Het Wildersvonnis vanuit staatsrechtelijk perspectief

Transcriptie

1 290 Ars Aequi april 2012 annotatie Annotatie Het Wildersvonnis vanuit staatsrechtelijk perspectief Prof.mr. R.J.B. Schutgens Rechtbank Amsterdam 23 juni 2011, LJN: BQ9001 (mrs. A.A.M. van Oosten, G.P.C. Janssen en J.C. Boeree) Op 23 juni 2011 sprak de Amsterdamse rechtbank PVVfractievoorzitter GeertWilders vrij van een reeks uitingsdelicten. Verschillende aspecten van de zaak zijn in de media in detail en soms tot vervelens toe belicht ( het diner, de wraking, de beschikking ). Toch mag de zaak in Ars Aequi niet ontbreken. Een strafproces waarbij de voorzitter van de Tweede Kamerfractie van een coalitiepartij terecht staat voor door hem gedane uitlatingen, is bij mijn weten een unicum in de Nederlandse parlementaire geschiedenis. Bovendien raakt de zaak aan enkele interessante juridische kwesties. Omdat collega Rozemond de zaak hiervoor al vanuit strafrechtelijke perspectief heeft beschouwd (zie p. 286, AA ), bevat deze tweede noot slechts enkele (staatsrechtelijke) opmerkingen over de vrijheid van meningsuiting en de uitingsvrijheid van politici. 1 Voorgeschiedenis en achtergrond Ondanks verschillende in de loop van 2007 en 2008 tegen Wilders gedane aangiften, besloot het Openbaar Ministerie (OM) in 2008 om hem niet te vervolgen wegens voor moslims kwetsende uitlatingen. Enkele aangevers deden tegen deze niet-vervolgingsbeslissing beklag bij het gerechtshof Amsterdam (art. 12 Sv). Dit hof beval het OM in januari 2009 om toch te vervolgen. 1 Wilders werd gedagvaard en het OM legde hem een hele reeks uitlatingen in de pers én de volledige film Fitna ten laste. In de dagvaarding zijn al deze uitlatingen gegroepeerd rond vijf strafbare feiten: (1) het beledigen van een groep mensen wegens hun godsdienst (art. 137 c Sr); (2) het aanzetten tot haat tegen mensen wegens hun godsdienst (art. 137d Sr); (3) het aanzetten tot discriminatie van moslims wegens hun godsdienst (art. 137d Sr); (4) het aanzetten tot haat tegen Marokkanen wegens hun ras (art. 137d Sr); (5) het aanzetten tot discriminatie van Marokkanen wegens hun ras (art. 137d Sr). Bij elk van deze vijf feiten hoorde een reeks uitlatingen; Fitna werd tenlastegelegd bij de feiten 1, 2 en 3. 2 Het vonnis De rechtbank doet de feiten 4 en 5 (het aanzetten tot haat tegen en discriminatie van Marokkanen wegens hun ras) in enkele regels af. Het bestanddeel ras kan niet worden bewezen, zodat vrijspraak moet volgen. De beoordeling van feit 1 (groepsbelediging wegens godsdienst) is juridisch interessanter. De rechtbank stelt vast dat Wilders uitingen zich niet richten tegen moslims juist omdat zij moslim zijn, maar tegen het islamitische geloof als zodanig. Om die reden moet vrijspraak volgen. Zij leunt daarvoor zoals zij zelf ook zegt sterk op het zogenoemde Gezwel-arrest (HR 10 maart 2009, NJ 2010, 19). In die zaak had een verdachte een poster voor zijn raam geplakt met de woorden Stop het gezwel dat islam heet. Hij werd vervolgd voor belediging van een groep mensen wegens hun godsdienst (art. 137c Sr, eveneens de vervolgingsgrondslag voor feit 1 in de onderhavige zaak). De Hoge Raad geeft een restrictieve uitleg aan artikel 137c. In het voetspoor van de wetsgeschiedenis eist hij voor strafbaarheid wegens groepsbelediging dat mensen als zodanig worden beledigd wegens hun godsdienst: strafbaar is slechts het krenken van mensen die een bepaald geloof aanhangen juist omdat zij van dat geloof zijn (r.o ). Dat betekent dat zogenoemde middellijke of indirecte belediging op grond van artikel 137c Sr niet strafbaar is. Indirecte belediging is aan de orde als tot een groep behorende mensen niet als persoon worden 1 Hof Amsterdam 21 januari 2009, LJN: BH0496.

