WELKOM Werkconferentie 13 juni 2014 "Nieuwe energie: onbegrensde mogelijkheden? #energie1306

Transcriptie

1 WELKOM Werkconferentie 13 juni 2014 "Nieuwe energie: onbegrensde mogelijkheden? #energie1306

2 Programma uur: Energietransitie in Europa: uitdagingen en belemmeringen André Faaij uur: Dialoog met de zaal uur: Kansen energietransitie voor Noordoost Nederland - Nedersaksen? Frans Rooijers uur: Dialoog met de zaal uur Pauze

3 Programma uur: Energiewende: warmte-, stroom- en efficiëntiewende. Heinrich Tschochohei uur: Dialoog met de zaal uur: Kennis en Onderwijsinfrastructuur als onontbeerlijke voorwaarde voor succesvolle energietransitie. Wim van de Pol uur: Dialoog met de zaal uur: Paneldiscussie uur: Afsluiting door dagvoorzitter Klaas Jan Noorman en initiatiefnemer Sjak Rijploeg

4 Energy transitionin Europe Werkconferentie: Nieuwe Energie: Onbegrensde Mogelijkheden, Groningen, 13 juni Prof. Dr. André P.C. Faaij Academic Director - Energy Academy Europe Distinguished Professor Energy System Analysis University of Groningen

5 Whatis the Energy Academy Europe? Center of excellence in energy education/research/innovation Focus on transition to sustainable, reliable and affordable energy. Renewables (wind, solar etc.) Energy efficiency (including energy water and food) Gas (including biogas, green gas) C0₂ reduction Smart grids Open to all interested students, organizations and businesses Top Research Applied research/ innovation Education (focus on interdisciplinary) Public / Private initiative of: Hanze University of Applied Sciences, University of Groningen, GasTerra, Energy Valley and EBN

6 !! Interlinkages& matching stakeholder dialogue; demand & supply With respect to research, education, innovation!!

7 Partners

8 EnTranCe Building 2000 m2 realized per sept/oct 2014

9 Building Energy Academy m2, completed end of 2015

10 Energy demand, GHG emissions and climate change

11 Potential emissions from remaining fossil resources could result in GHG concentration levels far above 600ppm.

12 Energy system transformation [GEA/van Vuuren et al CoSust, 2012]

13 CCS Potential 1/5 of the portfolio Source: IEA, Energy Technology Perspectives, 2008

14 CCS is not only about coal or power Source: IEA, Technological Roadmap CCS, 2009

15 Europa Nog altijd gecommitteerd aan vergaande GHG emissie reductiedoelstellingen (-80% in 2050) Kwetsbaar door grootschalige en toenemende energie-importen Handelsbalans (400 mld Euro/jr en stijgend). Hoge kosten (concurrentiepositie) Technologisch deels koploper. Implementatie transities: grote verschillen tussen lidstaten. Europese kaders; bieden stabiliteit, maar zijn niet optimaal (20/20/20 doelstelling, geen harmonisatie in incentives, falend ETS). Na /30/30? Veranderingen in instrumentarium? Toenemende belang van Horizon 2020 aanpak en programmering. Grote politieke druk voor (meer) gezamenlijk Europees energiebeleid, o.a.: Onderhandelingspositie in internationale energiemarkten Harmonisatie energiebeleid (incentives DE. GHG, eff) lidstaten. Pan-Europese energie-infrastructuur RDD&D

16 Gas suppliesof Europe

17 Energy mix EU Oil critical (imported) fossil fuel Few countries have substantial role of renewables (e.g. Demark, Austria, Sweden; mainly due to bioenergy + hydro) Variable roles for gas and nuclear

18

19 Maar (deel) Europa (deels) ook koplopersrol

20 Economischebetekenis: Nieuwe industrie en werkgelegenheid? Off shore in wind op zee? Gasrotonde van Europa? Biobased economy? PV Koploper Smart Grids?

