EINDRAPPORTAGE. Herkomst & Restitutie Haags Gemeentearchief drs D. Brongers. Gemeentemuseum Den Haag mw M.

Transcriptie

1 EINDRAPPORTAGE Herkomst & Restitutie Haags Gemeentearchief drs D. Brongers Gemeentemuseum Den Haag mw M. van Houten-de Kom

2 INHOUDSOPGAVE Samenvatting p. 3 Inleiding p. 7 Onderzoeksopzet p. 8 Onderzoeksmateriaal p. 9 De diverse collecties in beheer bij het Gemeentemuseum Den Haag p.10 Algemeen p.10 Registratie van de eigen collectie p.10 Verwervingen p.13 Uitkomst van het onderzoek p.14 (Problematische) aankopen p.16 De collectie Margarethe Oppenheim p.16 De collectie Emma Budge p.16 De collectie Goudstikker p.18 De collectie Emanuel Vita Israël p.19 Aankopen uit vijandelijk vermogen, de collectie Larsen-Menzel p.20 Aankopen via Lippmann-Rosenthal, de collectie Hartog p.21 Schenkingen p.22 S.S. SturmscharfÆhrer F. Koch p.22 R. Croes p.22 D. Goldschmidt-Piccart p.23 Ontvreemding p.24 Bewaargevingen en bruiklenen p.27 In Bewaargevingen p.27 Bruiklenen p.28 De gedragslijn t.a.v. objecten waarvan in 1962 de rechtmatige eigenaren nog niet bekend waren p.29 Verkoop p.31 Noten p.32

3 SAMENVATTING In de loop van 1998 en 1999 ontving de gemeentearchivaris een tweetal opdrachten tot onderzoek naar de herkomst van de collectie van het Gemeentemuseum Den Haag (zie voor integrale tekst. p. 33, Noten 1 en 2). Hieronder wordt aan de hand van deze opdrachten het resultaat van dit onderzoek gepresenteerd. Bij deze verzoeken wij u: een onderzoek in te stellen naar de herkomst van kunstwerken die in of kort na de Tweede Wereldoorlog aan de collectie van het museum zijn toegevoegd, de wijze waarop daarmee is omgegaan alsmede de actuele stand van zaken en ons over de resultaten van uw onderzoek te rapporteren. Uit het onderzoek naar de verwervingen in de periode blijkt de herkomst van het merendeel van de objecten in de collectie van het Gemeentemuseum Den Haag niet problematisch. In totaal zijn de 126 administratieve probleemgevallen van de laatste tussenrapportage teruggebracht tot 62. Op het geheel van 2759 verwervingen is dat 2,25 %. Het aantal objecten betrokken bij deze verwervingen bedraagt 67 (en enkele (archief)collecties). Op een totaal van objecten is dat 0,51 %.De aard van het merendeel van deze probleemgevallen varieert van een bruikleen die administratief niet juist is verwerkt tot het ontbreken van gegevens over de verblijfplaats of het bestaan van erfgenamen van de bruikleengevers, zodat niet helder is of de bruikleen nog geldig is. Dankzij medewerking van het Centraal Bureau voor Genealogie is een groot deel van deze administratieve problemen inmiddels op te lossen. Ten aanzien van een zeer beperkt aantal verwervingen binnen deze categorie blijft ook na dit onderzoek een aantal vragen open. In het rapport wordt bij deze gevallen nader stilgestaan (de verwervingen Croes, Goldschmidt-Piccart, Larsen-Menzel, van Limburg Stirum en Nederlands Beheersinstituut), zie ook bijlage Overige problemen. Op basis van de uitkomst van het totale onderzoek zal het gemeentebestuur een standpunt kunnen bepalen ten aanzien van objecten in de collectie van het Gemeentemuseum Den Haag die mogelijk een dubieuze herkomst hebben. Dankzij het verrichte onderzoek kunnen vragen over de herkomst van objecten die in de periode zijn verworven thans adequaat worden beantwoord. Van 402 objecten blijft onbekend van wie de objecten verworven zijn, het jaar van verwerving is echter wel bekend. Voor zover viel na te gaan bevinden zich in deze categorie objecten geen voorwerpen met een dubieuze herkomstgeschiedenis (zie laatste tussenrapportage, bijlage 2: Herkomst onbekend ). Een aparte categorie objecten in de collectie van het museum wordt gevormd door de zogenoemde z.j. s. Deze objecten hebben destijds namelijk een z.j. nummer gekregen, omdat de herkomst niet meer kon worden achterhaald. Opgemerkt dient te worden dat wel is vastgesteld dat van een substantieel deel van deze objecten is vastgesteld dat zij in ieder geval vóor 1935 zijn verworven. De objecten uit deze categorie zijn gespecificeerd in de omvangrijke bijlage: Objecten zonder jaaraanduiding (z.j. s). (zie verder p. 13 t/m 15) een onderzoeksmethode te ontwikkelen voor het onderzoek naar de vermiste voorwerpen en de daadwerkelijke opsporing van vermiste voorwerpen ter hand te nemen. Pag. 3 van 36

4 Het merendeel van het onderzoek ten behoeve van de vervolmaking van de herkomstgegevens in de bestaande catalogi, is door het Gemeentemuseum in de eigen administratie verricht of in samenwerking met het Haags Gemeentearchief in de overgebrachte archieven van de Dienst Schone Kunsten en de Gemeentesecretarie. Zoals reeds vermeld bleek het onderzoek naar het aantal museale objecten verworven tussen in totaal voorwerpen te omvatten, waarvan circa 5236 objecten geen goede datering bezitten (zonder jaaraanduiding). Gelukkig was van een deel van deze objecten wel vast te stellen of ze voor 1935 of na 1956 zijn verworven. Het Gemeentemuseum heeft van dit bestand eerst vastgesteld welke objecten aan een nader onderzoek naar de herkomst moesten worden onderworpen. Conform opgesteld stroomschema werden vervolgens externe bronnen geraadpleegd om de rechtmatigheid van de herkomst vast te stellen. (zie verder p. 11 t/m 12) Op de volgende punten (...) vervolgactie te ondernemen en zo spoedig mogelijk - maar ten minste eenmaal per halfjaar - het college over de voortgang en de resultaten te informeren. (Het) betreft de volgende zaken: 1 nader onderzoek naar de aankoop van een aquarel van J. Bosboom getiteld Heidelandschap te Zuid-Laren met schaapskudden (veiling november 1940 bij Van Marle & Bignell): De herkomst van genoemde aquarel is niet problematisch gebleken en is conform overeenkomst geretourneerd aan de heer F.J. Tempel. (zie verder p. 17 van vervolgonderzoek 1 ) 2 nader onderzoek naar de aankoop van een onbekend aantal voorwerpen in 1936 op de veiling bij Julius Böhler uit de verzameling van Margarethe Oppenheim (...): Het betreft de aankoop van een Albarello. Eventuele erven is verzocht contact op te nemen met de wethouder Financiën en Cultuur. (zie verder p. 16) 3 nader onderzoek naar het verlies van een cloisonné-vaasje, eigendom van D. Tetterode, waarbij onder andere gegevens van andere musea kunnen worden betrokken: Inmiddels is door het Gemeentemuseum Den Haag vastgesteld dat het cloisonné-vaasje zich niet meer in de museumcollectie bevindt. Onderzoek in externe bronnen heeft niet geleid tot aanwijzingen die tot recuperatie van het object kunnen leiden. (zie verder p. 32) 4 nader onderzoek naar de ontvreemding of vermissing van zes of mogelijk negen voorwerpen uit de collectie van het HGM, na vordering ervan door de Duitse bezetters op 21 augustus 1940 t.b/v. Het pand Tobias Asserlaan 4: Deze werken zijn inmiddels aangemeld bij het Art Loss Register in Londen. Uit de frequente verzoeken om nadere gegevens van deze organisatie kan worden afgeleid dat zij werken op de door de gemeente Den Haag ingediende lijst regelmatig vergelijken met het aanbod op veilingen. Tot dusver heeft dit evenwel nog geen concreet resultaat opgeleverd. (zie verder p. 25 t/m 27) 5 onderzoek naar de verblijfplaats van 3 zoekgeraakte werken uit de bruikleen van Stokvis, te weten: schilderij meisjeskopje van M. van de Berg, schilderij Koemarkt van W. De Zwart en schilderij Octoberdag van A.M. Gorter: Pag. 4 van 36

