Tweede vervolgrapportage Herkomst & restitutie

Transcriptie

1 Tweede vervolgrapportage Herkomst & restitutie

2 Tweede vervolgrapportage van het onderzoek naar de collectievorming van het Gemeentemuseum Den Haag voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog en de afwikkeling in de na-oorlogse jaren. Drs D. Brongers (Haags Gemeentearchief) M. van Houten-de Kom (Gemeentemuseum Den Haag) Den Haag, 30 juni 2000

3 Inhoudsopgave Inleiding Hoofdstuk 1 Verslag van de uitwerking van opdrachten en nader onderzoek 1.1 Uitkomsten van het contact met het Art Loss Register 1.2 De eventuele aanspraken van de erven Oppenheim en Budge 1.3 De nieuwe Goudstikkers in de schenking van R. Croes 1.4 De verwerving van objecten uit de collectie van Emanuel Vita Israël 1.5 De eventuele aanspraken van erven Larsen-Menzel 1.6 De gedragslijn t.a.v. de objecten waarvan in 1962 de rechtmatige eigenaren niet bekend waren Hoofdstuk 2 Verslag van het onderzoek ter vervolmaking van de catalogus van het Gemeentemuseum Den Haag, Opzet van het onderzoek 2.2 Verloop van het onderzoek 2.3 Uitkomst van het onderzoek Conclusie Eindnoten Bijlagen Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3

4 Inleiding Voorliggend rapport vormt het tweede verslag van het Vervolgonderzoek Herkomst & Restitutie. Na voltooiing van het eerste vervolgrapport (20 december 1999) resteerden nog enkele onopgehelderde zaken, waarover thans meer informatie kan worden verstrekt. Tevens wordt verslag gedaan van de uitvoering van de opdrachten die naar aanleiding van het vervolgrapport aan de gemeentearchivaris werden gegeven. Voorts worden de uitkomsten gepresenteerd van het systematisch onderzoek zoals dat conform geschetst model in de eerste vervolgrapportage is uitgevoerd. Naar verwachting zal het complete onderzoek eind december kunnen worden afgesloten met de presentatie van het Eindrapport Herkomst & Restitutie. Een waarderend woord is hier op zijn plaats voor de nauwgezetheid en vasthoudendheid waarmee mevrouw M. van Houten-de Kom de gegevens ter vervolmaking van de catalogus in een database heeft samengebracht. De bijlagen bij dit rapport zijn aan deze noeste arbeid ontleend.

5 Hoofdstuk Uitkomsten van het contact met het Art Loss Register Een van de opdrachten naar aanleiding van de uitkomsten van het Vervolgonderzoek Herkomst & Restitutie was contact op te nemen met het Art Loss Register te Londen, teneinde de in de bijlage genoemde vermiste werken te doen opnemen in de door het Art Loss Register beheerde database van kunstwerken die gedurende de Tweede Wereldoorlog vermist zijn geraakt. Het Vervolgrapport is met mevrouw S. D. Jackson van het Art Loss Register uitvoerig besproken. In samenwerking met haar is gezorgd voor de vertaling en de opname van de gegevens in deze internationale database. Inmiddels is de invoer vervolmaakt, maar ontbreekt het helaas nog aan illustraties, die de opsporing en bepaling van de herkomst kunnen vergemakkelijken. Een verzoek aan het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (R.K.D.) daartoe een bijdrage te leveren, heeft helaas geen respons opgeleverd. De onderzoeker van het Haags Gemeentearchief, de heer D. Brongers, doet nu zelf onderzoek naar het bestaan van adequate illustraties in de documentatiebestanden van de R.K.D. Met het Art Loss Register is afgesproken dat mevrouw S. D. Jackson en de heer Brongers geregeld contact zullen onderhouden over de voortgang van de opsporing van deze werken. Mochten de bewuste werken op een (inter)nationale veiling ter verkoop worden aangeboden, dan zal door toetsing van de veilingcatalogi aan de internationale database gesignaleerd worden, dat het werken betreft, waarvan de gemeente Den Haag de rechtmatige eigenaar is. 1.2 De eventuele aanspraken van de erven Oppenheim en Budge In de vorige rapportages werd geconstateerd dat het Gemeentemuseum Den Haag enkele objecten in de collectie heeft, waarvan de herkomst problematisch is. Het betreft een zilveren bekerschroef van Andries Grill en een schaal van islamitsch aardewerk uit de in 1937 te Berlijn geveilde collectie Emma Budge en een zogenoemde Albarello uit de in 1936 te München ter verkoop gebrachte verzameling van Margarethe Oppenheim. Bepaald werd dat onderzocht zou worden of erven van de oorspronkelijke eigenaressen deze voorwerpen wensten te claimen. Daartoe moest allereerst worden bepaald of en waar nabestaanden zijn te traceren. Het herinnerings- en onderzoeksinstituut Yad Vashem te Jeruzalem werd benaderd met het verzoek inlichtingen te verstrekken over het bestaan en de verblijfplaats van erfgenamen. Gezien de gevoeligheid inzake het verstrekken van privé-gegevens betreffende joodse personen, dienen omslachtige procedurele wegen te worden bewandeld. Het antwoord op de reeds enkele maanden geleden gestelde vragen laat derhalve helaas nog op zich wachten. Inmiddels is wel contact opgenomen met het Centrum informatie en documentatie Israël (CIDI) met het verzoek te assisteren en te adviseren. Dankzij de medewerking van het Centrum kennen we thans de contactpersoon voor Yad Vashem bij de ambassade van Israël. De Duitse onderzoeker naar kunstroof in de Tweede Wereldoorlog, mevrouw dr. A. Heuss, heeft contact gehad met enige erfgenamen van Emma Budge. Volgens haar informatie zien deze erfgenamen af van het indienen van een claim. Wel wees zij er met nadruk op dat deze informanten slechts namens enkele erfgenamen spraken. Zowel het CIDI als mevrouw Heuss gaven in overweging eventueel een oproep te plaatsen in enige vermaarde (internationale) joodse tijdschriften. -1-

