Vlekken in het zand, Archeologie in en rond Antwerpen : enkele uittreksels

Transcriptie

1 Vlekken in het zand, Archeologie in en rond Antwerpen : enkele uittreksels Dit document bevat de inhoudsopgave en enkele uittreksels uit het AVRA jubileumboek, uitgegeven ter gelegenheid van de viering van de 40 ste verjaardag van de Antwerpse Vereniging voor Romeinse Archeologie op 11 oktober Per hoodfstuk is hier één paragraaf weergegeven. Titel : Vlekken in het zand. Archeologie in en rond Antwerpen, Guido Cuyt & Kathy Sas (red.) ISBN De prijs is 25 Euro, plus 2,30 Euro verzendingskosten. Het boek is te bestellen door storting van het bedrag 27,30 op rekening van AVRA, met vermelding Boek viering. Wenst u het boek persoonlijk te komen afhalen, wend u dan tot: Guido Cuyt, Kruishofstraat 219, 2610 Wilrijk, tel , avra@belgacom.net Het lidmaatschap van AVRA kost jaarlijks 20 Euro. Jeugdleden (onder 25 jaar ) betalen slechts 12,5 Euro. U kunt lid worden door dit bedrag te storten op rekening van AVRA, Kruishofstraat, 219, 2610 Wilrijk. Voordelen van het AVRA lidmaatschap : Recht op deelname (vanaf 15 jaar!) aan elke opgraving waaraan AVRA deelneemt. Speciale kennis van archeologie of geschiedenis is niet vereist! Indien u student in de archeologie bent, kan deelname aan de opgravingen als stage gelden (min. één week). Voordrachten en reizen (één- of meerdaagse). U ontvangt maandelijks een omzendbrief met mededelingen allerhande, vooral de uitnodiging tot de volgende voordrachtavond U ontvangt jaarlijks een Bulletin met een overzicht van al onze activiteiten van het voorbije jaar: resumés van de voordrachten, opgravingsverslagen, reisverslagen en artikels allerhande... Voor meer inlichtingen kunt u terecht op de AVRA website: Of kunt u contact opnemen met Guido Cuyt, Kruishofstraat 219, 2610 Wilrijk (O3/ ) 1

2 Inhoud Woord vooraf 3 Guido Cuyt Inhoudstafel 7 Vroeg-Romeinse cultus -armbanden in een vierkant 9 Kathy Sas & Guido Cuyt Gouden tijden, chaotische tijden: 25 Archeologie in de Nederlandse Kempen, een stand van zaken Nico Arts De Centrale Archeologische Inventaris (CAI): 35 een hulpinstrument voor toekomstgericht archeologisch beheer Katrien Cousserier, Bas Bogaerts & Tim Vanderbeken Merovingisch grafveld uit de 6de-7de eeuw te Broechem (Ranst-prov. Antwerpen) 47 Rica Annaert, met een bijdrage van Marit Vandenbruaene Georges Hasse ( ) 57 en het begin van het archeologisch onderzoek in het Antwerpse Eugène Warmenbol De trein stond even stil: 73 Archeologisch onderzoek op het HSL-traject in de provincie Antwerpen Stephan Delaruelle, Mieke Maes & Cyriel Verbeek Van spoor tot spoor: Archeologisch onderzoek binnen het Nederlandse deel 85 van de Hoge SnelheidsLijn-Zuid en de A16 (HSL-Zuid/A16) Peter Kranendonk Gallo-Romeins Antwerpen: de mythe voorbij 99 Johan Veeckman Begraving en bewoning te Hove: 107 ijzertijd en Middeleeuwen van naderbij bekeken (prov. Antwerpen) Alde Verhaert & Rica Annaert Van de Leugenberg tot het Laar. Bewoningssporen uit de late bronstijd, de ijzertijd 115 en de Gallo-Romeinse periode aan de goederenspoorlijn te Ekeren. Interimverslag Karen Minsaer Geschiedenis van de Antwerpse Vereniging voor Romeinse Archeologie (AVRA) 125 Guido Cuyt & Felix Lauwers (!) Publicaties AVRA van 1964 tot nu 129 Kleurplaten 133 Lijst van sponsors 2