5 Deze werken zijn eveneens aangemeld bij het Art Loss Register in Londen. Tijdens onderzoek in het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD) is inmiddels wel komen vast te staan dat het op de lijst vermelde schilderij van Willem H.P.J. Zwart, Koemarkt, op 1 oktober 1973 bij Mak van Waay in Amsterdam is geveild onder lotnummer 274. (zie verder p. 27) 6 onderzoek naar de verblijfplaats van het zoekgeraakte schilderij Onweer van E. Nolde: Dit werk is eveneens aangemeld bij het Art Loss register in Londen. Tot dusver zonder resultaat. Tijdens het onderzoek werd ook de herkomstgeschiedenis onderzocht van werken die wellicht een problematische herkomst zouden bezitten: 1. Gezien de aandacht die de zogenoemde Goudstikker-affaire in de media heeft gekregen, werd gedurende het onderzoek uitgebreid onderzocht of werken uit het voormalig bezit van de kunsthandel Jacques Goudstikker in de collectie van het Gemeentemuseum Den Haag aanwezig zijn en op welke wijze deze zijn verworven. Vastgesteld werd dat in de collectie van het Gemeentemuseum Den Haag 6 tekeningen van Jan Toorop, een zelfportret van Charley Toorop, en schilderijen van Breitner en Sluyters aanwezig zijn, die oorspronkelijk in bezit zijn geweest van Jacques Goudstikker. Voor deze werken is na de oorlog rechtsherstel verkregen door de erven Goudstikker. Teneinde definitief vast te stellen dat in de collectie van het HGM verder geen werken uit de voormalige Goudstikker-verzameling aanwezig zijn, werden de in het zakboekje gespecificeerde werken vergeleken met de catalogi van het museum. Na voltooiing van deze vergelijking bleken geen andere werken aanwezig dan de reeds genoemde schilderijen en tekeningen. (zie verder p. 18, 19, 23) 2. Drie objecten, gekocht op een veiling bij Frederik Muller, bleken volgens de veilingcatalogus afkomstig uit de verzameling van wijlen Emanuel Vita Israël. Of de erven Vita Israël zonder Duitse bezetting ook tot veiling van de goederen zouden hebben besloten, blijft een open vraag. Vast staat wel dat na de oorlog geen gebruik is gemaakt van de mogelijkheid om aangifte te doen van gedwongen verkoop van objecten uit de collectie Vita Israël bij de Stichting Nederlands Kunstbezit, een organisatie die speciaal was belast met de recuperatie en restitutie van kunstbezit. (zie verder p. 19 t/m 20) 3. Uit de collectie Larsen-Menzel (zogenoemd vijandelijk vermogen) werden 2 schilderijen en 4 borstelruggen verworven. Of de familie ooit pogingen heeft ondernomen tot rechtsherstel is niet achterhaald. Wel werd in de laatste tussenrapportage vastgesteld dat men ten aanzien van objecten in bruikleen bij museum De Lakenhal in Leiden berustte in de plaats gehad hebbende vervreemding der schilderijen. (zie verder p. 20 t/m 21) Pag. 5 van 36

6 4. Door bruikleen van het departement van Opvoeding, Wetenschap en Kultuurbescherming kwam het Gemeentemuseum in bezit van werken uit de collectie Hartog. Deze werken waren door het departement gekocht van Lippmann-Rosenthal om ze voor Nederland te behouden. Na de oorlog werd de collectie aan de erven Hartog gerestitueerd. (zie verder p. 21 t/m 22) 5. Op een veiling bij Hans Lange (Berlijn) werden in 1937 een bekerschroef en een ceramiek schaaltje verworven uit de collectie van Emma Budge. Eventuele erven is verzocht contact op te nemen met de wethouder Financiën en Cultuur. (zie verder p. 16 t/m 17) Het onderzoek heeft uitgewezen dat de directie van het Gemeentemuseum Den Haag zich heeft ingespannen alle eigenaren van In bewaargevingen en bruiklenen in het bezit van hun voorwerpen te herstellen. Van enige poging zaken achter te houden is de onderzoekers niets gebleken. Een aantal objecten waarvan de eigenaren niet meer waren te achterhalen is wellicht in 1963 geveild. (zie verder p. 28 t/m 31) Pag. 6 van 36

