Excerpta odontologica. Restauratieve tandheelkunde. Wortelcariës: welk restauratiemateriaal? Retentie en verkleuring van klasse V-restauraties

Transcriptie

1 De rubriek Excerpta odontologica staat onder redactie van J.H.G. Poorterman en heeft de volgende vaste medewerkers: Basiswetenschappen en grensgebieden Gebitspathologie Cariologie Restauratieve tandheelkunde Endodontologie Prothetische tandheelkunde (Kroon- en brugwerk) Prothetische tandheelkunde (Volledige prothese) Gnathologie Kindertandheelkunde Orthodontie A.H.B. Schuurs A.H.B. Schuurs M.D. Lagerweij Ch. Penning W.J. van Driel L.J. Pluim A.H.B.M. Vermeulen M.H. Steenks P. Rondel, J.S.J. Veerkamp J.G. Daggers, J.F.P. Dijkman Mondziekten en kaakchirurgie Parodontologie Preventieve tandheelkunde Radiologie Materiaalkunde Sociale tandheelkunde Gerodontologie Implantologie Hygiëne Algemene ziekteleer J.M. Nauta, P.J. Slootweg J.W. Hutter, P.M. Sipos A.M. van Luijk P.F. van der Stelt Ch. Penning J.H.G. Poorterman P.F.M. Gerritsen M.S. Cune W.R. Moorer H.S. Brand Correspondentie betreffende deze rubriek dient u te richten aan: Redactie NTvT, postbus 1378, 343 BJ Nieuwegein. Kopieën van in deze rubriek besproken artikelen zijn tegen kostenvergoeding op aanvraag verkrijgbaar bij: L.J.H. Hofman, Bibliotheek Tandheelkunde, Philips van Leydenlaan 2, Postbus 911, 6 HB Nijmegen; tel Restauratieve tandheelkunde Wortelcariës: welk restauratiemateriaal? Wisselbelasting 6N/. cycli Vestibulair Linguaal 1 mm 2 mm CEJ 2 7, mm 1, mm Kunststof cilinder Afb. 1. Premolaar wordt onderworpen aan een wisselbelasting. Afb. 2. Preparatie in premolaar. Restauraties in het worteldentine zijn onderhevig aan buig- en trekkrachten ten gevolge van de kauwkrachten die op de gebitselementen worden uitgeoefend. De vraag rijst welk type restauratiemateriaal de invloed van deze krachten het beste kan weerstaan. Een laboratoriumonderzoek had ten doel het effect op de microlekkage te meten van een wisselbelasting, uitgeoefend op gebitselementen met uitgebreide restauraties in het worteldentine. Geëxtraheerde premolaren werden gemonteerd in een kunststof cilinder (zie afb. 1). In de wortel werd een preparatie gemaakt die zich uitstrekte van het midden van het vestibulaire vlak tot aan het midden van het linguale vlak (zie afb. 2). Restauraties werden vervaardigd van een lichthardend glasionomeercement, een compomeer en een vloeiende composiet, onderverdeeld in: groep 1. Cavity Conditioner, Fuji II LC (van GC); groep 2. Prime & Bond NT, Dyract Flow (van Dentsply Caulk); en groep 3. Excite, Tetric Flow (van Ivoclar Vivadent). Vervolgens werd de kroon van de gebitselementen onderworpen aan een wisselbelasting van 6 N gedurende. cycli. Daarna werd via lekproeven de microlekkage langs de occlusale en apicale outline gemeten en gescoord op een vierpuntenschaal. De resultaten zijn weergegeven in de tabel. Daaruit blijkt dat groep 1 3 de minste microlekkage vertoont. De auteurs concluderen dat een vloeiende composiet, gehecht met een dentineadhesief, een goede keus is voor het restaureren van uitgebreide cariëslaesies in het worteldentine. Microlekkage-scores. Coronale outline Score Groep Groep Groep Apicale outline Score Groep Groep Groep MINAKUCHI S, MUNOZ CA, JESSOP N. Effect of flexural load cycling on microleakage of extended root caries restorations. Oper Dent 2; 3: Ch. Penning, Leidschendam Retentie en verkleuring van klasse V-restauraties Een van de methoden om de retentie te vergroten van composietrestauraties in niet-carieuze cervicale laesies is de toepassing van materialen met een lage elasticiteitsmodulus. Deze materialen zouden de spanning kunnen verminderen die wordt opgewekt door deformatie van de tandstructuur tijdens de kauwfunctie. Een vergelijkend klinisch onderzoek had ten doel het effect te meten van een tussenlaag van een vloeiende composiet. Er werden 38 composietrestauraties vervaardigd in niet-carieuze cervicale laesies zonder voorafgaande preparatie. Restaureren gebeurde als volgt: 1. aanbrengen van een adhesief (Single-Bond); 2. aanbrengen van een tussenlaag van ± 1, mm (Filtek Flow) bij de helft van de gebitselementen; en 3. laagsgewijs restaureren met een microhybride composiet (Filtek Z2, alle materialen van 3M ESPE). Na 1 jaar was in elke groep 1 restauratie verloren gegaan, zodat de retentie voor beide groepen 9% bedroeg. Bij 18 restauraties was een donkergele verkleuring opgetreden, waarvoor de auteurs geen verklaring konden geven maar die bij eerder onderzoek met dezelfde composiet reeds was vastgesteld. De auteurs concluderen dat een tussenlaag van een vloeiende composiet niet heeft geleid tot vergroting van de retentie. LOGUERCIO AD, ZAGO C, LEAL K, RIBEIRO NR, REIS A. One-year clinical evaluation of a flowable resin liner associated with a microhybrid resin in noncarious cervical lesions. Clin Oral Invest 2; 9: Ch. Penning, Leidschendam 264 Ned Tijdschr Tandheelkd 112 (2) juli