3 Het vierkant : een cultusplaats Vroeg-Romeinse cultus -armbanden in een vierkant Kathy Sas & Guido Cuyt Terwijl we vroeger steeds de theorie aanhielden hier te doen te hebben met een open veekraal en bijbehorende gebouwen zoals stallen, staat het nu zo goed als vast dat dit complex niets anders was dan een landelijk openluchtheiligdom. Tot deze conclusie zijn we gekomen na de vergelijkende studie van Slofstra en Van der Sanden over vierhoekstructuren. Het belangrijkste argument dat tot deze interpretatie leidde, was de opvallende aanwezigheid van metalen voorwerpen binnen of in de onmiddellijke nabijheid van het vierkant. In het totaal werden er op deze site 64 munten gevonden, waarvan 43 binnen het vierkant, 9 bronzen armbanden waarvan 8 binnen het vierkant, meer bepaald in de zone tussen de mogelijke ingang en de enkele geïsoleerde palen, en 15 fibulae waarvan 8 binnen het vierkant en/of de aanbouw. Deze overdosis aan metalen voorwerpen steekt sterk af tegen de geringe aanwezigheid van gewoon nederzettingsafval. De interpretatie won nog aan kracht door de vergelijkende studie van deze archeologica met die uit andere vierhoek-contexten door Sas. De kuil met munten krijgt in deze context de betekenis van offerkuil, terwijl het afval van runderen die op jonge leeftijd geslacht werden, eveneens met offergaven in verband kan worden gebracht. De belangrijkste vierhoekstructuren, die in een aantal aspecten vergelijkbaar zijn met die van Wijnegem, zijn voor Nederland: Alphen, Oss-Ussen en Hoogeloon; voor Frankrijk: Gournay-sur- Aronde bij Compiègne; en voor België: Wijshagen. Een belangrijk gegeven dat de interpretatie van het vierkant als heiligdom kracht bijzet, is de aanwezigheid van de enkele geïsoleerde palen in de zuidoostelijke helft van het vierkant van Wijnegem. Ze beantwoorden niet meteen aan een architecturale constructie, maar bevinden zich wel temidden van een concentratie munten, armbanden en fibulae. Slofstra en Van der Sanden hebben het naar analogie met de situatie in de Romeinse vierhoekstructuren te Hoogeloon en Oss-Ussen, over rituele paalzettingen en beschouwen dergelijke palen als een soort totempalen met uitbeeldingen van menselijke figuren. 3

4 Gouden tijden, chaotische tijden: Archeologie in de Nederlandse Kempen, een stand van zaken Nico Arts Inleiding Het gaat bijzonder goed met de archeologie in Nederland. Door de nieuwe nationale en provinciale regelgeving is de archeologie onderdeel van de samenleving geworden. De huidige organisatie van de Nederlandse archeologie heeft echter ook nadelen. In wetenschappelijk opzicht is het grootste probleem het ontbreken aan overzicht. Er wordt erg veel archeologisch onderzoek gedaan (zowel prospectief onderzoek als opgravingen), maar de Nederlandse archeologen weten nauwelijks meer van elkaar waar ze mee bezig zijn. Het gevolg is dat een chaotische hoeveelheid nieuwe informatie is ontstaan, die is beschreven in allerlei series interne rapporten. Inmiddels is de zogenaamde Nederlandse archeologische rapportenberg ontstaan, die momenteel naar schatting enkele duizenden exemplaren beslaat en almaar groter aan het worden is. Door de grote hoeveelheid nieuwe informatie is het moeilijk geworden nog een samenvattend overzicht te geven over de archeologie van Nederland, of die van een regio, zoals bijvoorbeeld de Nederlandse Kempen. Dit komt mede omdat er vaak niet meer wordt gepubliceerd in voor iedereen toegankelijke periodieken. Elementaire vragen zoals: wat weten we?, of: wat weten we eigenlijk nog niet? zijn thans niet zonder meer te beantwoorden. Gelukkig verschijnt niet alles in rapporten, er wordt ook veel gepubliceerd. Deze bijdrage gaat over de Nederlandse Kempen, één van de in archeologisch opzicht best onderzochte regio s van Nederland. De afgelopen jaren is daar een aantal belangwekkende en vaak ook grootschalige opgravingen uitgevoerd. Ook is recentelijk enig synthetiserend onderzoek gepubliceerd door universitaire instanties. Hier wordt vooral ingegaan op de kennis over de archeologie van de Kempen, met name over wat de afgelopen vijfentwintig jaar is bereikt. 4