21 Available for commercial order Preconstruction and licencing period Generic capital cost trend for early commercial units of a new power plant technology Capital Cost / Unit of Capacity (constant currency) Simplified cost estimate with incomplete data Finalized cost estimate Development period cost estimates Estimate Design / construction period First commercial service Actual Second plant in service 3rd plant 4th plant 5th plant Mature plant costs Time Source: EPRI

22 RE costs have declined in the past and further declines expected in the future. [IPCC-SRREN, 2011]

23 Technical Advancements: growth in size of commercial wind turbines.

24 CSP seen as driver for economic development

25 Experience curve for cost of electricity from Swedish biomass fired CHP plants. Source: Junginger, Faaij et al., 2005 Electricity production costs (Euro(2002)/kWh) PR = 92% R 2 = 0.88 Average electricity production costs Marginal electricity production costs PR = 91% R 2 = Cumulative electricity production (MWh) [Junginger, Faaij et al., 2005]

26 And such opportunities can be found in most sectors [Martin Weiss et al., 2010]

27 Advancing biobasedmarkets pushed by technological progress and pulled by high oil prices Advanced biofuels (strong economic perspective) Biorefining, biochemicals, biomaterials Aviation and shipping Likely to compete for the same resources Should meet the same sustainability criteria (but that is not the case today!) Competition or synergy?

28 Biofuels; they are not going away. Final energy (EJ) Large-scale deployment of advanced biofuels vital to meet the roadmap targets Advanced biofuels reach cost parity around 2030 in an optimistic case [IEA Biofuels Roadmap]

29 Simulated Biomass trade flows (pellets) Low Import High Import Low Import High Import Total trade (Mtoe) Total trade (Mt wood pellet eq.)* Of which Intra-EU 55% 38% Of which Inter-EU 45% 62% *) Mt eq. = million metric tonne pellet equivalent (18 MJ/kg) Low Import scenario 14 32% 68% 29 52% 48% 40 32% 68% High Import scenario FI NO FI NO SE SE RU RU EE EE LV LV DK DK LT LT UK UK BY IE NL NL DE BE AT SK AT MD HR FR SI MC IT ME AL KS HR RO RS BA IT BG ME MK AL GR PT ES KS BG MK GR TR TR MT MT CY Year: UA MD HU CH RO RS BA ES CZ UA HU CH SI PT DE LU SK MC PL BE CZ LU FR BY IE PL [Hoefnagels et al, applied energy (under review)}] CY

30 Biobased economy; Food vs. Fuel friend or foe? Biofuels a crime against humanity Threats for biodiversity, water, farmers LUC & iluc, Carbon Payback result in poor GHG balances Large number of external damages.

31 Yield projections Europe Observed yield CEEC and WEC Linear extrapolation of historic trends Widening yield gap Applied scenarios Yield [ton/ha] Low, baseline and high 0 Observed historic yields Projections Source FAOSTAT [Wit & Faaij, 2010]

32 Results - spatial production potential Arable land available for dedicated bio-energy crops divided by the total land Potential Low potential < 6,5% Countries NL, BE, LU, AT, CH, NO, SE and FI Moderate potential 6,5% - 17% FR, ES, PT, GE, UK, DK, IE, IT and GR High potential > 17% PL, LT, LV, HU, SL, SK, CZ, EST, RO, BU and UKR [Wit & Faaij, Biomass & Bioenergy, 2010]

33 Results - spatial cost distribution Production cost ( GJ -1 ) for Grassy crops Potential Low Cost Moderate Cost < 2,00 2,00 3,20 Countries PL, PT, CZ, LT, LV, UK, RO, BU, HU, SL, SK, EST, UKR FR, ES, GE, IT, SE, FI, NO, IE High Cost > 3,20 NL, BE, LU, UK, GR, DK, CH, AT [Wit & Faaij, Biomass & Bioenergy, 2010]

34 Crop specific supply curves Feedstock potentials Produced on 65 Mha arable and 24 Mha on pastures (grass and wood) Summary baseline 2030 Significant difference between 1st and 2nd generation crops Supply potentials high compared to demand 2010 (0,78 EJ/yr) and 2020 (1,48 EJ/yr) Production Costs ( /GJ) Starch Oil Sugar 1 st generation 2 nd generation Grass Grass Wood Wood Supply (EJ/year) 1 EJ (ExaJoule) = 24 Mtoe [Wit & Faaij, Biomass & Bioenergy, 2010]