6 1.3 De nieuwe Goudstikkers in de schenking van R. Croes Tijdens het onderzoek naar de herkomst van werken in de collectie van het Gemeentemuseum bleek dat op 17 september 1980 een vijftal objecten als schenking is aanvaard van de heer R. Croes te Amsterdam. 1 Twee van deze schilderijen zijn afkomstig uit de collectie van Jacques Goudstikker, namelijk een Breitner: Dame ten voeten uit en een Sluyters: Neger met gele lendendoek. Beide werken worden in het vermaarde zakboekje van deze kunsthandelaar vermeld met nummer, naam en gecodeerde aanschafprijs. 2 De heer C. Croes, de vader van de schenker van deze werken aan het Gemeentemuseum, was een personeelslid van de Oude Goudstikker-kunsthandel. Bij de liquidatie van deze kunsthandel had Croes fl ,- ontvangen van de fl ,- die de nieuwe eigenaar, Alois Miedl, aan het personeel van de Kunsthandel had betaald. 3 Als kenner van de collectie van wijlen Jacques Goudstikker wist voormalig medewerker Croes beide bovengenoemde werken op de veiling van 8 september 1940 bij Frederik Muller te verwerven. De werken zijn sindsdien in bezit van de familie Croes gebleven tot de heer R. Croes in september 1980 besloot de schilderijen aan het Gemeentemuseum Den Haag te schenken. In de vorige vervolgrapportage is reeds uiteengezet welke complicaties de herkomst van dergelijke schilderijen kunnen hebben De verwerving van objecten uit de collectie van Emanuel Vita Israël Op grond van de door mevrouw M.van Houten-de Kom verzamelde en ingevoerde gegevens in de voor dit onderzoek ontworpen database kon een selectie worden gemaakt van objecten die door het Gemeentemuseum gedurende de Tweede Wereldoorlog op veilingen zijn verworven. Vooral van werken die afkomstig bleken van veilinghuizen die inmiddels in het kader van de geschiedenis van de kunstroof een zekere reputatie hebben verworven, werd gepoogd de oorspronkelijke herkomst vast te stellen. Dankzij raadpleging van (geannoteerde) veilingcatalogi in de collectie van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie en beheersdossiers in het archief van de Stichting Nederlands Kunstbezit was het soms mogelijk meer gegevens over de objecten en de oorspronkelijke eigenaars te traceren. De drie objecten die volgens het jaarverslag 1940 werden gekocht op een veiling bij Frederik Muller blijken volgens de veilingcatalogus afkomstig uit de verzameling van wijlen Emanuel Vita Israël. Het veilinghuis bracht deze waardevolle kunsthistorische collectie van 5 tot en met 7 november 1940 onder de hamer. Het Gemeentemuseum wist bij die gelegenheid de hand te leggen op een drietal objecten ter aanvulling van de collectie kunstnijverheid, namelijk voor fl. 440,- een 15de eeuws bronzen kannetje (catalogusnummer 194, met afbeelding), voor fl. 40,- een gres beker en voor fl.120,-, een 16de eeuws kruikje met masker (catalogusnummer 292, met afbeelding). 5 Dat deze unieke verzameling ter veiling kwam, was het resultaat van het voortijdig overlijden van de joodse kunstverzamelaar E. Vita-Israël. Op 15 mei 1940 had deze kunstminnaar zich van het leven beroofd. Beide zoons van de heer Vita-Israël hebben de oorlog evenmin overleefd. Anno 2000 kan men zich de vraag stellen of nabestaanden genoemde veiling als een gedwongen verkoop zouden kunnen beschouwen. Ter informatie zij hier opgemerkt dat dergelijke transacties in Duitsland als verfolgungsgezwungen worden beschouwd. 1.5 De eventuele aanspraken van erven Larsen-Menzel Teneinde te kunnen vaststellen onder welke rechtstitel de objecten uit het bezit van S.E.L. Larsen- Menzel zich in de collectie van het Gemeentemuseum Den Haag bevinden werd nader onderzoek -2-