2 Prothetische tandheelkunde Afschuifsterkte bevestigingscementen aan keramiek Het doel van dit onderzoek, uitgevoerd door het Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam (ACTA), was het optimale bevestigingscement te vinden voor kronen uit een met aluminiumoxide versterkt keramiek (Synthoceram). Daartoe werd de afschuifsterkte van cementen aan dit keramiek beoordeeld, alsmede verschillende methoden om het oppervlak daarvan te conditioneren. De geteste cementen waren het glasionomeercement Ketac Cem/3M-ESPE, de 2 kunststofgemodificeerde glasionomeren Fuji Plus/GC en Rely X Luting/3M-ESPE en de 2 licht- en chemisch hardende composieten Xeno Cem/Dentsply en Panavia F/Kuraray. Uit het keramiek werden schijfjes vervaardigd waarop het cement werd aangebracht en na 24 uur vochtig bewaren werd de afschuifsterkte bepaald. Elk cement werd in combinatie met 8 oppervlaktebehandelingen getest op 16 monsters per testgroep: 1. onbehandelde controlegroep, 2. etsen, 3. silaniseren, 4. etsen en silaniseren,. zandstralen, 6. zandstralen en etsen, 7. zandstralen en silaniseren, en 8. zandstralen en etsen en silaniseren. De resultaten zijn in de afbeelding weergegeven waaruit blijkt dat het glasionomeer het zwakst is en dat de afschuifsterkte met het gehalte aan kunststof toeneemt. Voor het cementeren van kronen uit aluminium-versterkt keramiek worden de composietcementen aanbevolen, met zandstralen, etsen plus silaniseren als voorbehandeling van de binnenzijde. De eerste twee voorzien in een micromechanische hechting, terwijl het silaniseren voor duurzaamheid zorgt. Shear Bond Strength (MPa) Panavia F Xeno Cem Rely X Luting Fuji Plus Ketac Cem Si E NT E & Si Sa Sa & E Sa & Si BEGAZO CC, BOER HD DE, KLEVERLAAN CJ, WAAS MAJ VAN, FEILZER AJ. Shear bond strength of different types of luting cements to an aluminum oxide-reinforced glass ceramic core material. Dent Mater 24; 2: L.J. Pluim, Groningen Sa & E & Si Afschuifsterkte (MPa) van verschillende bevestigingscementen afhankelijk van de voorbehandeling van de keramiek. NT = geen voorbehandeling, E = etsen, Si = silaniseren, Sa = zandstralen. Gnathologie Orofaciale pijn als teken bij longkanker De tandarts die wordt geconfronteerd met orofaciale pijn zal dentogene factoren en temporomandibulaire stoornissen (TMD) in de differentiële diagnose opnemen. Ook andere aandoeningen in het hoofd-halsgebied dienen de revue te passeren, waaronder aandoeningen van de speekselklieren, psychiatrische ziekten en geprojecteerde pijn. Orofaciale pijn kan echter ook door aandoeningen buiten het kauwstelsel optreden. Dit literatuuroverzicht beschrijft 32 casus met aan longkanker gerelateerde orofaciale pijn. Het meest voorkomende type was het adenocarcinoom (41%), gevolgd door het plaveiselcelcarcinoom (19%) en het kleincellig carcinoom (9%). Orofaciale pijn is ook beschreven bij andersoortige longcarcinomen. De auteurs wijzen op het gevaar dat orofaciale pijn bij afwezigheid van pathologie in het hoofd-halsgebied wordt geduid als atypische faciale pijn. Zij beschrijven in dat kader de klinische kenmerken van deze pijn aan de hand van een casus. Het betreft een 37-jarige man met een periorbitale pijn sedert 1 maand. De pijn was aanvankelijk geduid als sinusitis maxillaris en als TMD. Voorgaande behandelingen bestonden uit medicatie in de vorm van antibiotica, spierontspanners en NSAID s. De pijn trad Ned Tijdschr Tandheelkd 112 (2) juli verschillende keren per dag op en duurde 2 tot 3 uur. Op een verbal rating scale (-1) werd de intensiteit aangegeven als 9. De slaap was ernstig gestoord. Tijdens de pijnepisoden bestond rhinorrhoea en misselijkheid. De voorlopige diagnose werd gesteld op een clusterhoofdpijn. Zuurstof reduceerde de pijn tot een niveau - 6. Onderzoek met CT en MRI van de sinus maxillaris en de hersenen toonden geen afwijkingen. Een CT-scan van de thorax bracht een afwijking in de rechter longtop aan het licht. Na biopsie bleek het een niet-kleincellige longcarcinoom te betreffen. Na chirurgische verwijdering van de tumor inclusief vagotomie verdween de pijn geheel. Na een pijnvrije periode van 4 maanden werd een recidief van de tumor vastgesteld, resulterend in een opnieuw optreden van de aangezichtpijn. De casus staat model voor de overige patiënten uit het literatuuroverzicht. Het betreft 12 mannen en 2 vrouwen (gemiddelde leeftijd 4 jaar, spreiding jaar). De orofaciale pijn ging gemiddeld 9 maanden vooraf aan het diagnosticeren van het longcarcinoom. De meeste patiënten waren rokers (geweest). De orofaciale pijn bij de niet-gemetastaseerde tumor was bijna altijd éénzijdig, ipsilateraal. Pijnprojectie naar het oor (62,%), de kaken (43%) en de regio van de temporalis werden het meest waargenomen. Andere 26