2 annotatie Ars Aequi april beledigd, maar zich gekrenkt voelen door een aanval op het geloof dat zij gezamenlijk aanhangen. 2 Welnu, de aan Wilders bij feit 1 tenlastegelegde uitlatingen richten zich inderdaad in scherpe bewoordingen tegen de islam en tegen ideeën en handelingen die daarmee in Wilders ogen onvermijdelijk samen gaan, maar zij richten zich niet (althans niet met zoveel woorden) tegen de personen die dat geloof aanhangen. In het licht van het Gezwel-arrest lag de vrijspraak op dit punt dan ook voor de hand. Blijkbaar zijn ook volgens de Amsterdamse rechtbank felle, en zelfs voor betrokken gelovigen mogelijk kwetsende aanvallen op een geloof niet strafbaar op grond van artikel 137c Sr. In deze benadering wordt de grens van artikel 137c Sr pas overschreden als de gelovigen zelf worden gekleineerd. 3 Voor de motivering van de vrijspraak wegens de feiten 2 en 3 (haatzaaien respectievelijk aanzetten tot discriminatie wegens godsdienst, art. 137d Sr) heeft de rechtbank ruim woorden nodig. Dit gedeelte is straf- (zie de vorige noot) en staatsrechtelijk het interessantste. Hier volgen slechts de overwegingen die voor deze noot van belang zijn. De rechtbank beoordeelt de feiten 2 en 3 gezamenlijk. Zij stelt daarvoor eerst een algemeen toetsingskader vast. Daarbij merkt de rechtbank op: Uit de wetsgeschiedenis blijkt dat artikel 137d Sr een inperking is van de vrijheid van meningsuiting, maar dat de wetgever heeft beoogd dit grondrecht zoveel mogelijk te waarborgen. In de jurisprudentie heeft de Hoge Raad diverse malen ten aanzien van artikel 137c Sr geoordeeld dat de context het beledigende karakter aan de uitlating kan ontnemen. De context kan bijvoorbeeld gelegen zijn in het maatschappelijk debat, waarin de vrijheid van meningsuiting van groot belang is. Gelet op de gelijksoortige aard van de strafbepalingen (137c en 137 d Sr) en de redactie daarvan ziet de rechtbank geen aanleiding om voornoemde jurisprudentie niet toe te passen bij aanzetten tot haat en/of discriminatie. Op het moment dat de uitlating naar zijn bewoordingen, bezien in samenhang met het betreffende stuk, aanzet tot haat, is moeilijk voorstelbaar dat de context waarin de uitlating is gedaan (bijvoorbeeld het maatschappelijk debat) het karakter van het aanzetten tot haat relativeert of wegneemt. Bij aanzetten tot discriminatie is dit eerder denkbaar. Uit de jurisprudentie van het EHRM blijkt, zoals ook door de raadsman is betoogd, dat artikel 10 lid 2 van het EVRM in geval van politieke uitspraken of zaken van algemeen belang weinig ruimte biedt voor beperking van de vrijheid van meningsuiting. Indien er sprake is van een bij wet voorziene beperking die een legitiem doel dient, zal moeten worden onderzocht of de beperking noodzakelijk is in een democratische samenleving. Het EHRM benadrukt dat het in een democratische samenleving van wezenlijk belang is om het politieke debat de ruimte te geven. Het EHRM hecht het allergrootste belang aan vrijheid van meningsuiting en is van oordeel dat aan politieke uitspraken slechts om zeer dringende redenen beperkingen mogen worden opgelegd. Vrijheid van meningsuiting is voor iedereen van grote waarde maar in het bijzonder voor een volksvertegenwoordiger die immers zijn kiezers vertegenwoordigt (Féret, ro 63, 65).