7 gedaan naar de geschiedenis van de familie Larsen en eventuele testamentaire regelingen die zouden zijn getroffen. 6 De familie Larsen blijkt in 1933 in Rijksdorp/Wassenaar te wonen aan de Van der Doeslaan 1. Het joodse gezin bezat de Duitse nationaliteit. Het gezinshoofd, Hans Ludwig Larsen, was op 13 juli 1892 te Berlijn geboren. Zijn echtgenote, Susanne Elisabeth Liberta Larsen-Menzel had op 20 juni 1911 te Wenen het levenslicht aanschouwd. Op 8 oktober 1933 geeft het echtpaar Larsen-Menzel met blijdschap kennis van de geboorte van een zoon, Harald Eduard. Twee jaar later wordt het gezin verblijd met de geboorte van een dochter, Ingrid Louise, op 15 april De heer Hans Ludwig Larsen was gedelegeerd commissaris en administrateur van de firma Wijnhoff en van Gulpen en Larsen S.A., maar gedurende enige jaren was hij reeds niet meer actief betrokken bij het bedrijf. Wellicht kwam dit voort uit zijn snel voortschrijdende ziekte, waaraan hij op 3 november 1937 na een langdurig ziekbed overleed. De teraardebestelling op de begraafplaats Westerveld te Velsen trok zoveel belangstelling dat er in de dagbladen gewag van werd gemaakt. Of het gezin zich in Nederland had gevestigd om het snel voortschrijdend anti-semitisme in Duitsland van na de Machtsübernahme (1933) te ontvluchten is niet bekend, maar uitgesloten is het zeker niet. Wel zeker is dat de weduwe Larsen-Menzel en haar beide kinderen op 24 oktober 1939 naar Californië vertrokken. Dit besluit werd mogelijk ingegeven door de Duitse inval in Polen ruim een maand eerder. Raadpleging van de gegevens van het Bureau Vestigingsregister heeft aangetoond dat geen van de gezinsleden zich nadien nog in Nederland gevestigd. Op 16 maart 1937 liet het echtpaar door notaris dr. Ph. B. Libourel testament opmaken. 7 In zijn laatste wilsbeschikking verklaart de heer Larsen van Duitse nationaliteit te zijn, zoodat het Duitsche recht op hem en zijn nalatenschap toepasselijk is. Tot Testamentvolltrecker werden de heren J.W.C. van Steeden, mr. G.A. van Haeften en dr. C. Herzfeld benoemd. Mochten alle uitvoerders van de uiterste wil ontbreken, dan zou de rechter overeenkomstig het Duitse recht nieuwe uitvoerders benoemen. De erflater bepaalde verder dat zijn executeuren het daadwerkelijk beheer van zijn vermogen zouden opdragen aan de Nederlandsche Handelmaatschappij (N.H.M.), behoudens enkele voorbehouden. Alle vroegere testamenten werden herroepen. 8 Mevrouw Larsen-Menzel verkreeg het vruchtgebruik uit de nalatenschap. Onderzoek in het archief van de Stichting Nederlands Kunstbezit (S.N.K.) wijst uit dat dit vruchtgebruik door de Duitse bezetter werd beschouwd als voortkomend uit een zogenoemde Vijandelijke Nalatenschap, een speciale vorm van vijandelijk vermogen. Mr. Franssen had in zijn hoedanigheid van Verwalter uit deze als vijandelijk beschouwde nalatenschap een grote hoeveelheid schilderijen, tekeningen en antiek, onder andere afkomstig uit bruiklenen aan het Gemeentemuseum en museum De Lakenhal, doen veilen. 9 Een twaalftal schilderijen werd gevorderd door het Rijkscommissariaat (dr. Göpel) ten behoeve van het Führermuseum te Linz. Blijkens stukken in het archief van de Stichting Nederlands Kunstbezit heeft bovengenoemde mr. G.A. van Haeften, als executeur-testamentair, in de naoorlogse afwikkeling van deze nalatenschap in oktober 1945 een onderhoud gehad met de heer K.G. Boon van de S.N.K. In dit gesprek was bij hem de indruk ontstaan dat de twaalf in Duitsland opgespoorde objecten zouden worden teruggevoerd naar de erfgenamen. Volgens de regelingen van het naoorlogs rechtsherstel werden gerecupereerde vermogensbestanddelen onder beheer gesteld van het Nederlands Beheersinstituut, dat vervolgens het daadwerkelijk beheer van kunst- en antiekvoorwerpen aan de S.N.K. had opgedragen. De executeurs namen aan dat zij in staat zouden worden gesteld het oorspronkelijk eigendomsrecht van de in 1939 genaturaliseerde erfgenamen op deze objecten te bewijzen, zodat deze in hun recht konden worden hersteld. In juli 1947 delen zij evenwel mee na herhaalde overweging tot de slotsom (te zijn) gekomen, dat zij beter doen te berusten in de plaats gehad hebbende vervreemding der schilderijen en derhalve af te zien van rechtsherstel

