ruim gram lammerenkorrel per lam, per dag. Tussen 6 en 12 weken oud kunnen de lammeren worden gespeend, met een voorkeur voor de laatste leeftijd, waardoor ze een betere start maken (bij de Texelaar is dit minstens 15 kilogram). Om de melkproductie van een ooi te laten L ammeren doorloophek. De lammeren kunnen zo rustig van de lammerenkorrel eten, terwijl de ooi (die op vaste voertijden haar eigen brokjes krijgt) er niet bij kan. Fokkerij & voortplanting 77

11 stoppen, is het aan te raden haar enkele dagen zeer schraal voeden en te drenken. Door de lammeren in een schone, kwalitatief goede weide verder op te fokken, zal de groei niet stagneren. Kunstmatige opfok Soms is het wenselijk om de lammeren op kunstmatige wijze met opgeloste lammermelkpoeder groot te brengen. Bijvoorbeeld wanneer een lam door de ooi verstoten wordt, er een te grote worp geboren is of bij slechte melkproductie. In die situaties kunt u ook overwegen om het lam bij een andere ooi onder te brengen, wat soms lukt als dat binnen enkele uren na de geboorte plaatsvindt. Door bij de pleegmoeder het vruchtwater op te vangen of de nageboorte te gebruiken en hier het pleeglam mee in te smeren, zal zij het vaak wel als pleegkind accepteren. Maar soms moet u het met hand groot brengen, wat een heel werk is. Voordat u lammeren kunstmatig gaat opfokken, is het een belangrijke voorwaarde dat ze biest hebben gedronken, liefst zo snel mogelijk na de geboorte omdat de darmen van het lam dan nog alle essentiële stoffen uit de biest kunnen opnemen. Biest bevat de beschermende stoffen die ze de eerste levensdagen nodig hebben om een goede start te maken. Een lam dat geen biest heeft gehad, kan tijdens de opfok gezondheidsproblemen krijgen. Het is daarom goed om het lammerenseizoen altijd wat ingevroren biest achter de hand te hebben. Het verstrekken van koemelk aan lammeren is minder goed omdat de samenstelling anders is. Het lam zal er trager op groeien. Het E en eenvoudig flessenrek kan al volstaan om meerdere lammeren tegelijkertijd de fles te kunnen geven. 78 Schapen

12 is veel beter om echte schapenmelk te voeren. Bij gebrek daaraan kunt u ook speciale lammerenmelkpoeder geven, wat uitstekend voldoet als u dat in overeenstemming met de gebruiksaanwijzing bereidt en verstrekt. Als u meer lammeren kunstmatig moet voeren, kunt u overwegen om een lammerenflessenrek met flesjes, een zgn. lammerenbar of als high tech een automatische lammerenbar/drinkunit te gebruiken. U kunt de melk zowel warm als koud verstrekken, hoewel lammeren uiteraard een voorkeur hebben voor warme melk. Bij het gebruik van de hiervoor genoemde hulpmiddelen moet u strikt hygiënisch werken. Dit ter voorkoming van voedings- en daarmee samenhangende groeistoornissen. De hoeveelheid melk die tijdens de eerste levensdagen door een lam, per dag, wordt opgenomen ligt rond de 400 cc. om daarna tot aan de vijfde week langzaam op te lopen tot 1600 cc. per dag. Let op: de hoeveelheid melk wordt verdeeld over meerdere voedingen per dag. Vanaf de zesde week daalt de melkbehoefte langzaam tot 500 cc. Per dag, tot aan het einde van de zevende week, waarna het drinken kan stoppen. Ze eten dan, als alles normaal verloopt, zelfstandig. Lief maar luidruchtig Verstoten of moederloze lammeren laten zich, vaak tot groot vermaak van kinderen, eenvoudig opfokken met de fles. Ze worden daardoor erg aanhankelijk, maar later vaak ook vreselijke schreeuwers. Fokkerij & voortplanting 79