[ 4 ] In het kader van de vrijheid van meningsuiting zijn zelfs uitlatingen die offend, shock or disturb (kwetsen, choqueren en verontrusten) toelaatbaar. Er dient sprake te zijn van een pressing social need alvorens er mag worden overgegaan tot een beperking van het recht op vrije meningsuiting en de beperking dient proportioneel te zijn. In de zaak Erbakan heeft het hof tegelijkertijd overwogen dat het van wezenlijk belang is dat politici in hun openbare uitspraken vermijden woorden te gebruiken die de onverdraagzaamheid zouden kunnen aanwakkeren (Erbakan, ro 64). Het EHRM is van oordeel dat het aanzetten tot uitsluiting van vreemdelingen een fundamentele aantasting van mensenrechten inhoudt en daarom van iedereen, met inbegrip van politici, bijzondere voorzorg verlangt (Féret, ro 75). Vervolgens worden verschillende specifieke uitlatingen beoordeeld. Die beoordeling grijpt diverse keren terug op het genoemde toetsingskader. Ik citeer enkele passages. Naar aanleiding van feit 2 en 3, uitlating 1, 5 en 6 5 overweegt de rechtbank: Aanzetten tot discriminatie van moslims? Deze uitlatingen hebben op zichzelf een discriminatoir karakter. Het voorstel van verdachte is om een onderscheid te maken tussen moslims en niet-moslims met betrekking tot immigratie en verblijfsrechten. In het artikel, zoals hierboven weergegeven, doet verdachte verschillende politieke voorstellen. Uitlating 5 is een voorstel om moslims die zich niet aanpassen het land uit te zetten. Verdachte stelt verder voor om iedere niet-westerse allochtoon een assimilatiecontract te laten tekenen. Deze uitlatingen zijn politieke voorstellen in het kader van het publieke debat, dan wel kritiek op regeringsbeleid of op plannen van anderen in het politiek bestuurlijke speelveld. Zoals hierboven onder , onder Samenhang en context, is weergegeven heeft een politicus, zoals verdachte, in beginsel zeer veel ruimte om zijn standpunt voor het voetlicht te brengen. De uitlatingen van verdachte moeten worden gezien als voorstellen die hij hoopt te verwezenlijken nadat hij op democratische wijze aan de macht is gekomen. Vanuit het perspectief van verdachte zijn deze uitingen noodzakelijk in een democratische samenleving. Hij stelt hiermee naar zijn mening maatschappelijke problemen aan de kaak. De rechtbank stelt vast dat in de periode, waarin de uitlatingen zijn gedaan, de multiculturele samenleving en immigratie een prominente rol hadden in het maatschappelijk debat. Naarmate dit debat heviger is, komt aan de vrijheid van meningsuiting meer ruimte toe. Zoals gezegd, mogen uitlatingen dan zelfs kwetsen, choqueren en verontrusten. [Cursiveringen toegevoegd] Naar aanleiding van feit 2 en 3, de uitlating 11: 6 Aanzetten tot discriminatie van moslims? [p. 28] Deze uitlating kan worden aangemerkt als een uitlating met een discriminatoir karakter. Het voorstel van verdachte is om een onderscheid te maken tussen moslims en niet-moslims met betrekking tot immigratie en verblijfsrechten. Deze uitlating is echter evenals de hierboven behandelde uitlatingen uit het interview in de Volkskrant een politiek voorstel in het kader van het publieke debat. Om dezelfde 2 Onaardig gezegd zou men deze indirecte belediging kunnen aanduiden als het geval waarin een groep mensen aanstoot neemt aan een aanval op hun geloof. Onder het vorige kabinet is overwogen om indirecte belediging van gelovigen strafbaar te stellen, maar uiteindelijk is het daar niet van gekomen. 3 Overigens is het belasteren van het opperwezen wel strafbaar op grond van art. 147 Sr. De Hoge Raad interpreteert dat artikel restrictief, maar het is ook na het beroemde Ezelsproces tegen Gerard Reve geen dode letter (HR 2 april 1968, NJ 1968, 373). Het lijkt mij echter onwaarschijnlijk dat het OM op dit moment veel tijd zou willen investeren in de vervolging van godslastering. 4 EHRM 10 december 2009, nr /07; zie hierna. 5 Voor de liefhebber: (1) De grenzen gaan nog diezelfde dag dicht voor alle niet-westerse allochtonen. (2) Iedereen past zich aan onze dominante cultuur aan. Wie dat niet doet, is hier over twintig jaar niet meer. Die wordt het land uitgezet. (6) We hebben een gigantisch probleem met moslims, het loopt aan alle kanten de spuigaten uit, en we komen met oplossingen waarmee je een muis nog niet het hok in krijgt. 6 De grenzen dicht, geen islamieten meer Nederland in, veel moslims Nederland uit, denaturalisatie van Islamitische criminelen...

