VEJDOVSKYELLA COMATA (VEJDOVSKI, 1883) (OLIGOCHAETA: NAIDIDAE)

Transcriptie

1 VEJDOVSKYELLA COMATA (VEJDOVSKI, 883) (OLIGOCHAETA: NAIDIDAE) in een vijver van het Raadsherenpark te Vosselaar: eerste melding van deze gelede worm in België Thierry Vercauteren, Patrick Martin 2 & Boudewijn Goddeeris 2 Provinciaal Instituut voor Hygiëne, Kronenburgstraat 45, 2000 Antwerpen 2 Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen, Afdeling Hydrobiologie, Vautierstraat 29, 000 Brussel Samenvatting Résumé Summary De gelede worm Vejdovskyella comata (Vejdovski, 883) is in juni 2000 gevonden in een vijvertje in het Raadsherenpark te Vosselaar bij Turnhout (provincie Antwerpen, België). Het Raadsherenpark bestaat uit beboste landduinen. Het vijvertje van ± m 2 kan worden beschouwd als een uitgegraven ven aan de voet van een landduin. Het water is zuur (ph 4-7) en bezit een geringe geleidbaarheid ( µs/cm). De bodem is zandig en gedeeltelijk bedekt met detritus. Vejdovskyella comata werd er aangetroffen in een zone met een vegetatie van vooral knolrus Juncus bulbosus en moerashertshooi Hypericum elodes, met verspreid veelstengelige waterbies Eleocharis multicaulis, duizendknoopfonteinkruid Potamogeton polygonifolius en geoord veenmos Sphagnum denticulatum. V. comata werd nooit eerder vermeld als aanwezig in Belgische binnenwateren. 83 L oligochète Vejdovskyella comata (Vejdovski, 883) (Oligochaeta: Naididae) a été découvert en juin 2000 dans un petit étang du Raadsherenpark à Vosselaar (Turnhout, province d Anvers, Belgique). Le Raadsherenpark consiste en une aire de dunes continentales boisées. L étang d une superficie de ± m 2 y a été creusé en 948 dans une dépression au pied d une dune. L eau est acide (ph 4-7) et de faible conductivité ( µs/cm). Le sol sableux est partiellement couvert de débris organiques. Vejdovskyella comata y a été trouvée dans une zone à végétation dominée par Juncus bulbosus et Hypericum elodes, avec Eleocharis multicaulis, Potamogeton polygonifolius et Sphagnum denticulatum. V. comata n a jamais été mentionnée comme faisant partie de la faune dulçaquicole belge. The oligochaete worm Vejdovskyella comata (Vejdovski, 883) (Oligochaeta: Naididae) was collected in June 2000 in a little pond in the Raadsherenpark at Vosselaar (Turnhout, province of Antwerp, Belgium). The Raadsherenpark is an area of afforested landdunes. The pond of ± m 2 can be considered as an excavated fen at the foot of a landdune. The water is acid (ph 4-7) and shows a low conductivity ( µs/cm). The sandy bottom is partly covered with organic matter. Vejdovskyella comata was found in a zone of dense vegetation dominated by Juncus bulbosus and Hypericum elodes, with Eleocharis multicaulis, Potamogeton polygonifolius and Sphagnum denticulatum. V. comata has never been recorded in Belgian fresh waters until now.. INLEIDING Het Provinciaal Instituut voor Hygiëne onderzocht in een aantal natuurwaarden van het Raadsherenpark te Vosselaar. Het onderzoek gebeurde in opdracht van het Stadsbestuur van Turnhout, dat eigenaar is van het domein. In het kader van deze studie werd de macrofauna van de vijver in het park bemonsterd met behulp van een handnet in december 999 en juni In enkele van de in juni verzamelde monsters trof de eerste auteur kleine, geelachtig gekleurde wormpjes aan. Een eerste identificatie leerde dat het wellicht Vejdovskyella betrof. Dr. P. Martin (K.B.I.N.) identificeerde de wormpjes verder tot Vejdovskyella comata. De aanwezigheid van deze zoetwaterworm in België is tot nu toe nooit gemeld (Martens, 989). ANTWERPSE KOEPEL VOOR NATUURSTUDIE JAARBOEK 200

2 84 Foto : Vejdovskyella comata (Lone Oak, U.K.) (foto: Schmid-Araya) 2. DE IDENTIFICATIE Vejdovskyella s zijn gelede wormen (Annelida: Oligochaeta) van de familie Naididae. Het zijn kleine, kleurloze tot geelachtige organismen. De lengte bedraagt,3 tot 8 mm. Bij exemplaren van meer dan 4,5 mm gaat het wellicht om ketens van meerdere individuen (Hartwich, 992). Zij zijn duidelijk herkenbaar aan de bundels van 3 tot 9 relatief lange, gevederde haarborstels op de rugzijde (foto ). Deze gevederde haarborstels vallen reeds op onder een stereomicroscoop bij een vergroting van 80 tot 00x. Voor de soortbepaling is een microscoop vereist. Het meest eenvoudige is om een levend wormpje in een druppeltje water te brengen en het voorzichtig af te dekken met een dekglaasje (Sperber, 950). Men kan dezelfde bewerking met goed gevolg ook uitvoeren met exemplaren die vooraf zijn gefixeerd in alcohol of formaldehyde. Eventueel kan men de diertjes ophelderen met glycerine of lactophenol. Vejdovskyella comata (Vejdovsky, 883) is herkenbaar aan de hand van hierna opgesomde kenmerken (Sperber, 950; Brinkhurst & Kathman, 983) (figuur ). ANTWERPSE KOEPEL VOOR NATUURSTUDIE JAARBOEK 200