7 INLEIDING Archieven zijn brandgevaarlijk. De overheid beseft dat en neemt daarom maatregelen om deze vorm van cultureel erfgoed in depots onder te brengen en tegen brand te beschermen. Archieven zijn echter ook explosief! Daar komt men soms te laat achter. De vondst van een gedeelte van het archief Lippmann Rosenthal en Co. in een leegstaand pand aan de Herengracht in Amsterdam sloeg begin december 1997 in als een bom. Ingehuurde studenten hadden moeten voorkomen dat het naast het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) gelegen grachtenhuis zou worden gekraakt. Op hun ontdekkingstocht door het onttakelde interieur stuitten zij op enkele archiefkasten met crème-kleurige kaarten, waarop stond vermeld welke voorwerpen door joodse Nederlanders waren ingeleverd en wat er verder met die voorwerpen was gebeurd. Jarenlang had dit materiaal onopgemerkt en tenslotte zelfs onbeheerd in dit pand van het agentschap van het ministerie van Financiën gelegen. De verbijstering was groot. De media struikelden over elkaar om verslag te doen, deskundigen uit te horen en politici het vuur na aan de schenen te leggen. De verbijstering gold niet in de eerste plaats de rol van de roofbank Lippmann Rosenthal en Co. Het was immers allang bekend dat joodse Nederlanders vanaf augustus 1941 hun geldelijke vermogens en vanaf mei 1942 ook hun sieraden, edele metalen, edelstenen, half edelstenen, parels en kunstvoorwerpen bij deze bank hadden moeten inleveren. De verbijstering gold veelmeer de nauwgezette en systematische wijze waarop de bezetter zich van dit bezit meester had gemaakt. Toen men van de verbijstering was bekomen, maakte deze plaats voor verontwaardiging. In de eerste plaats om het feit dat er gedurende lange tijd nonchalant was omgesprongen met dit beladen materiaal en ten tweede om de directe betrokkenheid van nog bestaande instellingen, die indertijd klaarblijkelijk weinig schroom hadden getoond de geroofde goederen aan hun bezittingen toe te voegen. Verschillende musea stonden met naam en toenaam op een lijst waarop werd gespecificeerd welke kunstobjecten men voor welke prijs had gekocht uit de door Lippmann Rosenthal te koop aangeboden joodse collecties. Reden genoeg om een spoedberaad te beleggen. Nog voor het einde van de maand december kwamen vertegenwoordigers van het ministerie van OC&W en de museumwereld voor overleg samen. De Rijksoverheid had al vroeger in 1997 besloten tot een proefonderzoek naar kunstwerken in de zogenoemde NK-collectie. De uitkomst van dit onderzoek bood het Kabinet voldoende aanleiding om in 1998 het Bureau Herkomst Gezocht in te stellen, dat momenteel naarstig onderzoek doet naar de herkomst van de gehele NK-collectie. Ook in de museumwereld bleek de laatste jaren het besef gegroeid dat de herkomst van onderdelen van de collecties in Nederlandse musea dubieus zou kunnen zijn. Een aantal musea besloot daarom tot het landelijk onderzoeksproject Museale Verwervingen , een zelfonderzoek dat na moest gaan of er aan de eigen collecties van de Nederlandse musea voorwerpen waren toegevoegd van problematische herkomst. Dit onderzoek werd uitgevoerd onder verantwoordelijkheid van de Nederlandse Museumvereniging (NMV). In een aantal gevallen leidde dit onderzoek tot teruggave van c.q. een regeling met (erfgenamen van) voormalige eigenaren. Op 11 december 1998 gaf het college de gemeentearchivaris opdracht een grondig onderzoek in te stellen naar de herkomst van kunstwerken die in of kort na de Tweede Wereldoorlog aan de collectie van het Gemeentemuseum zijn toegevoegd. Over de bevindingen van dit onderzoek moest uiterlijk 1 april 1999 rapport worden uitgebracht. 1 Het onderzoeksteam, bestaande uit de voormalig gemeentearchivaris de heer drs Ph. Maarschalkerweerd en het hoofd Beheer, de heer drs D. Brongers kreeg ruim drie maanden om vast te stellen of in de collectie van het Gemeentemuseum voorwerpen aanwezig waren van dubieuze herkomst. Pag. 7 van 36

8 ONDERZOEKSOPZET Hoewel het College had verzocht de collectie vanaf het jaar 1940 tegen het licht te houden zagen de onderzoekers voldoende reden hier van af te wijken en de periode van onderzoek uit te breiden naar de jaren tussen 1935 en Het eerste jaar werd gekozen in verband met de Neurenberger wetten. Joden in Duitsland waren door deze wetten tot tweederangs burgers gedegradeerd en waren veelal door de politieke omstandigheden in Duitsland gedwongen hun waardevolle eigendommen te verkopen om in hun onderhoud te voorzien of een uitreis te kunnen bekostigen. Van objecten die vanaf 1935 op veilingen in Duitsland zijn verworven moest worden vastgesteld of ze dienden te worden beschouwd als gedwongen verkopen. Het laatste jaar werd bepaald door de uitkomst van het onderzoek naar de registratie van herkomstgegevens in de administratie van het Gemeentemuseum. De administratie van aanwinsten over de jaren bleek nogal chaotisch te zijn geweest. In 1947 constateerde de Gemeentelijke Accountantsdienst dat in het algemeen weinig of geen aandacht (is) geschonken aan een wetenschappelijk verantwoorde inventaris van de aangekochte of op andere wijze verkregen kunstschatten. In 1956 wist de robuuste administrateur Frequin de administratieve discipline te herstellen. Overleg met de medewerkers van het Gemeentemuseum maakte duidelijk dat de afbakening van het onderzoek tussen genoemde jaren betekende dat herkomstonderzoek moest worden verricht naar Verwervingen. Voorts bleken in de collectie nog 5236 objecten met zogenaamde z.j. nummers aanwezig te zijn (nummers zonder jaar, waarvan de gegevens betreffende de herkomst niet bekend zijn). Behalve Verwervingen en Z.j. s bevonden zich ook Bewaargevingen in de collectie van het Gemeentemuseum. Tijdens het onderzoek zijn de administratieve gegevens betreffende de Bewaargevingen tijdens de oorlogsperiode in een bestand ingevoerd om een beter overzicht te krijgen. In totaal gaat het om 242 Bewaargevingen. Deze zijn ten behoeve van dit eindrapport nog gecontroleerd op eventuele onduidelijkheden of fouten (zie bijlage Bewaargeving ). Naar aanleiding van de bespreking in de commissie voor Cultuur op 27 mei 1999 en de raadsmededeling rm 55/1999 heeft de wethouder van Financiën en Cultuur de waarnemend gemeentearchivaris, de heer P. de Kievit, verzocht een vervolgonderzoek in te stellen naar enige nog niet beantwoorde kwesties in het gepresenteerde rapport Herkomst en restitutie. 2 De eindrapportage van het totale onderzoek werd voorzien in december Voortgangsrapportages moesten halfjaarlijks (december 1999 en juni 2000) worden gepresenteerd. 3 Voor de daadwerkelijke opsporing van voorwerpen die na de oorlog werden vermist, werd verzocht een onderzoeksmethode te ontwikkelen. Het ontwikkelen van een onderzoeksmethode De door de wethouder geformuleerde opdracht tot ontwikkeling van een onderzoeksmethode is vervolgens uitgevoerd. In overleg met het Gemeentemuseum en het Bureau Herkomst Gezocht werd een zoekschema opgesteld (zie Stroomschema herkomstonderzoek, eerste vervolgrapportage). Het merendeel van het onderzoek ten behoeve van de vervolmaking van de herkomstgegevens in de bestaande catalogi, is door het Gemeentemuseum in de eigen administratie verricht of in samenwerking met het Haags Gemeentearchief in de overgebrachte archieven van de Dienst Schone Kunsten en de Gemeentesecretarie. Zoals reeds vermeld bleek het onderzoek naar het aantal museale objecten verworven tussen in totaal voorwerpen te omvatten, waarvan circa 5236 objecten geen goede datering bezitten (zonder jaaraanduiding). Gelukkig was van een deel van deze objecten wel vast te stellen of ze voor 1935 of na 1956 zijn verworven. Het Gemeentemuseum heeft van dit Pag. 8 van 36