3 292 Ars Aequi april 2012 annotatie redenen als daar genoemd kan de uitlating, hoe radicaal ook, niet worden aangemerkt als aanzetten tot discriminatie in de zin van artikel 137d Sr. [Cursivering toegevoegd] Bij de beoordeling van de film Fitna overweegt de rechtbank: Over de context overweegt de rechtbank het volgende. Herhaald wordt dat in de periode waarin de uitlatingen zijn gedaan, de multi culturele samenleving en immigratie een prominente rol speelden in het maatschappelijk debat. In het maatschappelijk debat moeten gelet op de invulling van het EHRM hiervan ook uitlatingen kunnen worden gedaan die kwetsen, choqueren en verontrusten. Verdachte heeft zich als politicus in de ten laste gelegde periode in zijn uitingen in het publiek debat als een fanatieke bestrijder van de - in zijn ogen kwalijke - islam laten zien. Hij ziet de islam als een groot gevaar voor onze maatschappij. Hij heeft zich hierbij op kwetsende en choquerende wijze uitgelaten en gebruikt ook in de film Fitna beelden en teksten die schokkend en aanstootgevend zijn. Hij heeft in dit debat meerdere malen maatregelen voorgesteld die de invloed van de islam in Nederland moeten beperken. Daarbij heeft hij diverse keren benadrukt dat hij niets tegen moslims heeft en bijvoorbeeld gezegd dat moslims die assimileren net zo goed zijn als ieder ander. De hoofdboodschap van verdachte over de islam is een boodschap die hij zonder meer moet kunnen uitdragen in Nederland. De rechtbank is van oordeel dat de film in zijn geheel bezien, in de context van het maatschappelijke debat, waarbij de nadruk wordt gelegd op de in de ogen van verdachte noodzakelijke waarschuwing tegen de islam als religie, niet aanzet tot haat. De rechtbank spreekt Wilders uiteindelijk ook voor alle onder feit 2 en 3 tenlastegelegde feiten vrij, zij het niet nadat zij voor een enkele uitlating heeft vastgesteld dat deze grof en denigrerend was en voor een andere dat deze zich bevindt op de grens van het strafrechtelijk toelaatbare. Hierna bespreek ik de volgende staatsrechtelijke kwesties: de uitingsvrijheid onder artikel 10 EVRM in het algemeen (punt 3); de uitingsvrijheid voor politici in de jurisprudentie van het EHRM (punt 4) en de uitingsvrijheid van politici naar Nederlands recht (punt 5). 3 De uitingsvrijheid van artikel 10 EVRM Zou een veroordeling van Wilders toelaatbaar zijn geweest onder artikel 10 EVRM, dat de vrijheid van menings uiting beschermt? Uit de Straatsburgse jurisprudentie valt vrij duidelijk af te leiden dat de Amsterdamse Rechtbank Wilders gewoon had kúnnen veroordelen; bezien vanuit het EVRM was een vrijspraak zeker niet noodzakelijk (zie dit en het volgende punt). In beginsel hecht het EHRM zeer veel waarde aan de vrijheid van meningsuiting. Het Hof ziet dit grondrecht als onmisbaar voor een goed functionerende democratie. Bovendien, in de tolerante en pluriforme samenlevingen die de landen van de Raad van Europa (zouden horen te) zijn, is het niet gepast om het uitspreken van een bepaalde opvatting simpelweg te verbieden omdat een gedeelte van het publiek die opvatting liever niet wil horen. In een beroemde een vaak herhaalde overweging uit het Handyside-arrest overwoog het Hof dat de uitingsvrijheid niet alleen meningen beschermt die bij het publiek in goede aarde vallen, maar ook (ik zou bijna zeggen: juist) ideeën that offend, shock or disturb. 