KIJKWIJZER voor de leerlingen bij tentoonstelling Roofkunst

Transcriptie

1 1 KIJKWIJZER voor de leerlingen bij tentoonstelling Roofkunst Deze kijkwijzer is van: Groepje: School: Klas:.. Datum:... Inleiding Stel je voor dat een schilderij dat bij jou thuis in de kamer hangt opeens is verdwenen!? Dat overkwam veel Joodse gezinnen in de Tweede Wereldoorlog. De Joodse mensen zelf werden in de Tweede Wereldoorlog door de Nazi s vervolgd. En veel van hun kostbare spullen en schilderijen werden geroofd of onder dwang verkocht. Ongeveer 60 schilderijen die toen zijn verdwenen, zijn nu te zien op de tentoonstelling Roofkunst. Tentoonstelling Roofkunst Elk schilderij op de tentoonstelling heeft een eigen verhaal. Zeven van deze schilderijen en de verhalen daarachter gaan jullie zelf ontdekken. De schilderijen hebben verschillende onderwerpen. Je ontdekt wat genrestukken, landschappen, portretten en stillevens zijn, en je leert waaraan je ze kunt herkennen. Wat is Roofkunst Roofkunst is kunst die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de Nazi s is verzameld. Adolf Hitler, de leider van de Nazi s, had een grote verzameling kunstwerken. Hij liet die kopen of roven voor een museum dat hij wilde laten bouwen: het Führermuseum. Ook Hermann Goering, een belangrijke man naast Hitler, was een enthousiaste kunstverzamelaar die een eigen kunstcollectie opbouwde. Dit waren meestal werken van Joodse families of van Joodse kunsthandelaren. Soms verkochten Joden zelf hun schilderijen om met dat geld te kunnen vluchten voor de Nazi s of om onder te kunnen duiken. Veel eigenaren van deze kunstwerken zijn na de oorlog niet meer teruggekomen. Er is onderzoek gedaan naar de herkomst van de geroofde kunstwerken door familie en nabestaanden op te sporen. Herkomst gezocht 1997 De speurtocht naar de onbekende eigenaren van deze roofkunst is 20 jaar geleden begonnen. Sindsdien zijn veel werken teruggegeven aan de eigenaren en erfgenamen. Zo zijn de schilderijen van de Joodse kunsthandelaar Goudstikker terug gekomen bij zijn erfgenamen. Maar nog niet van alle kunstwerken zijn de erfgenamen gevonden. Er wordt nog steeds gezocht. Zodat teruggegeven kan worden, wat tijdens de oorlog onder dwang is verkocht of geroofd. Kijkwijzer Met deze kijkwijzer ontdek je niet alleen meer over de afbeelding op het schilderij, maar ook over de geschiedenis van het schilderij en het fenomeen Roofkunst. De schilderijen hebben veel meegemaakt en aan jou de taak om deze verhalen zelf te ontdekken. Met deze KIJKWIJZER word je al KIJKEND WIJZER.

2 2 FAMILIEPORTRET Kunstenaar: Abraham van den Tempel Titel: Albertine Agnes, Prinses van Oranje, met haar drie kinderen (van links naar rechts): Amalia, Prinses van Oranje, Hendrik Casimir II, Prins van Oranje en Wilhelmina Sophia, Prinses van Oranje Jaartal: 1668 Locatie: Fries Museum Leeuwarden In de zomer van 1940 is dit schilderij aangekocht voor het grote Führermuseum dat Hitler bij zijn geboorteplaats Linz (Oostenrijk) wilde bouwen. Hij liet kunstexperts de kunstwerken aankopen. Hitler had grote belangstelling voor kunst. Hij heeft zelf ook geschilderd maar werd tot zijn teleurstelling niet aangenomen op de kunstacademie. Het was een droom van Hitler om een eigen museum te hebben. KIJKVRAGEN 1. Wat valt je op aan de kleding en de haardracht van deze familie? 2. Waaraan kan je zien dat deze familie koninklijk is? 3. Waarom zou het jongste kind bloot zijn afgebeeld? 4. Wat heeft het jongste kind in de hand en wat zou dit betekenen? JOUW MENING 1. Wat vind je van het idee dat dit schilderij van een Nederlandse prinses met haar kinderen tijdens de oorlog naar het museum van Hitler zou gaan?