5 De Centrale Archeologische Inventaris (CAI): een hulpinstrument voor toekomstgericht archeologisch beheer Centrale Archeologische Inventaris: ontstaan en uitbouw Katrien Cousserier, Bas Bogaerts & Tim Vanderbeken De Centrale Archeologische Inventaris (CAI) werd opgestart op initiatief van toenmalig minister Johan Sauwens en beoogde de creatie van een databank met archeologische waarnemingen in Vlaanderen. Het CAI-project is een samenwerkingsverband tussen verschillende partners: in de eerste plaats het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, de vijf Vlaamse provincies, de steden Antwerpen, Gent en Brugge, de universiteiten van Leuven en Gent en de Archeologische Dienst Waasland. Nieuwe intergemeentelijke archeologische diensten, zoals ADAK (Archeologische Dienst Antwerpse Kempen) en KLAD (Kale en Leie Archeologische Dienst) zullen in de toekomst worden opgenomen in de werking ervan. Op 23 mei 2001 ging het project officieel van start met de formele ondertekening van de overeenkomst door minister Van Grembergen voor het Vlaams Gewest enerzijds en vertegenwoordigers van de verschillende partners anderzijds. De Centrale Archeologische Inventaris wordt op termijn een internetgebaseerde databank waaraan een GIS-component wordt gekoppeld. Deze databank bevat dan alle archeologische vindplaatsen in Vlaanderen, waarbij elke vindplaats, indien mogelijk, in de GIS-component door middel van een polygoon weergegeven wordt. Het is de bedoeling dat er een kaart wordt gecreëerd die als instrument kan gebruikt worden voor een preventief en geïntegreerd beheer, en die als basis dient voor de bescherming van archeologische monumenten en zones. 5

6 Merovingisch grafveld uit de 6de-7de eeuw te Broechem (Ranst-prov. Antwerpen) Besluit Rica Annaert, met een bijdrage van Marit Vandenbruaene Het is duidelijk dat het onderzoek naar dit grafveld nog heel wat potentiëlen biedt, zowel wat veldwerk als latere wetenschappelijke verwerking betreft. Enerzijds werpt de slechte bewaringstoestand van de vondsten vragen op over de zin van een mogelijke archeologische bescherming van het aanpalende, vooralsnog niet-bedreigde terrein. De enige verantwoorde manier om het behoud van de gegevens te garanderen lijkt immers de uitvoering van een archeologisch onderzoek. Anderzijds is volledig onderzoek ook een must om het grafveld in zijn totaliteit te kunnen vatten. De wetenschappelijke studie van zowel de opgravingsresultaten als het vondstenmateriaal én het natuurwetenschappelijk onderzoek zullen zeker een nieuw licht werpen op de Merovingische occupatie in de provincie en in Vlaanderen in het algemeen. Aan de hand van de gegevens uit dit grafveld zullen immers nieuwe onderzoeksvragen kunnen gesteld worden over de impact van Saksische migraties, de inplanting van grafvelden in het toenmalige landschap, de verhouding tot de nederzettingen, import van gebruiksgoederen, de sociale verhoudingen,... De meeste Merovingische grafvelden werden immers reeds ettelijke jaren geleden onderzocht zonder rekening te houden met zaken waaraan heden ten dage veel wetenschappelijk belang wordt gehecht (pollen-of stuifmeelkorrelonderzoek, zaden- en vruchtenonderzoek, petrografisch onderzoek van ceramiek, antropologisch onderzoek van crematieresten, studie van metaallegeringen, textielonderzoek, 14 C- dateringen,...). Het laatste woord over dit grafveld is dus duidelijk nog niet gezegd... 6