7 Het feit dat een substantieel gedeelte van de bevolking aan bepaalde uitingen aanstoot neemt, is op zich nog geen voldoende rechtvaardiging om degene die deze ideeën verkondigt de mond te snoeren. Doorgaans toetst het Hof dan ook zeer streng of de door een staat aangevoerde redenen voor een beperking van de uitingsvrijheid wel voldoende zwaarwegend zijn. 4 Uitingsvrijheid van politici onder het EVRM Naast de grote hoeveelheid jurisprudentie over de algemene uitingsvrijheid is bovendien de nodige Straatsburgse jurisprudentie beschikbaar over de vervolging van politici voor een uitingsdelict. In die jurisprudentie zijn twee lijnen te ontwaren, die op het eerste gezicht wat tegenstrijdig lijken. Om te beginnen heeft het Hof enkele malen overwogen dat aan politici, vooral volksvertegenwoordigers, een uiterst ruime uitingsvrijheid moet worden vergund. Het is immers bij uitstek de taak van een volksvertegenwoordiger om de zorgen te verkondigen van de achterban die hem heeft verkozen. Een volksvertegenwoordiger de mond snoeren is in zekere zin een volksdeel de mond snoeren. Het EHRM toetst daarom heel streng of er voldoende zwaarwegende gronden zijn voor de vervolging van een volksvertegenwoordiger (EHRM 27 februari 2001, nr /95, Jérusalem t. Oostenrijk, r.o. 40; EHRM 23 april 1992, nr /85, Castells t. Spanje, r.o. 42). Daar staat echter tegenover dat het EHRM soms overweegt dat juist politici vanwege hun belangrijke maatschappelijke functie moeten vermijden dat zij in hun openbare uitingen de intolerantie voeden (zei bijv. EHRM 6 juli 2006, nr /00, Erbakan t. Turkije, r.o. 64). Dit tweede uitgangspunt verlangt van politici dus juist een grotere zorgvuldigheid in hun uitingen, zodat hun een geringere uitingsvrijheid rest. De gedachte dat politici in het publieke debat de intolerantie niet mogen aanwakkeren was een belangrijk element in de overwegingen van de zaken Le Pen t. Frankrijk (EHRM 20 april 2010, nr /09) en Féret t. België (EHRM 10 december 2009, nr /07, r.o. 64, 65 en 75). In beide gevallen ging het net als bij Wilders om vervolging van een politicus van de uiterste rechterzijde van het politieke spectrum wegens hatelijke uitlatingen over immigranten. Féret is de oprichter van het Belgische Front National die in 2006 voor tien jaar uit het passieve kiesrecht wordt ontzet wegens de verspreiding van een aantal xenofobe anti-immigratie brochures in verkiezingstijd. Het EHRM oordeelt deze veroordeling toelaatbaar. Ter bescherming van de rechten van anderen, in het bijzonder immigranten (zie art. 10, tweede lid EVRM) mochten de Belgische autoriteiten Féret bestraffen vanwege kwetsende en vernederende uitingen die bij het publiek mogelijk reacties 7 EHRM 7 december 1976, nr. 5493/79, Handyside t. Verenigd Koninkrijk.