9 bestand eerst vastgesteld welke objecten aan een nader onderzoek naar de herkomst moesten worden onderworpen. Conform het stroomschema werden vervolgens externe bronnen geraadpleegd om de rechtmatigheid van de herkomst vast te stellen. De eerste fase ten aanzien van het controleren en vervolmaken van de collectiecatalogus ( ) van het Gemeentemuseum werd voor 1 juli 2000 afgerond. De herkomst van een aantal werken kon na dit eerste onderzoek niet definitief worden vastgesteld. Via onderzoek in externe bronnen werd door de onderzoeker van het Haags Gemeentearchief nog een laatste poging ondernomen de herkomst van deze objecten te achterhalen. Helaas is van een aantal werken geen sluitend verhaal over de herkomst meer te reconstrueren. Op basis van de uitkomst van het totale onderzoek zal het gemeentebestuur een standpunt kunnen bepalen ten aanzien van deze objecten in de collectie van het Gemeentemuseum Den Haag. Onderzoeksmateriaal Het onderzoek is met name gebaseerd op authentiek bronnenmateriaal, waarvan vindplaats, aard en herkomst zijn vastgesteld volgens een institutioneel onderzoek. Aan de hand van de gedetermineerde archiefvormers werd het onderzoek systematisch opgezet. Onderzocht werd welke instellingen er tijdens en na de oorlog, op grond van hun functioneren, betrokken zijn geweest bij de kunstroof en de recuperatie en restitutie van geroofd kunstbezit. Niet alleen de ambtelijke instellingen in Nederland en het buitenland, maar ook veilinghuizen en kunsthandels. Dit betekende onder andere dat een groot deel van het onderzoek werd verricht in archieven die zich noch in het Gemeentemuseum, noch in het Haags Gemeentearchief bevinden. Het verbranden van een groot deel van de museum-administratie ten gevolge van het bombardement op het Bezuidenhout op 3 maart 1945, betekende een hinderlijk hiaat. Desalniettemin kon aan de hand van het bewaard gebleven materiaal aangevuld met bescheiden uit andere archieven een betrouwbaar beeld van het wel en wee van de collectie, de bruiklenen en de In bewaargevingen in de periode worden geschetst. Het bronnenonderzoek werd aangevuld met zowel literatuuronderzoek als mondeling verstrekte informatie van de kant van oud-administrateur van het Gemeentemuseum Den Haag F. Frequin, oud-conservator kunstnijverheid mevr. B. Jansen en oud-conservator D.F. Lunsingh Scheurleer alsmede de heer K.A. Ligtenberg. De medewerkers van het Bureau Herkomst Gezocht van de Inspectie Cultuurbezit van het ministerie van O.C. en W. - en met name mevrouw drs. E. Muller - stonden de onderzoekers menigmaal met hun deskundigheid bij. Pag. 9 van 36

10 DE DIVERSE COLLECTIES IN BEHEER BIJ HET HAAGS GEMEENTEMUSEUM Algemeen De collecties waarover de directeur van het Gemeentemuseum Den Haag als ambtelijk eindverantwoordelijke het beheer voerde kunnen naar aankomst-titel worden onderscheiden in gemeentelijk bezit (de eigen collectie), bruiklenen en In bewaargevingen. De eigen collectie van het Gemeentemuseum Den Haag maakte in de tijd van Van Gelders directoraat een snelle en waardevolle groei door. Het eigen aankoopbudget werd, evenals de bijdragen van de Vereniging van Haagse Museumvrienden, besteed aan aankopen bij de kunsthandel, de kunstenaars zelf, op veilingen en bij particulieren. Ook kwamen meer incidenteel ruilingen en verkoop van voorwerpen uit de eigen collectie voor. De omvang en waarde van de bruiklenen namen in dezelfde tijd toe. In deze gevallen ging het meestal om een redelijk langdurige overdracht van het beheer van de in bruikleen gegeven voorwerpen ten behoeve van expositie- en/of studiedoeleinden. Bij contract werden de wederzijdse rechten en plichten tussen eigenaar en museum vastgelegd waarbij de eigendom onveranderd bleef. In een beperkt aantal gevallen werd bepaald dat (delen van) het bruikleen na het overlijden van de eigenaar in eigendom naar het Gemeentemuseum Den Haag zou overgaan. Ook bij In bewaargevingen bleef het eigendomsrecht onveranderd. Maar in tegenstelling tot bruiklenen werden de voorwerpen bij inbewaargeving slechts ten behoeve van de fysieke opslag tijdelijk overgebracht naar het museum, dat contractueel vastlegde geen verantwoordelijkheid te aanvaarden voor het ongeschonden behoud ervan. Anders gezegd, bruiklenen dienden primair de belangen van het museum en In bewaargevingen die van de eigenaar. Registratie van de eigen collectie en bruiklenen De registratuur van de door het Gemeentemuseum Den Haag beheerde collectie is door de onderzoekers onderzocht over het tijdvak 1920 tot c De administratie van de collectie kan worden verdeeld in duidelijk te onderscheiden perioden, namelijk de jaren en de jaren Hieronder volgt een korte karakteristiek van de onderscheiden systemen. Van 1920 tot en met 1935 werden aanwinsten van het Gemeentemuseum Den Haag geregistreerd in zogenoemde stamboeken, waarin per collectie (bijvoorbeeld 'schilderijen', 'prenten en tekeningen', 'ceramiek' en dergelijke) jaarlijks in chronologische volgorde de door het museum verworven objecten werden ingeschreven. Dit systeem werd overigens reeds voor 1920 gehanteerd, maar vanaf dat jaar werd daarnaast een door Knuttel voorgeschreven fiche-systeem (kaartenbakken) gevolgd. Beide systemen vormden de basis van de gedrukte catalogus die Knuttel in 1935 presenteerde als toegang op de collectie. De kwaliteit van deze catalogus wordt door de huidige hoofdconservator drs H. Jansen hoog geacht. Volgens zijn zeggen heeft hij in dit werk nog nooit een fout kunnen ontdekken. Toch heeft het in deze periode gevolgde systeem zijn beperkingen. Het zou kunnen worden gekarakteriseerd als statisch, dat wil zeggen gebaseerd op de aanwezigheid van werken in het museum. Volstaan werd met het registreren van het feit of het object fysiek tot de collectie kon worden gerekend. De gehele procesgang van acquisitie tot en met financiële afwikkeling werd buiten de administratie gehouden. De tweede periode in de registratuur vangt aan in 1935 en eindigt in Na voltooiing van de catalogus en de opening van het Gemeentemuseum in 1935 legde Knuttel zich hoogstwaarschijnlijk hoofdzakelijk toe op het organiseren en documenteren van tentoonstellingen en liet hij de registratie aan anderen over. Zijn bemoeienis met de administratie van de collectie is in deze tweede periode als Pag. 10 van 36