3 locaties betroffen het oog, de gebitselementen, de keel of de nek, alsmede het voorhoofd en de schouder. Het episodisch karakter van de pijn kan continue worden bij progressie van de afwijking. De schrijvers stellen in hun differentiële diagnostiek ook de trigeminusneuralgie (TN) aan de orde. Gewoonlijk zijn daarbij de pijnepisoden korter. Carbamazepine kan de TN beïnvloeden, hetgeen niet het geval is bij de pijn gerelateerd aan het longcarcinoom. Het mechanisme waardoor clusterhoofdpijn wordt geprovoceerd door de longafwijking moet worden gevonden in compressie van de nervus vagus, waarvan een deel projecteert op de nucleus spinalis van de nervus trigeminus. Een andere verklaring die wordt aangedragen zijn humorale factoren, zoals het aanwezig zijn van tumor necrosis factor en interleukin-1. Orofaciale pijn zonder een duidelijke afwijking in het hoofd-halsgebied vraagt om nadere en meer uitgebreide diagnostiek. SARLANI E, SCHWARTZ AH, GREENSPAN JD, GRACE EG. Facial pain as first manifestation of lung cancers: a case of lung cancer-related cluster headache and a review of the literature. J Orofac Pain 23; 17; M.H. Steenks, Groenekan Kindertandheelkunde Mandibulaire anesthesie op traditionele wijze of met de Wand? In dit onderzoek werden de pijnbeleving en de tijdsduur van inwerking vergeleken van 2 manieren van mandibulaire anesthesie: de traditionele met de carpulespuit en de computergestuurde met de Wand. Bij het gebruik van de Wand wordt elektronisch zorggedragen voor een gecontroleerde afgifte van anesthesievloeistof met constante lage snelheid en druk, ongeacht de weerstand van het weefsel. De bediening vindt plaats met een voetpedaal. Het dunne lichtgewicht handstuk voorkomt schommelingen in vingerdruk en maakt rotaties mogelijk zodat afbuigen van de naald kan worden voorkomen en dus nauwkeuriger geïnjecteerd kan worden. Bij 33 niet-angstige kinderen in de leeftijd van 7-18 jaar die voor beide zijden in de onderkaak behandeld moesten worden, werd anesthesie gegeven volgens een split-mouth design. Het lot bepaalde de eerste verdoving. Zo kregen 12 kinderen hun eerste verdoving met de carpulespuit en 21 kinderen hun eerste verdoving met de Wand. Er werd niet gerandomiseerd op eerdere tandheelkundige ervaringen ten aanzien van het krijgen van anesthesie en de kinderen werden door 1 persoon behandeld. De kinderen werden geblinddoekt en ongeacht de methode van anesthesie hoorden de patiënten het geluid van de Wand. Er was nagenoeg geen verschil in tijdsduur van anesthesie geven (de Wand 9 seconden, de carpulespuit 6-9 seconden). Meteen na het verdoven werd de blinddoek verwijderd zodat het kind zijn pijnbeleving kon aangeven via een tienpunten visual-analog scale (VAS). Het gebruik van de Wand werd als significant minder pijnlijk ervaren. Geen van de kinderen reageerde door te huilen of afwerende bewegingen te maken. De mate waarin de Wand als minder pijnlijk werd ervaren, is groter naarmate de verdoving met de carpulespuit als meer pijnlijk werd ervaren. Conclusies van dit onderzoek zijn dat de injectie voor een mandibulair blok gegeven met de Wand als minder pijnlijk ervaren werd dan wanneer de traditionele methode werd gebruikt. Er werd geen significant verschil in inwerktijd tussen beide methoden gevonden. PALM AM, KIRKEGAARD U, POULSEN S. The Wand versus traditional injection for mandibular nerve block in children and adolescents: Perceived pain and time of onset. Pediatr Dent 24; 26: J.S.C. Heijdra en J.S.J. Veerkamp, Amsterdam Orthodontie Autotransplantatie van premolaren een alternatief? Het agenetisch zijn van een of meer gebitselementen (hypodontie) is vaak een onaangename verrassing. Dit geldt ook voor het onherstelbaar beschadigd zijn van een (front)element door een trauma. Het oplossen van een dergelijke problematiek stelt de behandelaar altijd voor de keuze uit een aantal mogelijkheden. De meest klassieke oplossing is het brugwerk, en recentelijk ook het toepassen van implantaten. Een mogelijkheid die niet zo vaak naar voren wordt gebracht, is het transplanteren van bijvoorbeeld een premolaar naar de bewuste locatie. De verdeling van het aantal gebitselementen per kwadrant bepaalt vaak de keuze. Aan het plaatsen van een implantaat worden strenge regels gesteld, zo ook bij autotransplantatie. Timing, stadium van wortelontwikkeling, een zeer zorgvuldige procedure en een ervaren operateur worden in dit artikel als essentieel beschouwd voor een goed resultaat. De langetermijnresultaten van in totaal 4 getransplanteerde premolaren bij 19 jongens en 13 meisjes zijn in dit artikel beschreven. Van deze 32 IJslandse kinderen kregen 27 een