4 annotatie Ars Aequi april konden oproepen die niet zijn te verenigen met een sereen sociaal klimaat en die het vertrouwen in de democratische instituties zouden kunnen uithollen (Féret, r.o. 77). Nu lijken Férets brochures (mij) nog wel een slag kwaadaardiger dan de uitlatingen van Wilders. Echter, ook de veroordeling van de Franse politicus Jean Marie Le Pen wegens haatzaaien bleef in Straatsburg overeind. Le Pen kreeg een boete van euro voor enkele zinnetjes in een interview met de strekking dat moslims in Frankrijk de boel gaan overnemen en dat de Fransen tegen die tijd niet meer veilig over straat kunnen. 8 Het lijkt weinig te verschillen van Wilders opmerking Loop over straat en zie waar het toe leidt. Je voelt dat je niet meer in je eigen land leeft. Er is een strijd gaande en we moeten ons verdedigen (Feit 2 en 3, uitlating 14). Welnu, het EHRM verklaart Le Pens klacht tegen zijn veroordeling unaniem niet ontvankelijk. Le Pen plaatst, volgens het Hof, de Fransen tegenover een religieuze minderheid wier sterke groei een bedreiging zou vormen en zulke woorden kunnen vijandigheid tegenover deze minderheid oproepen. De Franse autoriteiten konden daarom op goede gronden tot het oordeel komen dat de vervolging van Le Pen ter bescherming van anderen noodzakelijk was in de zin van artikel 10, tweede lid EVRM. Uit deze jurisprudentie rijst het beeld dat politici vooral een grote uitingsvrijheid genieten als zij binnen het democratische debat kritiek hebben op de regering, op andere partijen of politieke actoren of als zij de rechten van minderheden verdedigen. 9 Met politici die een meerderheid van de bevolking dreigen op te zetten tegen een religieuze (of andersoortige) minderheid, heeft het Hof helemaal niet zoveel compassie. De nationale autoriteiten krijgen in de Straatsburgse jurisprudentie op de grondslag van artikel 10, tweede lid EVRM duidelijk speelruimte voor het vervolgen van politici die zich keren tegen kwetsbare groepen in de samenleving. Overigens is staatsrechtelijk het volgende nog van belang. Het Straatsburgse Hof sprak uit dat de Belgische en de Franse overheid op goede gronden konden oordelen dat de vervolging van Féret en Le Pen noodzakelijk was in de zin van artikel 10, tweede lid EVRM. Anders dan in de media wel is gesuggereerd, heeft het Hof dus niet uitgesproken dat het een dergelijke vervolging zélf voor noodzakelijk houdt. Dat laatste zou een positieve plicht tot vervolging inhouden. De nationale overheden zouden dan in strijd met het EVRM handelen door vervolging van personen als Le Pen en Féret achterwege te laten. Dat is hier niet aan de orde: het EVRM verplicht niet tot vervolging van intolerante lieden, maar staat de nationale overheid zo n vervolging wel toe. Hoe het ook zij: uit de zaak-féret en zeker uit de zaak-le Pen kan worden geconcludeerd dat een veroordeling van Wilders naar alle waarschijnlijkheid door de Straatsburgse beugel had gekund. 5 Uitingsvrijheid van politici naar Nederlands recht Volgens de rechtbank heeft een politicus, zoals verdachte, in beginsel zeer veel ruimte om zijn standpunt voor het voetlicht te brengen (zie het derde citaat hiervoor). Deze overweging suggereert op zijn minst dat politici rechtens een grotere uitingsvrijheid zouden hebben dan anderen, al zegt de rechtbank dat niet met zoveel woorden. Bestaat er een Nederlandse regel die politici een verruimde uitingsvrijheid toekent dan anderen, of zou die er moeten zijn? Strikt genomen kent het geschreven Nederlandse recht maar één norm die de uitingsvrijheid van politici verankert en dat is de oeroude parlementaire immuniteit van artikel 71 Gw. 10 Die was in de zaak Wilders echter niet van toepassing. De parlementaire immuniteit vrijwaart deelnemers aan vergaderingen van de Staten-Generaal van vervolging voor alles wat zij in de vergadering zeggen of schriftelijk overleggen. Dan en daar kan een politicus zonder vrees voor de strafrechter alles zeggen wat hij wil, maar die immuniteit houdt letterlijk op als hij de drempel van de vergaderzaal over