11 minimaal te beschouwen. Volgens de heer F. Frequin (oud-administrateur) was de administratie in deze dagen nogal chaotisch. Het eens zo strak georganiseerde beheer verslapte. Dit geldt mutatis mutandis ook voor de tijd na terugkomst van Knuttel als directeur van 7 mei 1945 tot zijn feitelijke terugtreden in december Hierboven werd reeds gewag gemaakt van de kritiek die de Gemeentelijke Accountantsdienst uitte op dit functioneren. Deze kritiek heeft binnen het Gemeentemuseum Den Haag waarschijnlijk geleid tot een gedachtewisseling over een nieuw te ontwerpen registratiesysteem voor het beheer van de collectie. De reeds genoemde oud-administrateur F. Frequin is daarvan de geestelijk vader. Met de introductie van dit systeem in 1956 begint de derde periode. Het systeem was gebaseerd op een grondige analyse van de werkprocessen, die ten grondslag liggen aan het beheren van een museumcollectie. Per proces werd een administratieve procedure voorgeschreven. Via een kaartsysteem werden alle 'bewegingen' van een object nauwlettend geregistreerd. De administratieve gang van een object werd gevolgd van acquisitie tot en met financiële afwikkeling. De herkomst, locatie, signatuur, betaling en andere administratieve wetenswaardigheden van alle objecten die nadien zijn verworven zijn goed te reconstrueren. Dit gold niet voor de administratie van objecten die reeds in beheer waren (geweest) van het Gemeentemuseum Den Haag. Door medewerkers van het Gemeentemuseum Den Haag werden gegevens over deze objecten op kaarten van het nieuwe systeem en in nieuw getypte stamboeken overgenomen. De gegevens voor deze 'retrospectieve' bewerkingsslag werden ontleend aan de reeds beschreven stamboeken, kaartenbakken en catalogi. Deze 'toegangen' vormden evenwel niet het uitgangspunt voor de nieuwe registratie. In plaats daarvan werd uitgegaan van de aanwezige objecten. Op grond van het voorkomen van een reeds aanwezig object werd in de oude toegangen gezocht naar relevante administratieve gegevens die konden worden overgenomen in het nieuwe systeem. Een omgekeerde controleslag, namelijk het verifiëren of in de oude toegangen beschreven objecten nog aanwezig waren of inmiddels een andere bestemming hadden gekregen, werd halfslachtig uitgevoerd of helemaal achterwege gelaten. De administratie was derhalve ten aanzien van objecten die voor 1956 zijn verworven niet absoluut betrouwbaar. Medewerkers van het Gemeentemuseum Den Haag moesten daarom nog steeds in verschillende systemen zoeken om zich ervan te vergewissen of gegevens over een object zijn te vinden. Dankzij het verrichte onderzoek kunnen vragen over de herkomst van objecten die in de periode zijn verworven thans adequaat worden beantwoord. Het onderzoek naar de objecten die in de periode zijn verworven, is conform de hierboven gepresenteerde aanpak verricht (zie stroomschema aldaar). De hele collectie uit de periode werd geverifieerd op ongeregeldheden inzake Verwervingen. Hiertoe werd een databasebestand gemaakt, met de hierna volgende velden: - stamboek in dit boek staan alle binnenkomende objecten per soort object vermeld - oud inventarisnummer uniek nummer voor elk verworven object - nieuw inventarisnummer het inventarisnummer volgens de methode die in 1956 in gebruik is genomen - soort verwerving aankoop; veiling; schenking; legaat; bruikleen; onbekend - verworven van de naam van de persoon/instelling van wie het museum het object verworven heeft - jaar van verwerving jaar waarin het object verworven is - soort object de aard van het object, bijvoorbeeld schilderij of beeldhouwwerk - kunstenaar naam van de vervaardiger van het object - omschrijving object omschrijving van het object of opsomming om wat voor objecten het gaat Pag. 11 van 36

12 - opmerkingen opmerkingen omtrent de verwerving, en alle gegevens die over deze verwerving gevonden zijn - afgerond wanneer een verwerving duidelijk in orde is, is dit venster afgevinkt - probleem wanneer er een onduidelijkheid over de verwerving bestaat werd dit venster afgevinkt Voor het onderzoek zijn de volgende bronnen geraadpleegd: Intern: - stamboeken van de afdelingen; - register van langdurige bruiklenen; - Mededeelingen van den Dienst voor Kunsten en Wetenschappen der gemeente s-gravenhage, '; - Mededelingen van de Dienst voor Schone Kunsten der gemeente s-gravenhage '; - Mededelingen, Gemeentemuseum van Den Haag '; - Verslagen van den Dienst voor Kunsten en Wetenschappen van s-gravenhage, ; - Verslag van het Gemeentemuseum van s-gravenhage, ; - Verslag van den Dienst voor Schoone Kunsten der gemeente s-gravenhage 1945; - Dienst voor schone kunsten der gemeente s-gravenhage, verslagen over het jaren 1946, (verslag1947 ontbreekt en verslag1956 is nooit gemaakt); - correspondentie, hieruit is met name de briefwisseling inzake de verwervingen genoteerd, met name de bedankbrieven en/of de besluiten aanvaarding B&W 4 ; - besluiten aanvaardingen van B&W (zover deze in het museum aanwezig waren). Extern: archieven en (geannoteerde) catalogi in beheer bij: - Rijksdienst Kunsthistorische Documentatie RKD), catalogi van veilinghuizen (met name van veilinghuizen met een zekere reputatie ten tijde van de kunstroof); - Algemeen Rijks Archief (ARA), Archief van de Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK), Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) en archief van het Nederlands Beheersinstituut (NBI); - Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD); - Centraal Bureau voor Genealogie (CBG); - Bundesarchiv (Lichterfeld) Berlin; - Landesarchiv Berlin; - Nationalmuseum Nürnberg; - Public Record Office, Londen; - Art Loss Register, Londen; - National Archives and Records Administration, Washington Buiten het onderzoek bleven de volgende objecten: - muziekarchieven, naar deze stukken kon geen onderzoek worden verricht, omdat gegevens omtrent de verwerving van dergelijke stukken nooit zijn genoteerd. Wel zijn gegevens betreffende deze archieven in het onderzoek verwerkt, indien daarover in jaarverslagen mededeling is gedaan. - sociale kunstaankopen (S- en K- werken), deze werken zijn (meestal) in opdracht van de gemeente vervaardigd; - verwervingen rechtstreeks van de kunstenaar; - objecten in de collectie van het kostuummuseum, daar deze collectie pas na 1956 werd verworven; - objecten in bruikleen van het Rijk, de zogenoemde NK-collectie, daar de herkomst van deze objecten onderwerp van onderzoek zijn van het Bureau Herkomst Gezocht van O.C. en W. 5 Pag. 12 van 36