3 3 2. INTERIEUR Kunstenaar: Nicolaes Maes Titel: De Luistervink Jaartal: 1657 Locatie: Dordrechts Museum Net als schilderijnummer 1 van deze kijkwijzer is ook dit schilderij in 1940 aangekocht voor het grote Führermuseum, dat Hitler bij zijn geboorteplaats Linz wilde laten bouwen. Hitler liet door kunstexperts de kunstwerken aankopen. Zelf had hij veel belangstelling voor kunst. Hij heeft zelf ook geschilderd maar werd tot zijn teleurstelling niet aangenomen op de kunstacademie. Hitler s droom was een eigen museum en daarom liet hij deze schilderijen aankopen. In de 17 e eeuw werden veel schilderijen gemaakt van de binnenkant van huizen, bijvoorbeeld van een kamer of een hal. We noemen dit interieurschilderijen. Ook schilderijen van een dagelijkse situatie, bijvoorbeeld in een keuken, een woonkamer of op de markt, waren gewild in die tijd. Deze noemen we genrestukken. Dit schilderij is een combinatie van deze twee populaire onderwerpen. KIJKVRAGEN 1. Hoeveel mensen zie je in dit huis? Welke objecten zie je rechts op de voorgrond? 2. Tel eens hoeveel deuren je in dit schilderij ziet? 3. Het schilderij is vrij donker, toch zie je op verschillende plaatsen licht in het schilderij. Kun je drie plaatsen noemen waar het licht binnen komt? 4. Wat gebeurt er volgens jou in dit interieur? Waarom denk je dat dit schilderij De Luistervink heet?

4 4 JOUW MENING 1. Waarom denk je dat Hitler dit schilderij graag in zijn museum wilde hebben?

5 5 3. BIJBELVERHAAL Kunstenaar: Ferdinand Bol Titel: De engel Gods verschijnt aan Gideon Jaartal: 1641 Locatie: Museum Catharijne Convent Utrecht De Joodse kunsthandelaar Bachstitz uit Oostenrijk was al sinds 1920 actief in de kunsthandel. Hij verkocht dit schilderij in 1940 voor het Führermuseum in Linz. Na 1946 kwam het werk terecht bij de Stichting Nederlands Kunstbezit. In 1950 schrijft mevrouw Bachstitz aan deze stichting dat haar man de kunstvoorwerpen tijdens de oorlog onder dwang moest verkopen. Maar de commissie die later de Roofkunst onderzocht vond dat Mevrouw Bachtstitz voor dit schilderij onvoldoende bewijs had geleverd. Voor andere schilderijen was wel genoeg bewijs dat er onder dwang was verkocht en die kon zij wel terug krijgen. Dit schilderij hangt nu in het museum Catharijne Convent in Utrecht. KIJKVRAGEN 1. Kun je iets vertellen over de gezichtsuitdrukking van deze twee personen? 2. Ze zijn ook heel verschillend afgebeeld, noem een paar verschillen die je ziet. 3. Op dit schilderij zien we een verhaal dat in de Bijbel wordt verteld over het volk Israël en Gideon de leider van dit volk. Het land wordt al jaren beroofd en geplunderd door de vijand. In dit schilderij staat Gideon oog in oog met een engel. Wat denk je dat deze engel bij Gideon komt doen?

6 6

7 7 JOUW MENING 1. Dit schilderij behoort tot de collectie van museum Catharijne Convent Utrecht. Hoe denk je dat het na de oorlog daar terecht gekomen is? 2. Wat vind je ervan dat mevrouw Bachstitz dit schilderij niet terug kon krijgen?

8 8 4. STADSGEZICHT Kunstenaar: Daniel Vosmaer Titel: Gezicht op Delft met een fantasieloggia Jaartal: 1663 Locatie: Museum Prinsenhof Delft Toen de Duitsers in mei 1940, Nederland binnen vielen, vluchtte de Joodse kunsthandelaar Jacques Goudstikker met zijn vrouw en kind. Zijn grote kunsthandel met al zijn schilderijen moest hij achterlaten. Op de boot waarop zij vluchtten, gingen vanwege de bombardementen van de Duitsers alle lichten uit. Daardoor viel de kunsthandelaar in een ruim van het schip. Dit overleefde hij niet. Zijn kunsthandel werd, zoals dat vaak ging met gevluchte Joodse eigenaren, overgenomen door de Duitser Alois Miedl die bijna alles aan de hoge Nazi Goering verkocht. Gezicht op Delft met een fantasieloggia kwam bij de erfgenamen terug en is daarna door het museum Prinsenhof aangekocht. KIJKVRAGEN 1. De kunstenaar neemt ons mee naar de stad Delft. Waar stond de kunstenaar toen hij dit schilderij maakte? 2. Wat voor gebouwen zie je op de achtergrond? 3. Wat valt je op aan de vloer op de voorgrond? JOUW MENING 1. Waarom denk jij dat de winkels van de kunsthandelaren die gevlucht zijn, door de Duitsers werden overgenomen?