8 Wat de overwegingen zijn geweest die tot deze conclusie hebben geleid, is (nog) niet achterhaald. Evenmin is hiermee sluitend bewezen dat deze slotsom ook gold voor de objecten in de collectie van het Gemeentemuseum Den Haag. Dat in geen der geraadpleegde archieven zelfs maar een verwijzing is te vinden in de richting van pogingen tot rechtsherstel inzake deze objecten maakt dit echter wel aannemelijk De gedragslijn t.a.v. de objecten waarvan in 1962 de rechtmatige eigenaren niet bekend waren Nader onderzoek in het archief van de Commissie van Advies voor de Dienst voor Schone Kunsten lijkt onmiskenbaar te wijzen op een gedragslijn die de voormalige objecten uit joods bezit deed samenvoegen met bezittingen uit het legaat van mevrouw Van Dijk-Eussen. De heer Wijsenbeek deelde in de vergadering van de commissie van 10 juli 1962 mee, dat mevrouw Van Dijk-Eussen in 1956 haar vermogen aan het Haags Gemeentemuseum had geschonken. Enige weken voor genoemde vergadering was zij overleden, waardoor haar met vruchtgebruik belaste bezittingen waren vrijgekomen. Notaris Küller had volgens de heer Wijsenbeek voorgesteld deze goederen op een speciale veiling in Pulchri Studio te laten verkopen door het Venduhuis der Notarissen. Met de netto opbrengst van deze openbare verkoping werd het Van Dijk-Eussen-fonds ingesteld. In een aantekening (in het handschrift van Wijsenbeek?) op de agenda van de vergadering van 27 september 1962 wordt de vraag gesteld of: Voorm(alig) Joods bezit (...) bijgevoegd (kan) worden bij veiling v(an) Dijk? 12 Dat deze vraag in daden werd omgezet lijkt zeer aannemelijk. Op 5 en 6 november 1963 werd door het Vendu-huis der Notarissen in Pulchri-Studio een najaarsveiling gehouden van schilderijen, Chinees e.a. porselein, aardewerk, kristal, glas, brons, tin, koper, ivoor, kunstvoorwerpen, perzische kleden, meubelen, goud, zilver en juwelen, onder meer (cursief van auteur) afkomstig van het bezit van wijlen Mevrouw de Weduwe J.J.H.F. van Dijk-Eussen te s- Gravenhage, ten overstaan van notaris P.H. van den Steen De titel van de catalogus van een volgende veiling (28 en 29 mei 1963) spreekt slechts over goederen uit het bezit van Van Dijk- Eussen. 13 In het Gemeentemuseum Den Haag blijkt de notariële akte van het bezit van mevrouw Van Dijk- Eussen nog aanwezig. De in deze akte gespecificeerde objecten moeten nu worden afgezet tegen de voorwerpen die in de veilingcatalogus worden omschreven. Het netto-resultaat van deze vergelijking zal waarschijnlijk de beschrijving van de bij de veiling gevoegde objecten uit de depots van het Gemeentemuseum op kunnen leveren. -4-