13 Pag. 13 van 36

14 VERWERVINGEN Aanvankelijk werden gegevens betreffende elk object afzonderlijk in de voor dit onderzoek ontworpen database ingevoerd, maar na de invoer van gegevens uit de stamboeken van de schilderijen en beeldobjecten bleek deze werkwijze voor met name de prenten, tekeningen en kunstnijverheid niet haalbaar. Dikwijls bleek een verwerving meerdere objecten te omvatten, soms zelfs tientallen. Daarom zijn verder per verwerving de gegevens ingevoerd (uitzonderingen daargelaten). Het verifiëren van de nog openstaande bruiklenen kon met name onduidelijkheden opleveren over de administratieve afhandeling van een bruikleen (bijvoorbeeld geen bewijs van definitieve teruggave of onbekende erfgenamen). Op- en aanmerkingen dienaangaande zijn vermeld in het veld Opmerkingen. Tijdens de raadpleging van de jaarverslagen en mededelingen, is gelet op de vermelding van schenkingen, aankopen en bruiklenen. Indien daarvan sprake was, is bij de betreffende Verwerving het jaarverslag vermeld. Bij schenkingen en bruiklenen werd in de jaarverslagen ook de naam van de persoon/instelling vermeld, bij aankopen was dit (helaas) niet het geval. Omtrent een aantal verwervingen van het muziekarchief werd alsnog duidelijkheid verkregen. Zij bleken in het jaarverslag vermeld te zijn. Tenslotte bleek dat verwervingen soms wel in het jaarverslag zijn vermeld, maar niet in de stamboeken. In dergelijke gevallen is de Verwerving wel in de database ingevoerd, maar zonder vermelding in het veld Stamboek. Speciale aandacht kregen herkomstgegevens van objecten indien: - namen in stamboek, jaarverslag en correspondentie niet overeenkwamen; - namen werden vermeld van joodse kunsthandelaren en -verzamelaars 6 ; - namen werden vermeld van organisaties, bedrijven en/of personen die volgens onderzoek waren betrokken bij de kunstroof 7 ; - de objecten op veilingen werden verworven; - objecten afkomstig bleken uit de collectie Goudstikker. Voor een overzicht van objecten die op veilingen zijn verworven, wordt verwezen naar bijlage 1: Veilingen van de laatste tussenrapportage. Op grond hiervan werd gepoogd de herkomstgeschiedenis te achterhalen van objecten die via de volgende veiling- en kunsthandels zijn verworven: - Kunsthandel Legats Maim; - Kunsthandel Alberge; - Kunsthandel Paul Brandt; - Firma Premsela & Hamburger; - Gustav Cramer; - Kunsthandel Jagenau; - Kunsthandel d Audretsch; - Kunsthandel Boer Oudt Holland ; - Bernard Houthakker; - Veilinghuis Van Marle & Bignell; - Veilinghuis Mak van Waay; - Veilinghuis Frederik Muller; - Kunstveiling Paul Graupe, Berlijn. 8 In sommige gevallen kon over de herkomst van dergelijke objecten niets meer worden achterhaald. In catalogi werd geen enkele melding gemaakt van oorspronkelijke eigenaren of archiefmateriaal bleek niet bewaard of aanwezig. Pag. 14 van 36

15 In een enkel geval stuitten de onderzoekers bij toeval op een problematische herkomst, bijvoorbeeld bij de hieronder beschreven verwerving van werken uit het bezit van de heer R. Croes in UITKOMST VAN HET ONDERZOEK In totaal is ten behoeve van het onderzoek in stamboeken en andere bronnen onderzoek verricht naar de herkomst van 2759 verwervingen (met in totaal objecten), waarvan: stb andere bronnen - kunstnijverheid 409 (81) - moderne kunst 374 (16) prenten; 332 (11) tekeningen; 495 (33) schilderijen; 75 (5) beelden; - muziekinstrumenten 785 (30); - muziekarchief (57); - muziekbibliotheek. (56). Van 402 objecten is onbekend gebleven van wie de objecten verworven zijn, het jaar van verwerving is echter wel bekend (zie laatste tussenrapportage, bijlage 2: Herkomst onbekend ). Het onderzoek naar de herkomst van objecten met een zogenoemd z.j. nummer blijft problematisch. De objecten hebben destijds namelijk een z.j. nummer gekregen, omdat de herkomst niet meer kon worden achterhaald. Alleen objecten waarvan duidelijk is dat zij oud bezit zijn, kunnen uit dit bestand worden verwijderd. In de bijlage Objecten zonder jaaraanduiding wordt een overzicht gegeven van de objecten in deze categorie. Opgemerkt dient te worden dat wel is vastgesteld dat van een substantieel deel van deze objecten is vastgesteld dat zij in ieder geval vóor 1935 zijn verworven. Uit het onderzoek naar de verwervingen in de periode blijkt de herkomst van het merendeel van de objecten in de collectie van het Gemeentemuseum Den Haag niet problematisch. In totaal zijn de 126 administratieve probleemgevallen van de laatste tussenrapportage teruggebracht tot 62. Op het geheel van 2759 verwervingen is dat 2,25 %. Het aantal objecten betrokken bij deze verwervingen bedraagt 67 (en enkele (archief)collecties). Op een totaal van objecten is dat 0,51 %. Ten aanzien van een zeer beperkt aantal verwervingen bleef na dit onderzoek een aantal vragen onbeantwoord (zie bijlage Overige problemen ). De aard van het merendeel van de probleemgevallen varieert van een bruikleen die administratief niet juist is verwerkt tot het ontbreken van gegevens over de verblijfplaats of het bestaan van erfgenamen van de bruikleengevers, zodat niet helder is of de bruikleen nog geldig is. Dankzij medewerking van het Centraal Bureau voor Genealogie is een groot deel van deze administratieve problemen inmiddels op te lossen. Ter illustratie van de verscheidenheid van deze probleemgevallen wordt hier aan een tweetal nader aandacht besteed. In de collectie is een aantal objecten aanwezig dat volgens de administratie oorspronkelijk in bezit was van Van Limburg Stirum. Een achttal van deze werken is in 1948 via het Instituut Collectie Nederland (ICN) in bruikleen aan het museum afgestaan. Dit zou kunnen betekenen dat het werken zijn die na de oorlog werden beschouwd als vijandelijk vermogen. In het SNK-archief bevindt zich een beheersdossier waarin een aantal werken wordt genoemd, waarvan vaststaat dat die in ieder geval als zodanig werden beschouwd. Zekerheid is hierover evenwel niet verkregen. Een aantal andere werken werd in 1949 door het Centraal Bureau voor Genealogie aan het museum overgedragen. Het is onbekend wat er sindsdien met deze objecten is gebeurd. Pag. 15 van 36