orthodontische behandeling waarbij 3 getransplanteerde gebitselementen waren betrokken. De getransplanteerde gebitselementen werden klinisch en röntgenologisch vervolgd. Er werd klinisch onderzocht op kleurveranderingen, mobiliteit, positie, ankylose en de conditie van de gingiva. Via röntgenonderzoek werd gekeken naar toename in wortellengte, interne en externe resorptie en de kwaliteit van het omringende bot. Van de 4 getransplanteerde gebitselementen vielen er 3 af; de overige waren intact aan het einde van het onderzoek. Gebitselementen met gesloten apices werden endodontisch behandeld. Bij gebitselementen met een open of half open apex werd in 66% vitaliteit geregistreerd, bij geen enkel gebitselement werd vervangingsresorptie waargenomen. Na transplantatie werd in de meeste gevallen verdere wortelontwikkeling gezien tot een voldoende functionele lengte. Een opvallende mededeling in de discussie was dat bij 2 gebitselementen oppervlakteresorptie werd waargenomen. Dit wordt gezien als een normaal biologisch proces in het cement en het parodontaal ligament en behoeft geen behandeling. Dit onderzoek ondersteunt de aanbeveling om gebitselementen 266 Ned Tijdschr Tandheelkd 112 (2) juli

4 pas te transplanteren wanneer driekwart van de te verwachten lengte is bereikt. Dit met het oog op behoud van pulpavitaliteit en het verkrijgen van voldoende wortellengte. Voordelen van autotransplantatie zijn: orthodontisch te verplaatsen en het vermijden van space maintaining om ruimte open te houden voor een implantaat in de toekomst. Ten slotte wordt benadrukt dat implantaten geen parodontaal ligament hebben, en getransplanteerde elementen wel. De conclusie luidt dat autotransplantatie van premolaren een goed alternatief is in die gevallen van multipele agenesieën waar orthodontie nodig is en waar donorelementen aanwezig zijn. JONSSON T, SIGURDSSON TJ. Autotransplantation of premolars to premolars sites. A long-term follow-up study of 4 consecutive patients. Am J Orthod Dentofacial Orthop 24; 12: Het nut van de laceback in de bovenkaak J.G. Daggers, Tilburg Een probleem dat klinisch kan worden waargenomen bij gebruik van edgewise-apparatuur is protrusie van de incisieven tijdens de leveling en aligning fase. Dit zou worden veroorzaakt door de ingebouwde mesiale kroontip in het slot van de hoektand en worden verergerd naarmate de hoektand vóór aanvang van de behandeling meer naar distaal getipt staat. In dit onderzoek werd onderzocht wat het effect van de laceback is op de mate van protrusie van het bovenfront. Tevens werd geregistreerd wat het effect van de laceback was op de positie van de eerste molaar in de bovenkaak. Dit was het eerste klinische onderzoek naar het effect van de laceback. Een groep van 11 patiënten werd voorzien van lacebacks en een tweede groep van 11 patiënten werd behandeld zonder lacebacks. De aantallen per groep waren betrekkelijk gering. Bij gebruik van lacebacks werd gemiddeld, mm retroclinatie van het bovenfront geregistreerd en gemiddeld,36 mm proclinatie in de controlegroep. De gevonden verschillen zijn zo gering dat zij waarschijnlijk klinisch niet relevant zijn. Als de hoektand rechtop stond of meer naar distaal getipt, dan werd een geringe toename van de overjet gemeten, ook bij gebruik van lacebacks. Het effect van de laceback op de migratie van de eerste molaar in de bovenkaak naar mesiaal is niet significant. De slotconclusie mag zijn dat een eventueel nuttig klinisch effect van het gebruik van lacebacks verwaarloosbaar klein zal zijn. USMANI T, O BRIEN KD, WORTHINGTON HV, DERWENT S ET AL. A randomized clinical trial to compare the effectiveness of canine lacebacks with reference to canine tip. J Orthod 22; 29: Het nut van de laceback in de onderkaak J.F.P. Dijkman, Mook Vaste apparatuur is niet meer weg te denken in de hedendaagse orthodontie. Met het voorgeprogrammeerde bracket kunnen, vooropgesteld dat de brackets op de juiste plaats zijn aangebracht, de gebitselementen zo gereguleerd worden, dat zij gezamenlijk voldoen aan de 6 key s of normal occlusion volgens Andrews (1972). Een van de nadelen van het inbouwen van second order (tip)waarden in het voorgevormde bracket is de extra belasting van de verankering, vooral in de beginfase van die behandelingen, waarbij tot extractie van eerste premolaren wordt besloten. De effecten hiervan zijn zichtbaar in het sagittale en het verticale vlak. Om de nadelen te reduceren, introduceerden Bennett en McLaughlin (1989) de laceback. Dit is een zachte staaldraad van.1 inch, die in een 8-lus passief tussen de laatste molaar en de hoektand wordt gespannen. Deze laceback wordt gebruikt om de verankering tijdens het levelen en alignen te controleren. De voordelen zouden zijn: 1. voorkomt het naar voren tippen van het