stapt. Als hij een in de vergadering gedane uitspraak op het Binnenhof herhaalt of, zoals Wilders, in de krant zet dan staat artikel 71 Gw aan vervolging niet meer in de weg. Nu kan men zich afvragen of er naast artikel 71 Gw het ongeschreven rechtsbeginsel bestaat of zou moeten bestaan dat politici een ruimere uitingsvrijheid hebben dan andere burgers, zodat de strafrechter de artikelen 137c en d Sr restrictiever moet interpreteren zodra er een politicus in het beklaagdenbankje zit. 11 Naar mijn oordeel zijn er verschillende argumenten die ertegen pleiten om de grenzen van de uitingsvrijheid van politici ruimer te trekken dan die van gewone burgers. Om te beginnen is er bij de totstandkoming van de Grondwet van 1983 niets gezegd over enige uitstralende werking van de parlementaire immuniteit en heeft de Hoge Raad een dergelijk beginsel ook niet aanvaard. Belangrijker nog is het volgende. Als politici buiten het parlement een verruimde uitingsvrijheid zouden verkrijgen, dan zou dat de equality of arms verstoren tussen politici en anderen. 12 Geert Wilders zou dan, bij wijze van spreken, de Koran wel een fascistisch boek mogen noemen, maar een beledigde imam zou niet mogen repliceren dat het PVV- 8 Vrije weergave van de strekking van Le jour où nous aurons, en France, non plus 5 millions mais 25 millions de musulmans, ce sont eux qui commanderont. Et les Français raseront les murs, descendront des trottoirs en baissant les yeux. Quand ils ne le font pas, on leur dit : «Qu est-ce que tu as à me regarder comme ça? Tu cherches la bagarre?» Et vous n avez plus qu à filer sinon vous prenez une trempe. 9 Dat geldt zeker in de eerder genoemde zaken Castells en Jérusalem. Zie bijvoorbeeld ook EHRM 3 mei 2007, nr. 1543/06 (Bączkowski e.a/. Polen); EHRM 21 oktober 2010, nr. 4916/07, 25924/08 & 14599/09 (Alekseyev t. Rusland) die overigens niet zien op politici maar op homoactivisten. 10 Het voor de Staten-Generaal geschreven art. 71 Gw heeft natuurlijk tegenhangers voor decentrale vertegenwoordigende organen, zie art. 22 Provincie wet, art. 22 Gemeentewet, art. 39 Waterschapswet, art. 21 Wet op de bedrijfsorganisatie; zie ook HR 17 juni 2011, LJN: BQ Zo bijv. J.A Peters, Immuniteit ook buiten het parlementaire debat, TvCR 2010, p ; zie ook R. Nehmelman, Spreken is zilver, maar wie bepaalt wanneer zwijgen goud is? Over de vraag of de parlementaire immuniteit voor volksvertegenwoordigers moet worden uitgebreid, AA 2011, p ( AA ). 12 Denk ook aan aspirant-politici die op een lijst staan, maar nog niet zijn verkozen.

5 294 Ars Aequi april 2012 annotatie programma net een NSB-krantje is. 13 Het debat in een democratische samenleving is er mijns inziens op de eerste plaats bij gebaat dat de grenzen van de uitingsvrijheid voor iedereen, ongeacht politieke of professionele status, uiterst ruim worden getrokken. Natuurlijk moeten politici alle gelegenheid krijgen om met hun ideeën de boer op te gaan, maar dat effect kan het beste en het eenvoudigste worden bereikt door de voor alle burgers geldende, algemene uitingsvrijheid te versterken. Die lijn is ook in de jurisprudentie van de Hoge Raad te ontwaren: uit verschillende strafrechtelijke arresten komt naar voren dat aan op zichzelf genomen beledigende of kwetsende uitlatingen het strafbare karakter kan ontvallen als zij deel uit maken van enig maatschappelijk debat. 14 In de hierboven genoemde citaten blijkt, dat ook de Rechtbank Amsterdam het maatschappelijke of politieke debat (naast het feit dat de verdachte politicus is) ziet als een relevante context die de strafbaarheid van op zich kwetsende of haatzaaiende uitlatingen kan wegnemen. Daardoor kan iedereen die een opinie wil verkondigen die ook maar enigszins valt te kwalificeren als een zinvolle bijdrage aan een maatschappelijk debat, dat in Nederland zonder vrees voor de strafrechter doen Slot Wat nu van dit alles te denken? Om te beginnen: niet de rechter, maar de wetgever heeft ooit beslist dat het aanzetten tot haat tegen personen wegens hun godsdienst strafbaar moet zijn. Sommige