35 Final remarks Transitie in de energievoorziening duldt geen uitstel; doelstellingen tot 2050 vragen aanmerkelijke versnelling. Niet alleen vanwege klimaatverandering (en andere ecologische issues), maar ook economisch noodzaak. Technische opties wel bekend; technische potenties zijn afdoende. Implementatie en governance majeure bottlenecks. Implicaties voor energiesysteem, uitrol in de tijd en minimalisering van kosten slecht begrepen en zeker de mate waarin economische voordelen kunnen worden gemaximaliseerd. Systeemperspectief, integraal beeld van impacts en analyse van governance en businessmodellen. Meer Europa essentieel (energy security en markten, DE, GHG, efficiency doelstellingen, pan-europese energie-infrastructuur, RDD&D)

36 Becomea partner! > 400 energy companies > employees in the energy sector Increase in energy students from 300 to yearly in 10 years time Contact us: Academic Director André Faaij (as per ) Managing Director Bert Wiersema

37 Dialoog met de zaal

38 Lessen uit Duitsland Frans Rooijers

39 Lessen voor ons kikkerlandje Frans Rooijers - 13 juni

40 Belangrijke ontwikkelingen in Duitsland Spectaculaire groei van zon en wind >> les 1 Groei van de CO2-emissie >> les 2 Flexibele mechanismen worden noodzakelijk >> les 3 Frans Rooijers - 13 juni

41 Snelle prijsdaling zonpv, 2008 Frans Rooijers - 13 juni

42 Snelle prijsdaling zonpv 2014 Frans Rooijers - 13 juni

43 Feiten 43 TWh biomassa, 21 TWh waterkracht 53 TWh wind en 30 TWh zonpv Samen 25% 60% particulieren Frans Rooijers - 13 juni

44 Les 1 Met krachtige stimulering is harde groei mogelijk Nederland: SER-akkoord, wind op zee kan sterke sector opleveren Postcode-Roos: niet krachtig genoeg Frans Rooijers - 13 juni

45 Belangrijke ontwikkelingen in Duitsland - 2 Groei van de CO2-emissie ondanks 25% Hernieuwbaar Meer bruinkool zodat per saldo CO2-emissie toeneemt 4,5% meer CO2-emissie dan in 2010 Frans Rooijers - 13 juni

46 Les 2 Alleen hernieuwbare energie stimuleren is onvoldoende Nederland: WKK heeft het moeilijk, niets in SER-akkoord Minimale CO2-prijs van 35 is nodig voor gasopties en CO2-reductie Frans Rooijers - 13 juni

47 Belangrijke ontwikkelingen in Duitsland - 3 Vraag en aanbod gaan uit de pas lopen Noodzaak voor extra vraag (vooral zomer) en extra productie (vooral winter) Veel kansen Frans Rooijers - 13 juni

48 Groei fluctuerend HE-vermogen Duitsland, december 2012: SER-Akkoord: groei HE uit wind tot 11 GW in 2023, facilitering groei zon Ook in NL situaties te voorzien met: Veel HE-productie, weinig vraag Weinig HE-productie, veel vraag Frans Rooijers - 13 juni

49 Extra vraag en extra productie Nu is Nederland de flexibele optie Power to Heat en Demand Side Management: Potentieel belangrijke oplossing met name binnen industrie is er belang Additioneel vermogen flexibele WKK: Flexibele WKK lijkt interessante optie, maar dan in combinatie met warmteopslag Lange termijn opslag via andere energiedragers Power to gas, power to liquid Frans Rooijers - 13 juni

50 Les 3 Grote noodzaak extra vraag en extra productie (flex-opties) Nederland: Kansen om geld te verdienen met flexopties Korte termijn, maar vooral lange termijn Frans Rooijers - 13 juni