9 Hoofdstuk 2 Onderzoek ter vervolmaking van de catalogus van het Gemeentemuseum Den Haag, Opzet van het onderzoek Het aantal objecten dat in de periode door het gemeentemuseum is verworven bedraagt Voorts bevinden zich in de collectie 5236 objecten met zogenaamde z.j. nummers (nummers zonder jaar, waarvan de gegevens betreffende de herkomst niet bekend zijn). Behalve Verwervingen en Z.j. s bevonden zich ook Bewaargevingen in de collectie van het Gemeentemuseum. Tijdens het onderzoek zijn de administratieve gegevens betreffende de bewaargevingen tijdens de oorlogsperiode in een bestand ingevoerd om een beter overzicht te krijgen. In totaal gaat het om bijna 400 bewaargevingen. Deze moeten nog worden gecontroleerd op eventuele onduidelijkheden of fouten. In deze vervolgrapportage wordt verslag gedaan van de eerstgenoemde groep van objecten. De eindrapportage in december 2000 zal een systematisch overzicht geven van de zogenoemde Z.j. s en de bewaargevingen in de periode van de Duitse bezetting. Het onderzoek is conform het in de in vorig vervolgrapport gepresenteerde aanpak verricht (Zie stroomschema aldaar). Voor het Gemeentemuseum betekende dit dat de hele collectie uit de periode moest worden geverifieerd op ongeregeldheden inzake Verwervingen. Hiertoe werd een databasebestand gemaakt, met de hierna volgende velden: - stamboek in dit boek staan alle binnenkomende objecten per soort object vermeld - oud inventarisnummer uniek nummer voor elk verworven object - nieuw inventarisnummer het inventarisnummer volgens de methode die in 1956 in gebruik is genomen - soort verwerving aankoop; veiling; schenking; legaat; bruikleen; onbekend - verworven van de naam van de persoon/instelling van wie het museum het object verworven heeft - jaar van verwerving jaar waarin het object verworven is - soort object tot welke collectie (afdeling) behoort het object - kunstenaar naam van de vervaardiger van het object - omschrijving object omschrijving van het object of opsomming om wat voor objecten het gaat - opmerkingen opmerkingen omtrent de verwerving, en alle gegevens die over deze verwerving gevonden zijn - afgerond wanneer een verwerving duidelijk in orde is, is dit venster afgevinkt - probleem wanneer er een onduidelijkheid over de verwerving bestaat werd dit venster afgevinkt -5-

10 Voor het onderzoek zijn de volgende bronnen geraadpleegd: Intern: - stamboeken van de afdelingen; - register van openstaande bruiklenen; - Mededeelingen van den Dienst voor Kunsten en Wetenschappen der gemeente s- Gravenhage, '; - Mededelingen van de Dienst voor Schone Kunsten der gemeente s-gravenhage '; - Mededelingen, Gemeentemuseum van Den Haag '; - Verslagen van den Dienst voor Kunsten en Wetenschappen van s-gravenhage, ; - Verslag van het Gemeentemuseum van s-gravenhage, ; - Verslag van den Dienst voor Schoone Kunsten der gemeente s-gravenhage 1945; - Dienst voor schone kunsten der gemeente s-gravenhage, verslagen over het jaren 1946, (verslag1947 ontbreekt en verslag1956 is nooit gemaakt); - correspondentie, hieruit is met name de briefwisseling inzake de verwervingen genoteerd, met name de bedankbrieven en/of de besluiten aanvaarding B&W 14 ; - besluiten aanvaardingen van B&W (zover deze in het museum aanwezig waren). Extern: - Rijksdienst Kunsthistorische Documentatie RKD), catalogi van veilinghuizen (met name van veilinghuizen met een zekere reputatie ten tijde van de kunstroof); - Algemeen Rijks Archief (ARA), Archief van de Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK) en archief van het Nederlands Beheersinstituut (NBI). Buiten het onderzoek bleven de volgende objecten: - muziekarchieven, naar deze stukken kon geen onderzoek worden verricht, omdat gegevens omtrent de verwerving van dergelijke stukken nooit zijn genoteerd; - sociale kunstaankopen (S- en K- werken), deze werken (meestal) in opdracht van de gemeente zijn vervaardigd; - verwervingen rechtstreeks van de kunstenaar; - objecten in de collectie van het kostuummuseum, daar deze collectie pas na 1956 werd verworven. 2.2 Verloop van het onderzoek Aanvankelijk werden gegevens betreffende elk object afzonderlijk in de database ingevoerd, maar na de de invoer van gegevens uit de stamboeken van de schilderijen en beeldobjecten bleek deze werkwijze voor met name de prenten, tekeningen en kunstnijverheid niet haalbaar. Dikwijls bleek een verwerving meerdere objecten te omvatten, soms zelfs tientallen. Daarom zijn verder per verwerving de gegevens ingevoerd (uitzonderingen daargelaten). Het verifiëren van de nog openstaande bruiklenen kon met name onduidelijkheden opleveren over de administratieve afhandeling van een bruikleen (bijvoorbeeld geen bewijs van definitieve -6-