7 Georges Hasse ( ) en het begin van het archeologisch onderzoek in het Antwerpse Eugène Warmenbol Inleiding Het lijkt alsof de archeologie in België pas na de Tweede Wereldoorlog op een wetenschappelijke manier bedreven wordt. De rol van Professor Sigfried J. De Laet en de Gentse universiteit mag hierbij niet onderschat worden. Zowel beroepsarcheologen als amateurs -maar waar ligt het onderscheid, behalve in de bron van hun inkomsten- zorgen sinds de jaren 1950 voor spectaculaire ontdekkingen. Stevige studies en degelijke vondstmeldingen volgen elkaar snel op, zodanig zelfs dat de bibliografie van recent synthesewerk amper nog vooroorlogse publicaties vermeldt. Onze musea bewaren nochtans vele vooroorlogse vondsten alsook omvangrijk archiefmateriaal dat er betrekking op heeft. Zo blijkt, bijvoorbeeld, dat een zeer groot gedeelte van de metalen voorwerpen uit brons- en ijzertijd vóór de Tweede Wereldoorlog aan het licht kwamen. Een algemeen beeld kan dus toch alleen maar gevormd worden na het doornemen van de oudere vondsten en de oudere literatuur. Het wordt dan helemaal interessant wanneer duidelijk wordt hoe sommige kenners en vorsers uit de late 19de en de eerste helft van de 20ste eeuw te werk gingen. Zo wordt het duidelijk dat de archeologie in België, in feite, pas na de Tweede Wereldoorlog op een systematische manier bedreven wordt. Georges Hasse is één van die kenners, één van die vorsers, zelden geholpen, maar ook soms onbeholpen. Zijn bijdrage tot de kennis van de voorgeschiedenis van het Antwerpse mag niet onderschat worden. We zouden ze graag in de volgende bladzijden in het kort in herinnering brengen. 7

8 De trein stond even stil: Archeologisch onderzoek op het HSL-traject in de provincie Antwerpen Stephan Delaruelle, Mieke Maes & Cyriel Verbeek Inleiding De Dienst Cultureel Erfgoed van de provincie Antwerpen heeft gedurende de periode opgravingen uitgevoerd op het HSL-traject tussen Antwerpen en de Nederlandse grens, gelegen langsheen het baanvak Breda-Antwerpen van de E19. Dit onderzoek wordt financieel mogelijk gemaakt door de NMBS/TucRail en gebeurt in wetenschappelijk overleg met het Instituut voor het Archeologisch Patrimonium van de Vlaamse Gemeenschap. Langsheen het traject werden sites uit diverse periodes onderzocht. Aan het Moordenaarsven en de Melkweg in Brecht werden kleine mesolithische kampplaatsen ontdekt. In Meer, Loenhout en Ekeren werden nederzettingssporen uit de ijzertijd blootgelegd. Aan de Zoegweg in Brecht werd een inheems-romeinse nederzetting opgegraven en nederzettingssporen uit de ijzertijd en de Middeleeuwen aangesneden. Te Brecht- Hanenpad kon een middeleeuwse nederzetting met een voorloper uit de ijzertijd worden opgetekend. De uitwerking van de opgravingsgegevens is momenteel volop aan de gang, zodat het hier slechts om voorlopige en algemene indrukken gaat. Dit artikel zal dus een beknopt overzicht geven van de verschillende opgravingen. De resultaten van het onderzoek kunnen gezien worden als een barometer voor de archeologische rijkdom van het Kempisch landschap. Op nederzettingsniveau overstijgen de bevindingen het lokale belang en vinden vooral aansluiting bij het grootschalig nederzettingsonderzoek in Zuid-Nederland. 8