51 Tijd voor een duurzame sprong.nl Frans Rooijers - 13 juni

52 Dialoog met de zaal

53 Werkconferentie 13 juni 2014 "Nieuwe energie: onbegrensde mogelijkheden? #energie1306

54 Energiewende: warmte-, stroom- en efficiëntiewende Praktijkvoorbeeld van Duits energiebedrijf met in de regio 70% duurzame elektriciteit Statenconferentie energie en mobiliteit provincie Groningen Vrijdag 13 juni 2014 EWE Energy- and Carbon-Management Dr. Heinrich Tschochohei

55 Since decades EWE belongs to Northwest Germany & seeks for growth potentials in other energy markets EWE Energie- und CO 2 -Management Statenconferentie energie 55

56 We facilitate growth by means of intelligent and modern energy-infrastructure Since the 1950 th we developed sound and efficient distribution networks especially with regards to gas networks EWE contributes to Energiewende by conversion of power networks through knowhow transfer and intelligent grid management In 1996 we founded EWE TEL GmbH No 1 supplier in North- German of VDSL with own network capacities EWE Energie- und CO 2 -Management Statenconferentie energie 56

57 Excellent customer care and close relationships are our key success factors 2013 Households 1,4 Mio. Electricity 1,6 Mio. Natural Gas Telecommunications EWE Energie- und CO 2 -Management Statenconferentie energie 57

58 As part of our services we seek to identify energy saving potentials in industrial plants EWE Energy- und Carbon-Management I Consulting Networks & Workshops Energy Efficiency & Climate Protection Consultant Energy Management Consultant Energy Efficiency Auditor Project- Management Consultant Carbon Accounting Emissions Trading Official Expert on Thermography Internal Trainer Consultant Emissions Trading Analyst Supply Engineering EWE Energie- und CO 2 -Management Statenconferentie energie 58

59 70% duurzame elektriciteit? energiewende: doelstellingen en uitdagingen

60 German Energiewende: the renewables share shall constantly grow and substitute nucelar power Nuclear phase out: effective dates of German power plants phase out Development goals: renewables share of electricity supply in Germany Source

61 Renewables share in EWE grid increases for the time being we reached 70% at EWE NETZ Renewable Energy Sources: Wind, Solar, Biomass, Hydro & Gas [Billion kwh] 13,44 14,14 14,14 14,19 14,0 6,16 6,27 7,97 8, * Source: Public presentation by EWE NETZ as of 22nd May ,4 Feed in amount Total consumption Einspeisemenge EWE grid * Prognosis EWE Energie- und CO 2 -Management Statenconferentie energie 61

62 At some point in time renewables supply reaches almost 100% in Northwest Germany Renewable Energy Sources: Wind, Solar, Biomass, Hydro & Gas [Billion kwh] 13,44 14,14Dec ,14 14,19 14,0 1,15 1,08 6,16 6,27 Feed in amount 7,97 Total consumption in EWE grid 8, * 9,4 Einspeisemenge * Prognosis Historical December 2013: Renewables share reaches 94% Source: Public presentation by EWE NETZ as of 22nd May 2014 EWE Energie- und CO 2 -Management Statenconferentie energie 62

63 Renewables supply and electricity demand very often are not in accordance with each other Midnight Midnight Midnight MW MW Area above consumption level represents feed-in into upstream (transmission) network MW MW MW MW MW MW MW MW MW MW 500 MW 500 MW 0 MW Tuesday Wednesday Thursday Friday 0 MW Consumption Delivery from upstream network Source: Public presentation by EWE NETZ as of 22nd May 2014 EWE Energie- und CO 2 -Management Statenconferentie energie Excess 63

64 This growth has to be paid by someone: Development of feed-in tariff fee Development in Cent per Kilowatt hour (net) Ct/kWh % annual percentage change 18,25 % 46,9 % 6,24 5,277 72,4 % 1,8 % 3,53 3,592 81,2 % 2, % 29,4 % 15,9 % 9,8 % 0,9 % 0,68 0,88 1,02 1,12 1, EWE Energie- und CO 2 -Management Statenconferentie energie 64