16 Op 30 november 1955 wendde de directie van de Dienst voor Schone Kunsten (Gemeentemuseum) zich tot het Nederlands Beheersinstituut met het voorstel een kleurtekening van Jan Sluyters: Meisje in het blauw aan te wenden voor wandversiering in een van de kamers van het nieuwe stadhuis (Burg. De Monchyplein) Dit werk had men in bruikleen van het Beheersinstituut, maar de eigenaar van dit werk was niet bekend. Tentoonstellen in een openbare ruimte zou wellicht onder het publiek tot herkenning van het werk en vaststelling van de eigenaar kunnen leiden. Half december 1955 antwoordde het Beheersinstituut akkoord te gaan met dit voorstel en deed de suggestie dit werk zo mogelijk te hangen in de hal van de afdeling Bevolking. Hoewel we mogen aannemen dat sindsdien menigeen de tekening heeft kunnen aanschouwen, heeft deze poging de eigenaar te achterhalen geen succes gehad. Het werk bevindt zich namelijk nog steeds in de collectie van het museum (TEK ). Pag. 16 van 36

17 (PROBLEMATISCHE) AANKOPEN De handel in kunst heeft in kwantitatieve zin niet onder de bezetting geleden. Zo zette de systematische wijze waarop de bezetter zelf kunstvoorwerpen trachtte te verwerven de markt danig in beweging. Bovendien zagen relatief veel particuliere eigenaren, evenals menige kunstenaar, zich genoodzaakt kunstvoorwerpen te koop aan te bieden, als de bezetter deze al niet roofde om te gelde te maken. Daar kwam nog bij dat de bloeiende kunsthandel menigeen gelegenheid bood tot het beleggen en witten van zwart geld. Het gevolg was dat zowel de meeste kunsthandelaren als veilinghuizen zeker tot in 1944 succesvol opereerden. Dat hierbij de grenzen van het oorbare in het gedrang kwamen en menigmaal werden overschreden is genoegzaam bekend. 9 Het is niet aannemelijk, dat de belangrijke Nederlandse musea, laat staan het Gemeentemuseum, onbekend waren met de rol die sommige veilinghuizen in Nederland en Duitsland speelden bij het veilen van door Duitsers in beslag genomen of onder druk van de nationaal-socialistische heerschappij verkochte kunstvoorwerpen. Vooral een kunstinstelling als het Gemeentemuseum, dat meer aankocht van Duitse kunstenaars dan andere Nederlandse musea, kon bewust of onbewust in de situatie terecht komen dat er dubieuze aankopen werden gedaan. Dit geldt natuurlijk in hoge mate voor alles wat gedurende de oorlogsjaren via de bank Lippmann Rosenthal en Co. te koop werd aangeboden. Zoals hieronder wordt beschreven beperkte het risico van besmette aankopen zich niet uitsluitend tot de bezettingsjaren, maar gold dit gevaar reeds voor aankopen in het nationaal-socialistische Duitsland van vóor de Tweede Wereldoorlog. De collectie Margarethe Oppenheim Op 18 tot en met 20 mei 1936 werd door het veilinghuis Julius Böhler de kunstcollectie van Margarethe Oppenheim geveild in de grote feestzaal van het Münchener Künstlerhaus. De 1232 voorwerpen die onder de hamer kwamen waren van hoge artistieke en kunsthistorische waarde. Kein einziges Stück befindet sich in diesem Besitz, das nicht eine Krachtleistung ist: es sind lauter Arbeiten von aussergewöhnlicher handwerklicher und künstlerischer Vollendung 10. Geen wonder dat vooraanstaande figuren uit de wereld van de kunstverzamelaars zich op de veiling verdrongen. (...) da erfährt man denn erst, welch grosse Namen und Würden unter uns weilen, Vertreter berühmter Museen aus Deutschland und von weither (...). 11 Als enig Nederlands museum gaf ook het Haags Gemeentemuseum op deze veiling acte de présence en kocht voor RM 2000,- een Albarello (OCE ). 12 De opbrengst van de totale veiling (RM ,-) werd gestort op een geblokkeerd Nachlass-Konto Frau Margarethe Oppenheim bij de Deutsche Länderbank Berlin. 13 Onduidelijk is of de erven Oppenheimer ooit enige aanspraak op het tegoed van deze veiling hebben kunnen laten gelden. De collectie Emma Budge In het Jaarboek van het Haags Gemeentemuseum 1938 publiceerde directeur Van Gelder een artikel over een zogenaamde bekerschroef uit 1642 van de Haagse zilversmid Andries Grill (OME ). Dit waardevolle voorwerp, dat zich nog altijd in de collectie van het Gemeentemuseum bevindt, was eind 1937 door Van Gelder aangekocht op de veiling van de joodse verzameling van de dan recentelijk overleden Emma Budge bij het Berlijnse veilinghuis Hans W. Lange. Het ging om een collectie van betekenis die oorspronkelijk bij testament was vermaakt aan de stad Hamburg. Vooral in verband met de nationaal-socialistische politiek ten aanzien van joden kwam Emma Budge hierop terug en overwoog delen van haar collectie te vermaken aan het Metropolitan Museum in New York. Nieuwe Pag. 17 van 36