9 Van spoor tot spoor: Archeologisch onderzoek binnen het Nederlandse deel van de Hoge SnelheidsLijn-Zuid en de A16 (HSL-Zuid/A16) Peter Kranendonk Inleiding Begin jaren negentig van de twintigste eeuw werden de eerste plannen gelanceerd om Nederland te laten aansluiten op het Europese net van hoge snelheidslijnen (HSL). In het kader van een Milieu Effect Rapportage (MER) is in 1993 de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB) benaderd om de archeologische waarden in het toekomstige tracé van de HSL in kaart te brengen (fig. 1). In 1994 is door de provinciale archeologen van de provincies Noord- Brabant, Zuid-Holland en Noord-Holland een eerste Standaard Archeologische Inventarisatie (SAI) gemaakt van de bekende archeologische waarden binnen de voorgestelde tracégrenzen. Op basis van de toenmalige stand van kennis zijn een aantal zones aangewezen die in aanmerking zouden moeten komen voor aanvullend onderzoek. Hierop volgend is in 1994 tot 1996 een Aanvullende Archeologische Inventarisatie (AAI) uitgevoerd. In 1998 is een Stuurgroep gevormd, die zou moeten toezien op de archeologische belangen in het HSL-project. In deze Stuurgroep hebben de gemeentelijke archeologen van Breda en Rotterdam en een vertegenwoordiger van de ROB (als de bevoegde gezagsdragers) zitting. Als Voorzitter van de Stuurgroep treedt een vertegenwoordiger van de Project Organisatie HSL-Zuid/A16 op. Als adviseur van de Stuurgroep is de Projectgroep Archeologie HSL-Zuid/A16 (PAH) in het leven geroepen. De PAH adviseert de Stuurgroep, en draagt zorg voor de dagelijkse gang van zaken van het archeologische onderzoek. In die hoedanigheid maakt zij de ontwerpen en bestekken voor de archeologische onderzoeken, beoordeelt offertes, controleert het veldwerk, uitwerking en rapportage, en draagt zorg voor de uiteindelijke deponering en archivering van de gegevens. Het werk in het veld en grote delen van de uitwerking werden in concurrentie aanbesteed. In de praktijk is het werk door vier bureaus uitgevoerd: ADC, BOOR, RAAP, en SHBO 2. Deels ressorteren hieronder onderaannemers. Het archeologisch onderzoek wordt, geheel in de geest van Malta, gefinancierd door de Project Organisatie HSL-Zuid/A16. 9

10 Gallo-Romeins Antwerpen: de mythe voorbij Johan Veeckman Besluit Waar 50 jaar geleden over het Gallo-Romeins Antwerpen enkel kon gespeculeerd worden, zorgde de archeologie er in de voorbije decennia voor dat een zwart gat in de stedelijke geschiedenis in belangrijke mate gedicht werd. Alhoewel het strategisch en economisch belang van de Gallo- Romeinse nederzetting aan de oever van de Schelde zeker niet moet overdreven worden, bloeide er op de plaats van het huidige stadscentrum van het midden van de 2de tot het midden van de 3de eeuw toch een levendige agrarische gemeenschap. De kern van de nederzetting situeerde zich in de omgeving van het stadhuis, het Vleeshuis en de Koraalberg. De geïsoleerde nederzettingssporen die op de Veemarkt, in de Onze-Lieve- Vrouwekathedraal en in de Hoogstraat in situ werden blootgelegd, tonen aan dat het bewoonde areaal waarschijnlijk veel uitgestrekter was. Door een gelukkig toeval kon recent ook de mogelijke ligging van de necropool die bij de nederzetting hoorde, gelokaliseerd worden in de Kammenstraat. Op basis van deze gegevens kan een schematische topografie van het Antwerps stadscentrum in de Gallo- Romeinse periode als hypothese naar voor geschoven worden (fig. 2). Voor een nederzetting met meerdere kernen, zoals onder meer door Adriaan Verhulst als hypothese vooropgesteld werd, is tot op heden geen enkel bewijs gevonden. De omgeving van de voormalige Sint-Michielsabdij wordt in dit opzicht wel eens als mogelijke locatie aangeduid. Bij recent onderzoek kon wel een stukje van de abdijkerk gedocumenteerd worden, maar kwamen geen sporen uit de Romeinse tijd aan het licht. Bij dit onderzoek bleek dat de omgeving bij de 19de-eeuwse urbanisatie afgegraven werd, zodat mogelijke sporen definitief verdwenen zijn. Tenslotte mogen de onlangs geïdentificeerde scherven uit de 4de-5de eeuw niet onvermeld blijven. Alhoewel er tot op heden geen duidelijke contextuele gegevens uit dezelfde periode aangetroffen werden, zijn dit de eerste aanknopingspunten die de archeologische lacune tussen het Gallo-Romeinse Antwerpen en het ontstaan van de middeleeuwse stad helpen dichten. Het identificeren van de laat-romeinse of vroeg-middeleeuwse bewoningskern blijft wellicht de grootste uitdaging voor de Antwerpse stadsarcheologie. 10