65 At the end of the day EEG results into 19 billion payments to renewable plant owners in 2013 EEG-Electricity Feed-In Amount in GWh EEG-Paymwents in Mio Biomass Hydro LFG Geotherm. Solar Source: German Association of Energy and Water Industries 2013 EWE Energie- und CO 2 -Management Statenconferentie energie 65

66 What s your opinion? Please take your smart-phone and open your browser Please visit and enter 1234 as your access pin Please answer Would you support by means of a 50% mark-up to your energiebelasting a Dutch Energiewende? EWE Energie- und CO 2 -Management Statenconferentie energie 66

67 Support among Germans declined since 2011 Does Energiewende as a process towards a predominant supply by renewables appear correct to you? Yes Undecided No Don t know Specifications in % Source: Federal Ministry for the Environment (2014), Naturbewusstsein 2013: 50 EWE Energie- und CO 2 -Management Statenconferentie energie 67

68 Van energiewende naar warmte-, stroom- en efficiëntiewende Het juiste potentieel realiseren

69 So far we spoke exclusively about electricity Diminishing external dependencies requires more Contributions to Europe s 20% Primary Energy Saving Target Savings due to Renewables Measures in Transportation Sector Efficiency Legislatiion Further Measures (Final Consumption, CHP, etc.) Total Target Source:Claude Turmes (MdEP) 2012 based on numbers of Öko-Institut EWE Energie- und CO 2 -Management Statenconferentie energie 69

70 What do you suggest? Should Willem-Alexander be in favour of a green transformation or a green efficiency transformation? Willem-Alexander s and Maxima s visit to Oldenburg-based institute Next Energy What are the additional costs of this renewable extension? What are the additional costs of these savings? Source: 70

71 Comprehensive energy efficiency management serves seven requirements Appraisal Project work Implementation Operations Controlling Management Administration Identify efficiency and saving potentials Develop concepts and design measures Get new installations run Ensure smooth & efficient operations Review technical and economic performance Develop and adopt the organisation Fulfill govermental requirements EWE Energie- und CO 2 -Management Statenconferentie energie 71

72 Against the background of German Energiewende we look for more dialogue orientated approaches Validated Workshop Methodology for SME Towards more Energy Efficiency in four Steps EWE Energie- und CO 2 -Management Statenconferentie energie 72

73 As a team participants of our workshops identify saving potentials and exchange best practices Source: ClimateCenter North 2013 Prepare a DIN Audit through - four joint workhops - two informal meetings at company sites - an accompanying workbook - individual field visits EWE Energie- und CO 2 -Management Statenconferentie energie 73

74 We can draw some conclusion - If you want to increase the share of renewables pay attention to the distribution network - There is no Energiewende without utilisation of saving potentials in transport sector, buildings and industry - There are enormous numbers of low-hanging fruits: fundamental change starts with professional organised exchange EWE Energie- und CO 2 -Management Statenconferentie energie 74

75 Tot ziens! EWE VERTRIEB GmbH Energy- & Carbon Management I Consulting Donnerschweer Straße Oldenburg Duitsland T.: +49(0)441 / ecm@ewe.de

76 Appendix

77 Since almost 15 years we continuously develop our consulting services Approaches Measures Core Competences Energy Appraisal Electrical & thermal measurements Energy Controlling Thermography Kompetenzbereiche Auditing Carbon Management Training Energy Audit Emissions Trading Offset Reporting Implementing ISO & applying DIN EUA/ CER trading Carbon accounting Administrative Issues Product carbon footprint, offset projects Workshops Visualizing efficiency measures Courses Concepts, organization & training EWE Energie- und CO 2 -Management Statenconferentie energie 77

78 Converting platform strategies in service opportunities: combining load management, smart tariffs & services Grid Operator Information on Price Prognosis / Load Schedule/ Load Prognosis / Load Schedule/ Load Prognosis/ Load Schedule/ Load Schedule / Load Schedule / Load Wind Turbines Hydro Power Photovoltaics Biomass EWE Energie- und CO2-Management Statenconferentie energie CHP Cold Storage Production Plant Power Plant 78

79 Energiewende support tends to become a question of financial abilities rather than values Source: Federal Ministry for the Environment (2014), Naturbewusstsein 2013: 52 EWE Energie- und CO 2 -Management Statenconferentie energie 79