11 teruggave of onbekende erfgenamen). Op- en aanmerkingen dienaangaande zijn vermeld in het veld Opmerkingen. Tijdens de raadpleging van de jaarverslagen en mededelingen, is gelet op de vermelding van schenkingen, aankopen en bruiklenen. Indien daarvan sprake was, is bij de betreffende Verwerving het jaarverslag vermeld. Bij schenkingen en bruiklenen werd in de jaarverslagen ook de naam van de persoon/instelling vermeld, bij aankopen was dit (helaas) niet het geval. Omtrent een aantal verwervingen van het muziekarchief werd alsnog duidelijkheid verkregen. Zij bleken in het jaarverslag vermeld te zijn. Tenslotte bleek dat verwervingen soms wel in het jaarverslag zijn vermeld, maar niet in de stamboeken. In dergelijke gevallen is de Verwerving wel in de database ingevoerd, maar zonder vermelding in het veld Stamboek. Speciale aandacht kregen herkomstgegevens van objecten indien: - namen in stamboek, jaarverslag en correspondentie niet overeenkwamen; - namen werden vermeld van joodse kunsthandelaren en -verzamelaars 15 ; - namen werden vermeld van bedrijven die volgens onderzoek waren betrokken bij de kunstroof 16 ; - de objecten op veilingen werden verworven; - objecten afkomstig bleken uit de collectie Goudstikker. Voor een overzicht van objecten die op veilingen zijn verworven, wordt verwezen naar bijlage 1: Veilingen ). Op grond hiervan werd gepoogd de herkomstgeschiedenis te achterhalen van objecten die via de volgende veiling- en kunsthandels zijn verworven: - Kunsthandel Legats Maim; - Kunsthandel Alberge; - Kunsthandel Paul Brandt; - Firma Premsela & Hamburger; - Gustav Cramer; - Kunsthandel Jagenau; - Kunsthandel d Audretsch; - Kunsthandel Boer Oudt Holland ; - Bernard Houthakker; - Veilinghuis Van Marle & Bignell; - Veilinghuis Mak van Waay; - Veilinghuis Frederik Muller; - Kunstveiling Paul Graupe, Berlijn. 17 Hierboven werd reeds stilgestaan bij de op veilingen verworven objecten, die uit de collecties Goudstikker en Vita Israël afkomstig bleken te zijn. In sommige gevallen kon over de herkomst van dergelijke objecten niets meer worden achterhaald. In catalogi werd geen enkele melding gemaakt van oorspronkelijke eigenaren of archiefmateriaal bleek niet bewaard of aanwezig. -7-