3 . Oogvlekken zijn meestal (maar niet altijd, zie figuur a) aanwezig. 2. De borstels (setae) op de buikzijde (ventraal). Gaffelvormig (= uitlopend op twee tandjes). Op segmenten II - IV: 3-6 borstels per bundel, de langste borstels op segment II, afnemend in lengte op de volgende segmenten en soms zelfs afwezig op segment IV. Op segment V géén ventrale borstels. Vanaf segment VI 2-3 borstels per bundel. Zelden opvallend dikke ventrale borstels op segmenten IV - IX: indien aanwezig dan bovenste tand van gaffel enkelvoudig. 3. De borstels op de rugzijde (dorsaal). Vanaf segment VI (ter hoogte van 4 de reeks ventrale borstels): bundels van 3-9 haarborstels en - 8 naaldvormige borstels. Haarborstels met twee rijen slanke tanden, vaak weggebogen van de schacht (duidelijk waarneembaar bij 250x) (figuur 2C); uiteinde enkelvoudig en spits. 4. Lichaam vaak bedekt met vreemd materiaal. 85 Figuur : Ogenloze Vejdovskyella comata uit de vijver van het Raadsherenpark te Vosselaar: A. voorste segmenten (de zijdelingse tandjes op haarborstels zijn niet weergegeven): bemerk dat ventrale borstels ontbreken op segment V; B. ventrale borstel (seta) (segment II); C. haarborstel (segment VI) (tekeningen: Dr. P. Martin) 3. VERSPREIDING EN GEDRAG V. comata zou gebonden zijn aan zoetwater (Sperber, 950). De soort is bekend uit Europa, Azië, Noord-Amerika en Azië (Brinkhurst & Jamieson, 97). In Europa is zij gevonden in o.a. Nederland (Mol, 984), Duitsland (Füller, 970), Zweden (Erséus, 200) en op de Britse eilanden (Brinkhurst, 97). De opgaven betreffen zowel meren en plassen als waterlopen. Volgens Füller (970) komt V. comata vooral voor in heideplassen op veenmos. V. comata zwemt niet (Sperber, 950). Zij verplaatst zich met trage, schoksgewijze bewegingen (Füller, 970). ANTWERPSE KOEPEL VOOR NATUURSTUDIE JAARBOEK 200

4 86 Foto 2: Vijver van het Raadsherenpark (foto: Wim Candries). 4. DE VINDPLAATS V. comata werd gevonden in twee monsters, afkomstig van de noordwestelijke helling van de vijver in het Raadsherenpark te Vosselaar. De monsters werden genomen met een handnet op 27 juni Het Raadsherenpark ligt ten zuidwesten van de stadskern van Turnhout, op het grondgebied van de gemeente Vosselaar. Het bestaat uit beboste landduinen. Het is eigendom van de Stad Turnhout. De vijver waarin V. comata werd aangetroffen, ligt in de zuidoostelijke hoek van het domein (Lambert-coördinaten: 87,8-22,2; UTM-coördinaten: 3 UFS ). Hij is voor recreatiedoeleinden uitgegraven in 948 in een depressie aan de voet van een landduin. Hij heeft de vorm van een vierhoek met sterk afgeronde hoeken (foto 2). Hij meet ± 70 m bij 30 tot 45 m, met als langste zijden de oostelijke en westelijke oevers. De oppervlakte wordt geschat op m 2. Aan de noordwestzijde is er een zachte zandige helling, vergelijkbaar met een strandje. Deze helling is in de zomer vrij dicht begroeid met vooral knolrus Juncus bulbosus en moerashertshooi Hypericum elodes en, meer verspreid, veelstengelige waterbies Eleocharis multicaulis, duizendknoopfonteinkruid Potamogeton polygonifolius en geoord veenmos Sphagnum denticulatum. Afhankelijk van de waterstand kan een belangrijk deel van deze helling droogvallen. Elders bezit de vijver bijna loodrechte, soms holle oevers. Waterplanten zijn er schaars. De zandige bodem is er gedeeltelijk bedekt met grove en fijne detritus. De waterdiepte varieert van 0,3-0,7 m bij de oevers tot ± m in het midden. Zij kan echter aanzienlijk schommelen in functie van de wateraanvoer (neerslag). Het water van de vijver is zuur (ph 4-7). Het bezit een geringe geleidbaarheid ( µs/cm). ANTWERPSE KOEPEL VOOR NATUURSTUDIE JAARBOEK 200