80 Extension of transmission grids & wind-energy in forests are critical issues in public discussions Source: Federal Ministry for the Environment (2014), Naturbewusstsein 2013: 53 80

81 Undetected saving potentials shall be utilised Forschungsprojekt unter Beteiligung von IFEU, Fraunhofer ISI, Prognos, GWS EWE Energie- und CO 2 -Management Statenconferentie energie 81

82 Sectoral cumulative analysis: Investigating investments and savings shows room for improvement Forschungsprojekt unter Beteiligung von IFEU, Fraunhofer ISI, Prognos, GWS EWE Energie- und CO 2 -Management Statenconferentie energie 82

83 Efficient Transportation and modern heating systems deliver enormous saving potentials EWE Energie- und CO 2 -Management Statenconferentie energie 83 83

84 Dialoog met de zaal

85 Kennis en Onderwijsinfrastructuur als onontbeerlijke voorwaarde voor succesvolle energietransitie Wim van de Pol College van Bestuur ROC Noorderpoort

86 Energietransitie in Energy Valley regio SWITCH: Nu 8,4 % van finaal energieverbruik door duurzame bronnen In 2020 > 31% (incl offshore wind) Human Capital agenda cruciaal 3600 nieuwe banen (excl spin-off) Voldoende en gekwalificeerd (technisch) personeel WRR rapport: naar een lerende economie: economische versterking regio hand in hand met kennis circulatie; naar adaptief systeem

87 Wat is het Energy College? Het Energy College is een Noord-Nederlands initiatief om de snelgroeiende energiebranche in de regio te kunnen voorzien van innovatieve vakkrachten op mbo-niveau. Deze mensen worden opgeleid naar de wensen en behoeften van de markt. Het Energy College is een samenwerkingsverband tussen noordelijke ROC s, AOC s, overheden en het bedrijfsleven. De onderwijsinstellingen en bedrijven leiden samen mbostudenten en zij-instromers op in zogeheten hotspots: werkleerplekken die zich richten op een of meerdere energiethema s. Het Energy College is onderdeel van de Energy Academy Europe.

88 Eco-schools Energy Academy Energy College MBO HBO WO Arbeidsmarkt Innovatie Business Besparing Bewustzijn PO VO Maatschappelijke acceptatie

89 Stuurgroep vz: Henk van de Boer, provincie Drenthe Onderwijsbestuurders ROC s/aoc s Vertegenwoordiging bedrijven Vertegenwoordiging VNO-NCW-MKB Noord Vertegenwoordiging EAE Programma team Coördinator Stieneke Boerma (Noorderpoort), Mascha Slettenhaar (Alfa college), Cees Fransooijs (Nordwin College), André van Schaik (EAE), Frans Hoetink (onderwijsontwikkelaar), ambtelijk; prov. Drenthe Bedrijven platform ROC/AOC netwerk Energy Valley Koepels/branches Communicatie en Branding Onderwijs Markt overheden ROC s en AOC s: Onderwijs ontwikkeling regiegroep ontwikkelgroep Projecten Hotspots

90 Hotspots Noorderpoort: CIV Energie-Eemsdelta Friese Poort Centrum Duurzaam Friesland College Life Sciences Alfa College Techniek Innovatie Centrum Drenthe College Hotspot Aardwarmte/Geother mie

91 Energy College Netwerk als groeimodel EAE

92 Investeringsoverzicht TOTAAL KOSTEN organisatie en communicatie ontwikkeling & organisatie projectdirecteur projectcoordinator onderwijswerkgroep Communicatie & branding projecten 4 hotspots (GD ondersteuning) project duurzame mobiliteit Friese Poort TOTAAL DEKKING organisatie en communicatie provincie Drenthe Energy Valley Green Deal ontwikkeling MBO onderwijsinstellingen projecten 0 MBO onderwijsinstellingen bedrijven Green Deal overige subsidies NHL/Hochschule Emden/Leer TOTAAL