12 In een enkel geval stuitten de onderzoekers bij toeval op een problematische herkomst, bijvoorbeeld bij de hierboven reeds beschreven verwerving van werken uit het bezit van de heer R. Croes in Uitkomst van het onderzoek In totaal is thans in stamboeken en andere bronnen onderzoek verricht naar de herkomst van 2728 verwervingen (met in totaal objecten), waarvan: stb andere bronnen - kunstnijverheid 409 (79) - moderne kunst 374 (15) prenten; 332 (11) tekeningen; 495 (32) schilderijen; 71 (5) beelden; - muziekinstrumenten785 (25); - muziekarchief (55); - muziekbibliotheek. (40). De in de bijlagen vermelde objecten waarvan het inventarisnummers wordt gevolgd door een H behoren tot de collectie Haags Historisch Museum. Van 402 objecten is onbekend gebleven van wie de objecten verworven zijn, het jaar van verwerving is echter wel bekend (zie bijlage 2: Herkomst onbekend ). Het onderzoek naar de herkomst van objecten met een zogenoemd z.j. nummer blijft problematisch. De objecten hebben destijds namelijk een z.j. nummer gekregen, omdat de herkomst niet meer kon worden achterhaald. Alleen objecten waarvan duidelijk is dat zij oud bezit zijn, kunnen uit dit bestand worden verwijderd. In de eindrapportage zal hiervan nader verslag worden gedaan. Uit het onderzoek naar de verwervingen in de periode blijkt de herkomst van het merendeel van de objecten in de collectie van het Gemeentemuseum Den Haag niet problematisch. In totaal zijn de onderzoekers op 123 administratieve probleemgevallen gestuit (zie Bijlage 3: Problemen ). Op het geheel van 2728 verwervingen is dat 4,5 %. Het aantal objecten betrokken bij deze verwervingen bedraagt circa 140. Op een totaal van objecten is dat 1,08 %. De aard van de probleemgevallen varieert van een bruikleen die administratief niet juist is verwerkt tot het ontbreken van gegevens over de verblijfplaats of de erfgenamen van de bruikleengevers. Slechts in enkele gevallen is er sprake van een herkomst die nader onderzoek vergt. Dit geldt met name voor werken uit de collectie Goudstikker en een achttal beelden van Mendes Da -8-

13 Costa en Van Zijl. Deze beelden zijn volgens de inventariskaarten van 1944 geschonken uit het bruikleen van mevrouw D. Goldschmidt-Piccart. Van een schenking is evenwel geen bewijs gevonden in de geraadpleegde bronnen. -9-

14 Conclusie De in de bijlage van het eerste vervolgrapport genoemde werken die bleken te zijn vermist zijn thans opgenomen in de door het Art Loss Register beheerde database van kunstwerken die gedurende de Tweede Wereldoorlog vermist zijn geraakt. De onderzoeker van het Haags Gemeentearchief, de heer D. Brongers, doet onderzoek naar het bestaan van adequate illustraties in de documentatiebestanden van de R.K.D. Met het Art Loss Register is afgesproken dat mevrouw S. D. Jackson en de heer Brongers geregeld contact zullen onderhouden over de voortgang van de opsporing van deze werken. Mochten de bewuste werken op een (inter)nationale veiling ter verkoop worden aangeboden, dan zal door toetsing van de veilingcatalogi aan de internationale database gesignaleerd worden, dat het werken betreft, waarvan de gemeente Den Haag de rechtmatige eigenaar is. Teneinde helderheid te verkrijgen omtrent eventuele claims van erven Oppenheim en Budge werd het herinnerings- en onderzoeksinstituut Yad Vashem te Jeruzalem benaderd met het verzoek inlichtingen te verstrekken over het bestaan en de verblijfplaats van erfgenamen van Margarethe Oppenheim en Emma Budge. Eveneens is contact opgenomen met het Centrum informatie en documentatie Israël (CIDI) met het verzoek te assisteren en te adviseren. Zowel het CIDI als mevrouw Heuss geven in overweging eventueel een oproep te plaatsen in enige vermaarde (internationale) joodse tijdschriften. Drie objecten die volgens het jaarverslag 1940 werden gekocht op een veiling bij Frederik Muller blijken volgens de veilingcatalogus afkomstig uit de verzameling van wijlen Emanuel Vita Israël. Anno 2000 kan men zich de vraag stellen of nabestaanden genoemde veiling als een gedwongen verkoop zouden kunnen beschouwen. Ter informatie zij hier opgemerkt dat dergelijke transacties in Duitsland als verfolgungsgezwungen worden beschouwd. Tijdens het onderzoek naar de herkomst van werken in de collectie van het Gemeentemuseum bleek dat op 17 september 1980 een vijftal objecten als schenking is aanvaard van de heer R. Croes te Amsterdam. Twee van deze schilderijen zijn afkomstig uit de collectie van Jacques Goudstikker. De complicaties die deze verwerving zou kunnen hebben zijn reeds eerder uiteengezet. Nader onderzoek naar de objecten en de geschiedenis van de familie Larsen-Menzel heeft uitgewezen dat de in bruikleen gegeven objecten door de Duitsers zijn beschouwd als een Vijandelijke Nalatenschap. Gebleken is dat men uiteindelijk wel een verzoek om rechtsherstel heeft ingediend voor werken die ooit in bruikleen waren gegeven aan het museum De Lakenhal, maar dat uiteindelijk van dit verzoek werd afgezien. Aangezien uit geen enkele bron blijkt dat ooit een poging tot rechtsherstel is ondernomen voor objecten in de collectie van het Gemeentemuseum valt aan te nemen dat ten aanzien van deze objecten soortgelijke overwegingen hebben gegolden. -10-