van de tenlastegelegde uitlatingen nog eens nalezend kun je je toch wel afvragen: als dít geen aanzetten tot haat meer is, wat is dat dan nog wel? Mét Rozemond kan ook deze annotator zich niet geheel aan de indruk onttrekken dat de rechtbank een beetje naar een vrijspraak heeft toegeredeneerd. Deze uitkomst is zeker verdedigbaar, maar de rechtbank had ook net zo goed kunnen veroordelen strikt wettelijk bezien had dat wellicht zelfs meer voor de hand gelegen. Wat men verder persoonlijk van de vrijspraak vindt, zal er waarschijnlijk sterk vanaf hangen hoe groot de rol is die men voor de strafrechter ziet weggelegd bij het beschermen van minderheden tegen voor hen (mogelijk) kwetsende uitingen. Verschillende juristen vinden dat Wilders veroordeeld had moeten worden om op deze manier het kleineren van islamitische minderheden in dit land te stoppen. Van verschillende zijden kwam ook de suggestie dat de Amsterdamse Rechtbank Wilders een voorwaardelijke gevangenisstraf zou moeten opleggen. Met dat zwaard van Damocles boven het hoofd zou Wilders zich vast ingetogener en genuanceerder zijn gaan uitlaten. Deze annotator daarentegen beschouwt het bestrijden van meningen in de rechtszaal als een zwaktebod. In onze democratische samenleving staat het iedereen die zich stoort aan Wilders woorden (of aan de woorden van wie dan ook) vrij om daar zijn eigen redelijke argumenten tegenin te brengen. Er ligt dan ook een schone taak voor politici, journalisten, cartoonisten en verontruste burgers in het algemeen om tegenover het soms kwalijke verhaal van Wilders hun eigen mooiere, hoop vollere, betere of juistere verhaal te plaatsen en velen doen dat ook. Het simpelweg monddood maken van een mening daarentegen is een machtswoord, en machtswoorden leveren zelden goede argumenten op. Los van mogelijke principiële argumenten voor de uitingsvrijheid, lijkt mij een vrijspraak ook op pragmatische gronden de gelukkigste uitkomst voor dit (niet zo heel gelukkige) proces. Ik vrees namelijk dat een zaak als deze al heel snel averechts kan werken. Wilders is een anti-establishment politicus: antiintellectueel, anti-wetenschap, anti-rechterlijke macht, anti-knmi, anti-raad voor de Cultuur, anti-brussel en anti alle andere instituten die een bolwerk zijn van de gevestigde orde. Ik vermoed dat hetzelfde wel zal gelden voor de meeste andere (populistische) politici die ooit nog eens wegens haatzaaien zullen worden vervolgd. Het zijn doorgaans niet de vertegenwoordigers van de reguliere middenpartijen, het zijn niet de brave law abiding citizens met hun brave law abiding opions, maar de buitenstaanders die in het beklaagdenbankje terechtkomen. Een strafproces geeft zo n buitenstaander alle gelegenheid om te zeggen: zie je nou wel? Ik verhef mijn stem tegen het de falende instituties in dit land en wat is mijn loon? Men snoert mij de mond. Gelukkig is het daar in de zaak-wilders niet op uitgedraaid. 13 Dit argument wordt duidelijk verwoord door E. Jurgens, Een gedurfde stelling, TvCR 2010, p Zie bijv. HR 9 januari 2001, NJ 2001, 203, r.o (Van Dijke). 15 Overigens gebruikt de Hoge Raad in het Dominee Herbig-arrest het aanvullende criterium dat een uiting, ook als zij bijdraagt aan een maatschappelijk debat, niet onnodig grievend mag zijn (HR 14 januari 2003, NJ 2003, 261, r.o ). Het valt daarom niet uit te sluiten dat iemand die in een maatschappelijke discussie de meest grove en diffamerende termen kiest, toch strafbaar kan zijn. Men bedenke echter wel dat uit (eerdere) jurisprudentie blijkt dat de context van een maatschappelijk debat ook de onnodige grievendheid van een uiting kan weg nemen (HR 9 januari 2001, NJ 2001, 204 (Inspecteur A. van der W.), r.o ). Kortom: als je aan een debat bijdraagt, moet je toch wel erg je best doen om de grenzen van het strafrecht te overschrijden. Het criterium van onnodige grievendheid wordt door het hof toegepast en door de Hoge Raad overeind gehouden in HR 27 maart 2012, LJN: BV5623 (Arabisch Europese Liga) in het geval van een cartoon die de holocaust ontkent.