93 Eén van de E-college hotspots: Centrum voor Innovatief Vakmanschap Energie Eemsdelta Noorderpoort

94

95 Allround Operationele Techniek Stichting AOT: > 10 grote bedrijven (NUON, Electrabel, NAM, AKZO / Delesto, SCA etc) Actieve support van opleiding (leermiddelen, stages, gastdocenten, banen) Ca 200 voltijds studenten (4-jarig) Branche certificaten: oa. REWIC (energiecentrales)

96 Nieuwe studierichting: windtechniek Onderhoudsmonteur (Offshore) windtechniek BZEE (Bildungs Zentrum Erneuerbahre Energien) branche certificaat Niet gericht op de bouw van windparken, wel op onderhoud (30 jaar) Gemini windpark: 600 MW, schatting 150 fte windtechnician Nb: 4500 MW offshore is doelstelling nationale klimaatdoelstelling Initiële opleiding: AOT afstudeer specialisatie in voltijds MBO programma Om- en bijscholing: contractmodules

97 Wind Turbine Rotor System Blade Inspection. Blade Repair. Introduction to Wind Turbine Systems Basics of wind energy. History of wind power. Different types of turbine designs. Turbine components. Turbine aerodynamics. Wind Turbine Mechanical Systems Basic mechanical theory. Practices of mechanical systems. Use of tools. High torque fastening tools and procedures. Bearing technology. Lubrication techniques. Machine alignment. Wind Turbine Hydraulics Theory of hydraulics. Fundamentals of hydraulic system components. Schematic drawings. Hydraulic applications in wind turbines.

98 Electrical fundamentals Basic principals of alternating current (AC) and direct current (DC). The relationships among voltage, impedance, and current. Exploration of electromagnetic theory. Wind Turbine Electrical Equipment Introduction to the electrical equipment used in wind energy generation. Generation and distribution equipment used in industry. Theory of operation, testing and maintenance of equipment and systems. High voltage switch permission

99 Electrical Distribution Understanding of modern electrical distribution systems. Different types of loads and their effects on distribution system. Switching configurations used in the wind energy sector. Wind Turbine Controls Basic theory and operation of common industrial control systems used in the wind energy industry. Networking principals, protocols, and commonly used hardware types are examined.

100 Aanvullend voor offshore: First Aid. First Aid Refresher. Working at Heights. Working at Heights Refresher. Fire Awareness. Fire Awareness Refresher. Sea Survival. Sea Survival Refresher. Manual Handling. Meteorology, deployment planning. VCA (Veiligheidscertificaat aannemers). HUET (Helicopter Underwater Escape Training). Heli Winch & Transport. Heli Winch & Transport Refresher. Turbine access. Offshore communication.

101 Voorbeeld doorlopende leerlijn: onderhoud offshore wind Naarmate afstanden tot de havens toenemen, worden kosten onderhoud hoger, en belang van optimalisatie onderhoudswerk groter Nieuwe materialen / onderhoudstechnologie / sensortechnologie Toegepast onderzoek (HBO) naar optimalisatie onderhoud, direct te relateren aan innovatief vakmanschap (MBO) Cross-overs: MBO-HBO, maintenance & sensortechnologie & ICT Ook het vak(manschap) zelf verandert, dit is opgave die MBO s niet alleen kunnen; rol bedrijven is cruciaal 21st century skills

102

103 Dialoog met de zaal

104 Paneldiscussie

105 Paneldiscussie Stelling 1: Samenwerking met Duitsland is nodig om met de Noordelijke energie agenda SWITCH bij de voorhoede van de nieuwe economie aan te sluiten.

106 Paneldiscussie Stelling 2: Duitse 'doorpak mentaliteit' kunnen we in Noord-Nederland goed gebruiken!

107 Paneldiscussie Stelling 3: De snelle groei van het aandeel hernieuwbare energie in Duitsland is indrukwekkend. Echter, zowel voor Duitsland als Nederland geldt: energiebesparing, buffering en opslag vormen samen de heilige graal van de energietransitie.

108 Afsluiting Werkconferentie 13 juni 2014 "Nieuwe energie: onbegrensde mogelijkheden?"