15 Nader onderzoek in het archief van de Commissie van Advies voor de Dienst voor Schone Kunsten lijkt onmiskenbaar te wijzen op een gedragslijn die de voormalige objecten uit joods bezit deed samenvoegen met bezittingen uit het legaat van mevrouw Van Dijk-Eussen. In het Gemeentemuseum Den Haag blijkt de notariële akte van het bezit van mevrouw Van Dijk- Eussen nog aanwezig. De in deze akte gespecificeerde objecten moeten nu worden afgezet tegen de voorwerpen die in de veilingcatalogus worden omschreven. Het netto-resultaat van deze vergelijking zal waarschijnlijk de beschrijving van de bij de veiling gevoegde objecten uit de depots van het Gemeentemuseum op kunnen leveren. In totaal is thans in stamboeken en andere bronnen onderzoek verricht naar de herkomst van 2728 verwervingen (met in totaal objecten). Van 402 objecten is onbekend gebleven van wie de objecten verworven zijn, het jaar van verwerving is echter wel bekend. Het onderzoek naar de herkomst van objecten met een zogenoemd z.j. nummer blijft problematisch. De objecten hebben destijds namelijk een z.j. nummer gekregen, omdat de herkomst niet meer kon worden achterhaald. Alleen objecten waarvan duidelijk is dat zij oud bezit zijn, kunnen uit dit bestand worden verwijderd. In de eindrapportage zal hiervan nader verslag worden gedaan. Uit het onderzoek naar de verwervingen in de periode blijkt de herkomst van het merendeel van de objecten in de collectie van het Gemeentemuseum Den Haag niet problematisch. In totaal zijn de onderzoekers op 123 administratieve probleemgevallen gestuit. Op het geheel van 2728 verwervingen is dat 4,5 %. Het aantal objecten betrokken bij deze verwervingen bedraagt circa 140. Op een totaal van objecten is dat 1,08 %. Slechts in enkele gevallen is er sprake van een herkomst die nader onderzoek vergt. -11-

16 Eindnoten 1. SCH , SCH , SCH , SCH , BEO Het werk van Sluyters heeft nummer 1627 en is blijkens het zakboekje voor fl. 1200,- van Boendermaker gekocht, het werk van Breitner bezit nummer 2383 en werd voor fl. 880,- gekocht bij Frederik Muller uit de veiling van de collectie A. Neervoort van der Poll. 3. Venema, A., Kunsthandel in Nederland, , (Amsterdam, 1986), p Brongers, D., Vervolgrapportage Herkomst & Restitutie (Den Haag, december 1999), p De toenmalige prijs dient anno 2000 met 20 te worden vermenigvuldigd. 6. Het betreft de schilderijen van M.A.J. Bauer: Oosters straatje SCH en J. Toorop: In de Nes, Sch en vier zogenoemde bostelruggen (OCE , 0089, 0090, 0091). 7. In het repertorium respectievelijk vermeld onder de nummers en 10932, Centraal testamentenregister (C.T.R.). 8. Kopieën van beide testamenten en uiterste wilsbeschikkingen bevinden zich in kopie-vorm in het onderzoeksdossier dat berust bij het Haags Gemeentearchief. 9. Veilingen bij Van Marle & Bignell, d.d , , , , 03 t/m , 06 t/m en 25 t/m Algemeen Rijksarchief, archief van de Stichting Nederlands Kunstbezit, inv.nr Geraadpleegde archieven: HGA-archieven gemeentesecretarie, gemeentemuseum, dienst schone kunsten; ARA-Nederlands Beheersinstituut, Stichting Nederlands Kunstbezit. 12. Agenda voor de vergadering van de Commissie van Advies voor de Dienst voor Schone Kunsten, op donderdag 27 september 1962, te uur. 13. Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, catalogus-collectie. 14. In de eindrapportage zal nog verslag worden gedaan van de uitkomsten van het onderzoek in een restant van drie archiefdozen met correspondentie uit de periode Namen werden ontleend aan het boek van Adriaan Venema, Kunsthandel in Nederland, en de lijsten in het archief van de MFA&A (Public Record Office, Londen). 16. Ibidem. 17. De volgende archieven werden hiervoor geraadpleegd: ARA: archief SNK, archief NBI; Landesarchiv Berlin: Archiv Reichskammer für bildende Künste, Landesleitung Berlin; HGA: archief Van Marle & Bignell. -12-