voorste segment; 2. brengt de hoektand naar distaal zonder kipping; en 3. de 8-lus beschermt de eerst dunne boog tegen de nadelige invloed van de kauwkrachten. Zo langzamerhand wordt getwijfeld aan het nut van de laceback. Het doel van dit onderzoek was vast te stellen a. welke veranderingen er plaatsvinden in het onderfront tijdens het levelen en alignen, met en zonder laceback, b. wat de invloed is van de laceback op de eerste molaar in de onderkaak. De auteurs komen tot de volgende conclusies: In geval van eerste premolaar extracties vertoonde het onderfront geen kanteling naar ventraal tijdens de leveling -fase bij gebruik van voorgeprogrammeerde brackets (vooropgesteld dat als eerste een dunne flexibele boog wordt geplaatst). Het gebruik van lacebacks vertoonde geen verschil in sagittale en verticale positie van het onderfront en ook geen versnelde ontrafeling van de gedrongen stand van de snijtanden. En ten slotte komt met het gebruik van de laceback de eerste molaar in de onderkaak extra naar voren. Dat laatste is een belangrijke vondst, waarbij de behandelaar bepaalt in welke mate het extra verlies aan verankering de behandeling zal beïnvloeden. IRVINE R, MC DONALD F. The effectiveness of laceback ligatures: A randomized controlled clinical trial. J Orthod 24; 31: J.F.P. Dijkman, Mook Mondziekten en kaakchirurgie Frena en syndromen en andere afwijkingen Een frenum meervoud frena, verkleinwoord frenulum, meervoud frenula is een slijmvliesplooi die een verbinding vormt tussen gefixeerde en meer mobiele slijmvliesgebieden. De meest bekende is het tongriempje, maar ook in het vestibulum oris worden ze aangetroffen. Zij worden geacht een functie te hebben bij de stabilisering van de onder- en bovenlip en de tong. Abnormale frena worden gevonden bij patiënten met verschillende genetische en Ned Tijdschr Tandheelkd 112 (2) juli chromosomale aandoeningen, zoals het syndroom van Ehlers-Danlos, de infantiele hypertrofische pyloris stenose. In het onderhavige artikel geven de auteurs een overzicht van deze orale frena en hun verband met syndromen of chromosomaal bepaalde afwijkingen. Soms zijn deze frena geheel afwezig, zoals bij het syndroom van Ehlers-Danlos, pylorus stenose en holoprosencefalie. Bij andere aandoeningen is juist sprake van hypertrofische frena. Ook worden multipele frena gezien of zelfs gespleten frena. 267

5 De auteurs concluderen dat frena doorgaans veronachtzaamde structuren zijn, die desniettegenstaande een waardevolle hulp kunnen vormen bij de diagnose van syndromen of chromosomaal bepaalde complexe afwijkingen. Hier is dus een schone taak weggelegd voor de tandarts-algemeen practicus. MINTZ S, SIEGEL MA, SEIDER PJ. An overview of oral frena and their association with multiple syndromic and nonsyndromic conditions. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2; 99: P.J. Slootweg, Nijmegen Radiologie Het trabekelpatroon op röntgenopnamen Veelal gaat men ervan uit dat het trabeculaire bot op röntgenopnamen zichtbaar is als een radiopaak netwerk waarin de mergholten zijn ingesloten. Volgens diverse onderzoeken wordt het trabeculaire patroon echter veroorzaakt door de oneffenheden op de binnenkant van het corticale bot. Het trabeculaire bot zelf draagt niet zichtbaar bij aan het röntgenologische trabekelpatroon. In het hier beschreven onderzoek is gebruikgemaakt van digitale beeldbewerking om de oorsprong van het trabeculaire patroon vast te stellen. Er werden segmenten van 6 onderkaken gebruikt, die verticaal werden gehalveerd. Door middel van metalen pennen aan de uiteinden konden de helften exact worden gerepositioneerd. Met een ronde boor werd het trabeculaire bot van binnenuit in stappen verwijderd tot aan het corticale bot. Tussen elke stap werden röntgenopnamen vervaardigd met een digitale sensor. Van de verkregen opnamen werd de botdichtheid gemeten en een kwantitatieve analyse van het trabekelpatroon gemaakt. Tevens werden de opnamen in willekeurige volgorde aan waarnemers voorgelegd en werd hun gevraagd de opnamen te sorteren volgens de mate van verlies aan trabeculair bot. Verwijdering van trabeculair bot resulteerde in een statistisch significante verandering van de kwantitatieve analyse van het trabekelpatroon. De waarnemers gaven echter niet altijd de juiste volgorde aan van de opnamen in relatie tot de hoeveelheid verwijderd trabeculair bot. De resultaten lijken erop te wijzen dat beeldanalyse in staat is verlies aan trabeculair bot aan te geven voordat dit de binnenzijde van het corticale bot heeft bereikt. De auteurs concluderen dat op basis van digitale beeldanalyse zowel het trabeculaire bot als de overgangszone tussen trabeculair en corticaal bot en het corticale bot zelf bijdragen aan het röntgenbeeld. Het blijft een vraag in hoeverre een waarnemer in staat is deze verschillen te herkennen. Hiermee dient rekening te worden gehouden in situaties waarin trabeculair botverlies moet worden beoordeeld. JETT S, SHROUT MK, MAILHOT JM, POTTER BJ, BORKE JL. An evaluation of the origin of trabecular bone patterns using visual and digital image analysis. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 24; 98: P.F. van der Stelt, Amstelveen Periapicale laesies en de algemene gezondheid bij 8-jarigen Van een groep 8-jarigen (262 mannen en 397 vrouwen) werden 69 panoramische opnamen beoordeeld op het voorkomen van periapicale laesies. De uitkomsten werden vergeleken met onder andere de botdichtheid van de hiel, de lichaamslengte en de zogenaamde hand-grip strength (een maat voor het uitoefenen van kracht met de handen). De periapicale laesies werden verder beoordeeld op de aanwezigheid van sclerotisch bot rondom de laesie, waarbij een onderscheid werd gemaakt tussen diffuus begrensde sclerose en een duidelijk begrensde sclerotische zone rondom de laesie. Op de panoramische opnamen waren in totaal gebitselementen in de maxilla en 3.23 elementen in de mandibula afgebeeld. Van de gebitselementen in de maxilla was 84% en van de gebitselementen in de mandibula was 74% carieus of op enige wijze tandheelkundig behandeld. Bij % van de gebitselementen (n = 31) werden periapicale afwijkingen aangetroffen. De gemiddelde grootte was 6,1 ± 2,2 mm. Van deze afwijkingen vertoonde 67% sclerotisch bot rondom de laesie. Bij 21 laesies (68%) werd een diffuse zone van sclerotisch bot waargenomen en 1 laesies (32%) vertoonden geen sclerotisch bot. Tien van de laesies met sclerose waren scherp begrensd en 11 waren diffuus begrensd. Periapicale sclerose in de mandibula was vaker diffuus begrensd dan in de maxilla. Er kon geen verband worden aangetoond met de dichtheid van het hielbot en de verschillende typen periapicale laesies. Hetzelfde gold voor de lichaamslengte. De hand-grip strength was sterker voor individuen met een diffuus begrensde sclerotische laesie dan voor mensen zonder periapicale laesies. De vorming van sclerotisch bot kan worden opgevat als een verdedigingsmechanisme van het lichaam tegen een infectieprikkel. De vraag is in hoeverre er een correlatie is met de algemene gezondheidstoestand van de patiënt. De aantallen afwijkingen waarop de auteurs hun conclusie baseren, zijn relatief klein. Bovendien hebben zij geen directe verklaring voor de relatie tussen hand-grip strength en (diffuus begrensde) periapicale laesies. Terecht concluderen de auteurs dan ook dat meer klinisch onderzoek op dit terrein nodig is. OHBA T, TAKATA Y, ANSAI T, ET AL. Evaluation of the relationship between periapical lesions/sclerotic bone and general bone density as a possible gauge of general health among 8-years-olds. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2; 99: P.F. van der Stelt, Amstelveen De vorm van het kaakkopje op röntgenopnamen Het doel van dit onderzoek was het vergelijken van de vorm van het kaakkopje zoals dit wordt afgebeeld op panoramische opnamen en op laterale tomografische opnamen. Röntgenopnamen van het kaakkopje worden gemaakt om onder meer erosie of osteofyten op het gewrichtsoppervlak of afvlakking van het kaakkopje te detecteren. Vaak wijzen deze kenmerken op osteoarthritis van het kaakgewricht. Het kaakkopje is enigszins langgerekt van lateraal naar mediaal. Daarbij staat de lengteas van het kaakkopje meestal onder een hoek van 6-8 ten opzichte van het mediaanvlak van de patiënt. 268 Ned Tijdschr Tandheelkd 112 (2) juli

6 De vorm van het afgebeelde kaakkopje wordt beïnvloed door de hoek waaronder de röntgenbundel het kaakkopje treft. De tomografische opnamen werden gemaakt met een Comm- CAT tomografietoestel (Imaging Sciences International Inc., Verenigde Staten). Bij het instellen van de oriëntatie van de tomografische doorsneden was er een correctie voor de niet-loodrechte stand van het kaakkopje. Vervolgens werden er opnamen gemaakt met 3 panoramische toestellen: OP1 (Instrumentarium, Finland), PM22 CC Proline (Planmeca, Finland) en Orthophos DS (Soredex, Duitsland). Er werd gebruikgemaakt van het speciale programma voor opnamen van het kaakgewricht dat elk van deze toestellen heeft. Op de gemaakte opnamen werd met speciale software het oppervlak van het kaakkopje getraced en als curve weergegeven. Het verschil tussen de curven van de verschillende toestellen werd statistisch geanalyseerd. Geconstateerd werd dat er een statistisch significant verschil was tussen de vorm van het kaakkopje op de tomogrammen en op de opnamen van elk van de 3 panoramische toestellen. Vooral de panoramische toestellen gaven een vertekening van de vorm van het kaakkopje te zien, zelfs met de speciale kaakgewrichtsinstellingen, de zogenoemde TMJ-instellingen, van deze toestellen. Een kaakgewrichtsopname met een panoramisch toestel kan voor een eerste onderzoek worden toegepast. Bij verdenking van afwijkingen van het gewrichtsoppervlak zijn tomografische opnamen echter geïndiceerd. MAWANI F, LAM EWN, HEO G, MCKEE I, RABOUD DW, MAJOR PW. Condylar shape analysis using panoramic radiography units and conventional tomography. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2; 99: P.F. van der Stelt, Amstelveen Preventieve tandheelkunde Ozontherapie Diverse publicaties geven aan dat ozon het aantal bacteriën in een carieuze aantasting sterk kan reduceren. Daardoor zou een laesie tot staan kunnen worden gebracht. De behandelde plek zou zelfs extra snel remineraliseren, vooral in aanwezigheid van fluoride. Zo zou het boren en het vullen achterwege kunnen blijven. Om na te gaan of voor de beweerde effecten van ozon voldoende wetenschappelijke basis bestaat, is een uitgebreid literatuuronderzoek gedaan. In de Cochrane registers en de databases van MED- LINE, Premedline, Embase, Cinahl, Amed en Quintessence tot en met november 23 zijn alle publicaties over ozon opgezocht en bekeken. Ook is de fabrikant van de HealOzone (KAVO) gevraagd naar al of nog niet gepubliceerde onderzoeken. Publicaties werden alleen bestudeerd als sprake was van gerandomiseerde gecontroleerde onderzoeken, eenvlaks carieuze laesies in vivo, blind toekennen van de behandeloptie, ozonbehandeling in de interventiegroep en geen ozonbehandeling in de controlegroep, en meting van de resultaten na 6 maanden. Zo bleven 3 publicaties over, die in totaal handelden over 432 laesies bij 137 patiënten. Na bestudering van de onderzoeken moest worden geconcludeerd dat de invloed van ozon op de cariësprogressie of cariësregressie niet consistent was. Soms was er effect en soms ook weinig of niet. Ook was er vaak sprake van een vooroordeel (bias) bij de onderzoekers. De voorlopige conclusie is, dat in de gevonden onderzoeken onvoldoende wetenschappelijk fundament aanwezig is om toepassing van ozon als een alternatief te beschouwen voor de bestaande methoden voor het omgaan met cariës. RICKARD GD, RICHARDSON R, JOHNSON T, ET AL. Ozone therapy for the treatment of dental cariës. Australian Dent J 24; 49: 4. Minder slaapapneu met intraoraal apparaat Ned Tijdschr Tandheelkd 112 (2) juli A.M. van Luijk, Almere Slaapapneu wordt beschouwd als een ernstige risicofactor bij mensen met hartproblemen. In onderstaand artikel is het effect onderzocht van een mandibulair protrusieapparaat op slaapapneu bij patiënten met een chronisch hartfalen. Van 623 patiënten met chronisch hartfalen kwamen er 428 niet in aanmerking voor onderzoek, meestal vanwege instabiele hartklachten. Uiteindelijk voldeden slechts 24 mannen en 1 vrouw, in de leeftijd tussen 44 en 7 jaar, aan de criteria voor verdere behandeling met een intraoraal protrusieapparaat. Het apparaat betrof een spalk bestaande uit 2 kunsthars blokjes die alle zijdelingse gebitselementen tot en met de hoektanden bedekten en aan elkaar verbonden waren door een metalen draad van 3 mm linguaal en buccaal langs het onderfront. Het apparaat had retentie doordat de kunsthars tot buccaal en linguaal over de gebitselementen was uitgebreid en bovendien was er een aantal orthodontische Adamsankers aangebracht. De proale stand was gefixeerd op tot 7% van de maximale protrusie, afhankelijk van het comfort voor de patiënt en de staat van de dentitie. Die was bij veel patiënten tamelijk slecht. Er waren zelfs 3 edentaten en 1 proefpersoon met een volledige bovenprothese. De metingen tijdens slapen met het apparaat gaven te zien dat de apneu-hypopneu-index met 41% afnam. Hoewel dit niet het doel van het onderzoek was, bleek ook het snurken met 66% af te nemen. Het niveau van het Brain Natriuretic Peptide, een hormoon dat door de myocyten wordt uitgescheiden en een maat is voor de inspanningen van het hart en een sterke voorspeller is van acute hartdood, was 24% lager. Röntgenologisch onderzoek toonde aan dat de verbetering van de ademhaling niet in verband kon worden gebracht met het aantal millimeters dat de luchtweg ruimer werd. Kennelijk is het al voldoende als het apparaat het dichtzakken van de luchtweg kan voorkomen. Het protrusieapparaat veroorzaakte in het begin nogal wat ongemak, zoals gevoelige kaakgewrichten, gevoelige kauwspieren en gevoelige tanden. Deze klachten verdwenen na 6 tot 12 weken. Na 12 maanden droegen nog altijd 14 van de 2 proefpersonen het apparaat. Van de uitvallers waren 4 gestopt vanwege klachten over het comfort van het apparaat, 4 hadden geen gelegenheid meer om aan het onderzoek mee te doen en 3 personen waren overleden. Opvallend was dat het overlijdenspercentage onder de gebruikers van het protrusieapparaat aanzienlijk lager was dan onder de nietgebruikers. Daarbij was gecorrigeerd voor factoren als leeftijd en ernst en duur van het hartfalen. Gezien het ontbreken van een echte controlegroep is dit resultaat voorlopig speculatief en een nader onderzoek waard. 269