9 9 5. STILLEVEN Kunstenaar: Bartolomeo Bettera Titel: Stilleven met muziekinstrumenten, astrolabe, globe en kandelaar Jaartal: rond 1670 Locatie: Depot Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed Rijswijk Dit werk verdween via de kunsthandel naar Duitsland, het is dus niet geroofd. Wél had de regering het handelen met Duitsland verboden, het gaat dus om illegale verkoop. Het werk komt uit de collectie van kunsthandelaar Paech. Deze kunsthandelaar kreeg in 1939 de Nederlandse nationaliteit. Paech kocht veel schilderijen in Belgie en verkocht ze daarna door naar Duitsland. Na de oorlog is Paech veroordeeld voor deze kunsthandel tijdens de oorlog. In heeft hij zijn straf uitgezeten. Daarna werd hij opnieuw kunsthandelaar. KIJKVRAGEN 1. Welke muziekinstrumenten herken je op dit schilderij? 2. Welke voorwerpen zie je nog meer? 3. Wat denk je dat de bedoeling is van het gordijn bovenin het schilderij? 4. Muziekinstrumenten zijn bedoeld om muziek te maken. Dat is niet bepaald stil. Toch noemen we zo n soort schilderij met een groepje (levenloze) voorwerpen die bij elkaar horen een stilleven. Waarom denk je dat de kunstenaar deze voorwerpen zo bij elkaar heeft geschilderd?

10 10 JOUW MENING 1. Was de verkoop van dit schilderij volgens jou wél of niet juist? Licht je antwoord toe.

11 11 6. LANDSCHAP Kunstenaar: Pierre-Antoine Patel II Titel: Landschap met klassieke ruïnes Jaartal:1695 Locatie: Depot Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed Rijswijk of nietmuseale instelling Alle Joden moesten hun kostbaarheden inleveren bij de Duitse roofbank Lippmann, Rosenthal & Co. te Amsterdam. Martin Heidemann, de Joodse eigenaar die uit Polen kwam, moest dit schilderij gedwongen inleveren. Op de achterkant van de lijst stond op een Pools etiket: 'Fabriek voor vergulde lijsten, beeldhouwwerken en andere kerkelijke werken, Wladyslaw Twardo. Dit etiket heeft ervoor gezorgd dat Martin Heidemann na de oorlog weer als eigenaar gevonden werd. KIJKVRAGEN 1. In welk seizoen denk je dat dit landschap is afgebeeld? En waaraan zie je dat? 2. Hoeveel mensen zie je in dit landschap? Wat zijn ze aan het doen? 3. Wat voor gevoel/ stemming roept dit landschap bij je op? Zou het een echt of een fantasie landschap zijn? En waarom? JOUW MENING 1. Het etiket achterop de lijst van het schilderij was belangrijk voor het terugvinden van de eigenaar. Wat had jij gedaan als je dit etiket ontdekt had?

12 12 7. LANDSCHAP Kunstenaar: Jacob Gerritz. Cuyp ( ) Titel: Herderin in een landschap Jaartal: 1627 Locatie: Dordrechts Museum Dit schilderij was van Nederlandse Joden en is tijdens de Tweede Wereldoorlog illegaal in Duitse handen gekomen. De directeur van het Dordts museum, meneer Schoon, vertelt dat het museum dit schilderij in 2002 voor veel geld heeft gekocht via een Duitse handelaar. Het paste in onze collectie Dordtse schilderkunst en was een welkome aanvulling op het werk van Jacob Cuyp, de vader van Albert Cuyp. Dat deze kunst besmet zou kunnen zijn, daar hadden we géén idee van. Tijdens de restauratie werd op de achterkant een etiket met een nummer van de Duitse Liro-bank gevonden. Dit is de bank waar Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog hun waardevolle spullen moesten inleveren. Zodra we erachter kwamen dat het schilderij besmet was, hebben we meteen contact opgenomen met de nabestaanden van de eigenaar. Het doek was in de Tweede Wereldoorlog geroofd van de Almelose textielfabrikant Jacques Hedeman en is doorverkocht. Na emotionele gesprekken met de erfgenamen over de oorlog, is dit schilderij toch eigendom van het Dordts museum gebleven. Want de erfgenamen vonden het belangrijk dat het schilderij voor het publiek te zien zou zijn. KIJKVRAGEN 1. Hoeveel mensen zie je in dit schilderij? En wat zie je nog meer? 2. Wat heeft de vrouw in haar hand? 3. Heb je een idee wat de vrouw doet en wat het kind doet?

13 13 JOUW MENING 1. In de beschrijving lees je dat dit schilderij besmet is. Wat wordt daarmee bedoeld? 2. Wat vind je van de reactie van de erfgenamen?

14 14 2 EXTRA VRAGEN VOOR ALS ER NOG TIJD OVER IS 1. In welke 5 schilderijen vind je deze details terug? (zet het nummer van het schilderij onder de detailfoto) 2. Wat is jouw / jullie lievelingsschilderij op deze tentoonstelling en waarom? Met dank aan Marianne Wilts en Josien in t Hof voor tekst en advies