5 De macrofauna is opvallend rijk aan: libellenlarven (Odonata): o.a. gewone pantserjuffer Lestes sponsa (Hansemann, 823), houtpantserjuffer L. viridis (Vander Linden, 825), smaragdlibel Cordulia aenea (Linnaeus, 758), heidelibellen Sympetrum spp., grote keizerlibel Anax imperator Leach, 85; wantsen (Heteroptera): o.a. dwergbootsmannetje Plea minutissima Leach, 87, diverse moerwantsen Hesperocorixa spp., grote sigaar Sigara distincta (Fieber, 848); kevers (Coleoptera): o.a. modderkever Hygrobia hermanni (Fabricius, 775), Cybister lateralimarginalis (Degeer, 774); kokerjufferlarven (Trichoptera): o.a. Phryganea bipunctata Retzius, 783; Oligotricha striata (Linnaeus, 758). Weekdieren (Mollusca) en schaaldieren (Crustacea) ontbreken daarentegen. 5. BESPREKING De vijver van het Raadsherenpark bezit de kenmerken van een uitgegraven, met organisch materiaal aangerijkt ven. V. comata is er verzameld in de vegetatierijke zone met o.a. veenmos. De vindplaats beantwoordt dus aan de vaststelling van Füller (970) betreffende het voorkomen van V. comata in heideplassen met veenmos. Dit artikel geeft aan dat vlotte informatiekanalen en een centraal meldpunt onontbeerlijk zijn voor een goede beschrijving van de biodiversiteit van een land of streek. V. comata werd reeds eerder gezien in monsters van Belgische binnenwateren, maar de waarnemingen werden nooit centraal geregistreerd (mond. med. Dr. B. Goddeeris en Dr. P. Martin, 2002). Bijna zeker geldt dit gemis ook voor andere dier- en plantensoorten. Tegelijk toont het aan dat onze kennis van het zoetwatermilieu nog steeds fragmentair en onvolledig is. Het wil aanzetten tot meer aandacht voor het leven in zoet water, vaak een al te zeer verwaarloosd onderdeel in de natuurstudie DANKWOORD De vondst van V. comata gebeurde in het kader van een onderzoek in opdracht van en gefinancierd door de Stad Turnhout (Milieudienst: dhr. Marc Machielsen). Tijdens het veldwerk kon de eerste auteur rekenen op de gewaardeerde hulp van Wim Candries en Mieke Hoogewijs. Mieke Hoogewijs en Dirk de Beer identificeerden de waterplanten. The authors are grateful to Dr J.M. Schmid-Araya (School of Biological Sciences, Queen Mary University at London) for the use of the photograph of a V. comata (picture ). Zij zijn het ANKONA-team en Tine Rijvers (PIH) in het bijzonder erkentelijk voor het redactionele werk. 7. LITERATUUR Brinkhurst R.O., 97: A Guide for the Identification of British Aquatic Oligochaeta. Freshwater Biological Society, Ambleside. Scientific Publication N 22 (2nd Edition, revised). 55 p. Brinkhurst R.O. & Jamieson B.G.M., 97: Aquatic Oligochaeta of the world. Oliver & Boyd, Edinburgh. 860 p. Brinkhurst R.O. & Kathman R.D., 983: A contribution to the taxonomy of the Naididae (Oligochaeta) of North America. Canadian Journal of Zoology, 6: Erséus C., 200: Checklist of Oligochaeta recorded from Sweden. Naturhistoriska Riksmuseet, Stockholm. 9 p. ANTWERPSE KOEPEL VOOR NATUURSTUDIE JAARBOEK 200

6 Füller H., 970: Annelida. In: Streseman E., Exkursionsfauna von Deutsland. Wirbellose I Klassen der Wirbellosen mit Ausschlub der Insekten. Volk und Wissen Volkseigener Verlag, Berlin. 4. unveränderte Aufl. p Hartwich G., 992: Annelida. In: Streseman E. (begr.), Hanneman H.-J., Klausnitzer B. & Senglaub K. (weitergef.), Exkursionsfauna von Deutsland. Band I Wirbellose (ohne Insekten). Volk und Wissen Verlag GmbH, Berlin. 8. Aufl. p Martens K., 989: A preliminary checklist of the Oligochaeta of Belgian inland waters. In: Wouters K. & Baert L. (Red.), Invertebraten van België: verhandelingen van het symposium, Brussel nov Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen, Brussel. p Mol A.W.M., 984: Limnofauna Neerlandica. Een lijst van meercellige ongewervelde dieren aangetroffen in binnenwateren van Nederland. Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 5: -24. Sperber C., 950: A guide for the determination of European Naididae. Zoologiska Bidrag från Uppsala, 29: 45-78, pl. I-III. 88 ANTWERPSE KOEPEL VOOR NATUURSTUDIE JAARBOEK 200