11 Korte situatieschets Begraving en bewoning te Hove: ijzertijd en Middeleeuwen van naderbij bekeken (prov. Antwerpen) Alde Verhaert & Rica Annaert De gemeente Hove is gelegen vlakbij de ring rond Antwerpen en zeer in trek bij verschillende verkavelaars omwille van de goede bereikbaarheid via diverse autosnelwegen. Tijdens het openbaar onderzoek van het Bijzonder Plan van Aanleg Grensstraat, een verkavelingsproject, stelde het Instituut voor het Archeologisch Patrimonium (IAP) archeologische voorwaarden op die opgenomen werden in de stedenbouwkundige voorschriften van dit BPA. De zone van het BPA, in totaal 3 ha groot, omvatte een archeologische vindplaats die aan het licht gekomen was tijdens prospecties uitgevoerd tijdens het begin van de jaren 90 in het kader van een prospectiethesis. Er werd toen voornamelijk archeologisch materiaal uit de ijzertijd, de Romeinse periode en de vroege en volle Middeleeuwen ingezameld. De gronden, ook gekend als Hoverenvelt, zijn op archiefdocumenten uit 1286 en 1573 resp. met het toponiem Cotengeem en cleyn en groot Ceuteghem aangeduid. Beide zijn -ingahem toponiemen die in hoofdzaak van vroeg-middeleeuwse oorsprong zijn. De twee bewoningskernen worden doorsneden door de Holle Weg, de huidige Jos Coveliersstraat. Na de goedkeuring van het BPA schreef het IAP de verschillende verkavelaars aan zodat een preventief archeologisch onderzoek kon georganiseerd worden. Zowel Codan Immobiliën als Matexi namen een positieve houding aan ten opzichte van de actor archeologie en pasten onmiddellijk de planning van hun project aan. Voorafgaand aan de infrastructuur- en bouwwerken voerde het IAP in de loop van een preventief onderzoek uit waarbij een oppervlakte van 2.7 ha volledig onderzocht werd. Tijdens het onderzoek kwamen duizenden sporen aan het licht uit de ijzertijd en de vroege en volle Middeleeuwen. Aangezien de verwerking van de opgravingsgegevens nog volop aan de gang is, kunnen we voorlopig enkel een globaal beeld naar voor brengen. 11

12 Samenvatting Van de Leugenberg tot het Laar. Bewoningssporen uit de late bronstijd, de ijzertijd en de Gallo-Romeinse periode aan de goederenspoorlijn te Ekeren. Interimverslag Karen Minsaer In 2002 werd naar aanleiding van de uitbreiding van de bestaande goederenspoorlijn 27A op het bedreigde traject preventief archeologisch onderzoek verricht door de Afdeling Archeologie van de stad Antwerpen. Het onderzoek leverde tal van bewoningssporen op uit de late bronstijd overgang vroege ijzertijd, de late ijzertijd en de Gallo-Romeinse periode. Verschillende gebouwplattegronden, een drenkpoel en twee waterputten konden worden gedocumenteerd. Hierbij werd meestal fragmentarisch nederzettingsaardewerk aangetroffen. De resultaten uit de 14 C-dateringen leveren nieuwe stof om de protohistorische ontwikkeling van Ekeren van de late bronstijd tot en met de Romeinse periode te verfijnen. 12