7 De conclusie is dat een intraoraal protrusieapparaat in deze patiëntengroep de slaapapneu vermindert en ook een gunstige invloed heeft op de daaraan gerelateerde factoren, zoals snurken, hartbelasting en zuurstofverzadiging van het bloed. ESKAF M. Sleep apnoea in patients with stable heart failure. Swed Dent J 24; supplement 168. A.M. van Luijk, Almere Materiaalkunde Effect van de lichtvensterdiameter op polymerisatie De LED-polymerisatielamp van Akeda Dental wordt geleverd met 3 lichtgeleiders, waarvan de lichtvensters een diameter hebben van 4, 8 en 1 mm. Daardoor is het mogelijk om ook een groot restauratieoppervlak in één keer te bestralen. De vraag rijst echter of de keus voor een groter lichtvenster ook invloed heeft op de lichtsterkte en daarmee op de polymerisatiediepte. Deze variabelen werden gemeten in een laboratoriumonderzoek. Lichtsterktemetingen werden uitgevoerd met een luxmeter. Uit de resultaten bleek dat de lichtsterkte van het 4 mm venster het dubbele was van die van het 8 mm venster en het drievoudige van die van het 1 mm venster. Voor het meten van de polymerisatiediepte werden proefmonsters vervaardigd van 2 composieten: Clearfil AP-X (van Kuraray) en Tetric Ceram (van Ivoclar Vivadent). Cilinders van 4 bij 1 mm werden gevuld met composiet en van boven belicht gedurende 1, 2, 3 of 4 seconden. Daarna werd het niet-gepolymeriseerde materiaal afgeschraapt en werd de lengte van de resterende cilinder gemeten. De resultaten zijn weergegeven in de tabel. Daaruit blijkt dat Polymerisatiediepte (mm ± sd). Composiet Belich- Diameter lichtvenster tings- 4 mm 8 mm 1 mm tijd (s) Clearfil AP-X 1 3,84 ±,11 3,14 ±,9 2,89 ±,2 2 4, ±,7 3,6 ±,6 3,43 ±,3 3 4,76 ±,1 4,2 ±,4 3,8 ±,7 4,22 ±,12 4,44 ±,3 4,1 ±, Tetric Ceram 1 3,66 ±,2 3,17 ±, 2,88 ±,4 2 4,29 ±,3 3,7 ±,7 3,36 ±,4 3 4,8 ±,12 4,16 ±,4 3,79 ±, 4,21 ±,1 4,38 ±,1 4,28 ±,6 polymerisatie via het 8 mm en het 1 mm lichtvenster heeft geleid tot vermindering van de polymerisatiediepte. De auteur adviseert om bij gebruik van een groot lichtvenster de belichtingstijd te verlengen. NITTA K. Effect of light guide tip diameter of LED-light curing unit on polymerization of light cured composites. Dent Mater 2; 21: Ch. Penning, Leidschendam Hygiëne/sterilisatie Boortjes in de thermodesinfector Gezien de architectuur van de diverse boortjes is het reinigen en/of desinfecteren ervan (als voorbereiding voor de sterilisatie) van belang. Van 3 veelgebruikte typen boortjes (diamant, hardstaal en wolfraamcarbide), werden na klinisch gebruik de aantallen bacteriën bepaald. Die vertoonden een grote spreiding, namelijk van < 2 tot bijna 7. per boortje. Gemiddeld (n = 3) waren dat er zo n kleine 1.. In het laboratorium werden boortjes gecontamineerd met een cultuur van, gemiddeld, 2 miljoen Streptococcus sanguis per boor; 2 van de 1 boortjes per type tevens met, respectievelijk, 1 microliter (steriel) speeksel, bloed of een mengsel ervan. Daarna volgde een droging alvorens de gecontamineerde boortjes op diverse wijzen werden gereinigd of gedesinfecteerd. Handmatige reiniging met een borenborstel reduceerde het aantal bacteriën opmerkelijk effectief tot zeer geringe aantallen bij de hardstalen boren. Enkele duizenden bacteriën bleven achter op de wolfraamcarbide boren en bij de diamantboren was dat in de orde van 1.. In aanwezigheid van bloed was, zoals verwacht, de reiniging het minst effectief. Borstelen onder water bleek meer bacteriën te verwijderen. Onderdompeling in enzymatische reinigingsmiddelen/desinfectantia (1 minuten in Gigasept Enzymatic; respectievelijk minuten in Alkazyme) resulteerde ook in een enorme reductie van het aantal bacteriën. Alkazym deed het in aanwezigheid van bloed veel beter dan Gigasept. Bij alle (in een borenblok geplaatste) gecontamineerde boortjes in de thermodesinfector (Miele Dental respectievelijk Medisafe HSC-32) werden de bacteriën tot beneden de detectiegrens (2 per boor) gereduceerd. Ook in die gevallen waarbij bloed, speeksel of een combinatie ervan aanwezig was. De conclusie is dat beide thermodesinfectoren beter (en betrouwbaarder) bacteriën verwijderen/doden dan enzymatische desinfectantia of handmatige reinigingsmethoden. Over het schoonmaakeffect (zoals verwijderen van dentinevijlsel) deed dit onderzoek geen uitspraak. WHITWORTH CL, MARTIN MV, GALLAGHER M, WORTHINGTON HV. A comparison of decontamination methods used for dental burs. Br Dent J 24; 197: W.R. Moorer, Amsterdam 27 Ned Tijdschr Tandheelkd 112 (2) juli