18 verordeningen van de nazi s beperkten evenwel meer en meer de vrije beschikking van joden over hun eigendommen. Hierop besloot de eigenaresse de zaak aan haar executeur-testamentair over te laten. In een codicil van 21 november 1935 merkte ze volgens een publicatie van A. Heuss op: Eine Veräusserung all dieser Gegenstände innerhalb des Deutschen Reiches wird voraussichtlich nicht ratsam sein. 14 Heuss vervolgt: Als Emma Budge am in Hamburg eines natürlichen Todes starb, entschieden sich ihre Testamentsvollstrecker dazu, die Sammlung in Berlin bei dem Auktionator Lange versteigern zu lassen, um so Gelder flüssig zu machen für diejenigen Erben, die noch auswandern konnten und wolten. [...] Die Sammlungen Budge und Silberberg stehen für viele jüdische Sammlungen, die bereits vor dem Novemberpogrom 1938 unter dem Druck der diskriminierenden Massnahmen gegen Juden von den Eigentümern verkauft wurden. Dabei fand über den Kunsthandel in Berlin eine scheinlegale Arisierung jüdischen Sammlungen aus dem ganzen Reich statt, die bisher in der Kunstraub-Literatur noch nicht genügend beachtet worden ist.. (...) Die Erwerbungen auf den Judenauktionen sind aus heutiger Sicht unrechtmässig. Van Gelder of een van de conservatoren verwierf de bekerschroef voor 2200 RM. Voor 110 RM werd uit dezelfde boedel nog een islamitisch aardewerk schaal gekocht (OCE ). Bepaald werd dat onderzocht zou worden of erven van de oorspronkelijke eigenaresse deze voorwerpen wensten te claimen. Daartoe moest allereerst worden bepaald of en waar nabestaanden zijn te traceren. Het herinnerings- en onderzoeksinstituut Yad Vashem te Jeruzalem werd benaderd met het verzoek inlichtingen te verstrekken over het bestaan en de verblijfplaats van erfgenamen. Eveneens werd contact opgenomen met het Centrum informatie en documentatie Israël (CIDI) met het verzoek te assisteren en te adviseren. Na raadpleging van de ter beschikking staande bronnen kon het Yad Vashem helaas geen gegevens omtrent eventuele erfgenamen verstrekken. De Duitse onderzoeker naar kunstroof in de Tweede Wereldoorlog, mevrouw dr. A. Heuss, bleek wel contact te hebben gehad met enige erfgenamen van Emma Budge. Volgens haar informatie zien deze erfgenamen af van het indienen van een claim. Wel wees zij er met nadruk op dat deze informanten slechts namens enkele erfgenamen spraken. Het CIDI gaf in overweging een oproep te plaatsen in het vermaarde internationale joodse dagblad, The Jerusalem Post. Na overleg met de heer R. Naftaniël is de volgende tekst geconcipieerd: The municipality of The Hague (NL) has recently finished an investigation into the provenance of the art-collection of the Gemeentemuseum Den Haag. Some objects appear to be acquired from the collections of Emma Budge and Margarethe Oppenheim. The chairman of the Culture-executive of the Municipality of The Hague invites heirs of both art-collectors to contact her Address:... De heer Naftaniël gaf bovendien in overweging deze oproep te verspreiden via het adressenbestand van M.A.R.O.R., de organisatie die is belast met de administratieve verwerking van joodse claims. Uit de jaarverslagen van het museum blijkt, dat het na de evacuatie van oktober 1942 niet meer mogelijk was op reguliere wijze te functioneren. Wel werd de collectievorming, zij het gaandeweg op minder grote schaal, voortgezet. Tot de evacuatie kocht het museum op diverse veilingen nog interessante werken aan, onder andere uit de collectie Jacques Goudstikker en uit de collectie Emanuel Vita Israël. Pag. 18 van 36

19 De collectie Goudstikker Gezien de aandacht die de zogenoemde Goudstikker-affaire in de media heeft gekregen, werd gedurende het onderzoek uitgebreid onderzocht of werken uit het voormalig bezit van de kunsthandel Jacques Goudstikker in de collectie van het Gemeentemuseum Den Haag aanwezig zijn en op welke wijze deze zijn verworven. Op 8 oktober 1940 heeft het Gemeentemuseum zes tekeningen van Jan Toorop verworven uit de collectie van wijlen J. Goudstikker, die bij het veilingbedrijf Frederik Muller werden geveild (veilingnummer 43, TEK t/m 0115). De tekeningen waren in 1935 al te zien geweest op de tentoonstelling: Monumentale Kunst in het Stedelijk Museum Amsterdam (SM). Ze waren ingezonden door Jacques Goudstikker. De zes tekeningen maakten deel uit van een serie van twaalf tekeningen die Jan Toorop in 1904 en 1905 vervaardigde van het interieur van de Int. Kaarsenfabriek te Gouda. De aankoop werd samen met het SM te Amsterdam gerealiseerd. De serie werd gelijkelijk over de twee nieuwe eigenaars verdeeld. Nader onderzoek heeft uitgewezen dat de serie een zogenoemd laag Goudstikker-nummer heeft (2518 tot en met 2529). 15 Dit betekent dat de tekeningen deel uitmaakten van de in Nederland achtergelaten handelsvoorraad zoals die was geadministreerd in het inkoopboekje van Jacques Goudstikker. Dit zakboekje droeg Goudstikker bij zich toen hij in mei 1940 met vrouw (Dési Goudstikker-Halban) en kind (Edo) aan boord van de SS Bodegraven naar Amerika trachtte te vluchten. Na een fatale val in het ruim van dit schip kwam Goudstikker om het leven. Zijn weduwe liet door de Foreign Economic Administration te New York een inventarislijst opmaken van de in bezet Nederland aanwezige handelsvoorraad van Goudstikker N.V., hoogstwaarschijnlijk gebaseerd op Goudstikker s zakboekje. In Nederland werd na een omstreden algemene aandeelhoudersvergadering op 3 juni een nieuwe directeur aangesteld, de heer A.A. ten Broek. Deze verkocht ruim vijf weken na zijn aantreden als directeur alle bezittingen van de vennootschap aan twee Duitsers: Alois Miedl en Hermann Goering. Dit alles gebeurde buiten medeweten en zonder toestemming van de grootste aandeelhouder, Desiree Goudstikker-Halban. Op 13 juli 1940 tekende Ten Broek twee contracten: een met Goering (middels zijn agent Hofer) en een met Miedl. De Duitse bankier Alois Miedl nam voor hfl ,- alle eigendommen van Goudstikker N.V. over. Het ging het bedrijf van Miedl (verder aangeduid als Nieuwe Goudstikker ) gedurende de oorlog voor de wind. Dankzij zijn relaties met Duitse cliënten en zijn beschermheer Goering exporteerde hij een aanzienlijke hoeveelheid kunstwerken naar Duitsland. De totale winst over de oorlogsperiode wordt geschat op circa 4 tot 5 miljoen gulden. Miedl baseerde zijn administratief beheer op de reeds aanwezige administratie van de Oude Goudstikker-collectie. Onder de door hem verkochte kunstwerken bevonden zich objecten uit de Oude Goudstikker-collectie (administratienummers tot ca. 3200), maar ook werken die Miedl via andere handelaars en particulieren had verworven (administratienummers boven de 5000). Na de oorlog werd de inmiddels teruggekeerde Desi Goudstikker-Halban samen met Max Meyer en E.E.M. Lemberger Jr. tot directie van de Oude Goudstikker benoemd. De nieuwe directie besloot ten aanzien van de Miedl-transactie rechtsherstel na te streven. Voor de Goering-transactie werd geen procedure tot rechtsherstel begonnen. Op 1 augustus 1952 werd bij notaris Spier te Amsterdam een akte van minnelijk rechtsherstel verleden. De partij Goudstikker kreeg de onroerende goederen, vele honderden kunstwerken en andere zaken terug, tegenover het afdragen van een deel van de oorspronkelijke koopsom. Voorts werd onder meer geregeld dat de Oude Goudstikker afstand deed van alle rechten ten aanzien van schilderijen en kunstvoorwerpen die tussen mei 1940 en mei 1945 door Goudstikker NV aan Miedl-N.V. ( Nieuwe Goudstikker ) zijn geleverd, ongeacht of deze inmiddels uit het buitenland zijn gerecupereerd dan wel Pag. 19 van 36