SHBO-rapport 110. Eindverslag van het inventarisatieproject Boerderijen in Zeeland tot 1960

Transcriptie

1 SHBO-rapport 110 Eindverslag van het inventarisatieproject Boerderijen in Zeeland tot 1960 Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek Arnhem 2005

2 Inhoud Aanleiding en opdracht 1 I. Procesbeschrijving 2 1. Beoogde en uiteindelijke aanpak projectomschrijving 1.2 Verwachting betreffende geografische spreiding en aantallen 1.3 Werkzaamheden 1.4 Opzet en organisatie 1.5 Uiteindelijke aanpak 2. Voorbereidingen Organisatie en onderzoek in archieven, literatuur en documentatie 2.2 Inventarisatieformulier en handleiding 2.3 Dossiervorming complexnummers fotonummers 3. De pilot: toetsing aan de praktijk 7 4. Projectgroep als klankbord 7 II. Werkwijze 1. Veldwerk 9 2. Beschrijving en waardering Criteria voor de waardestelling Omschrijving en toepassing van de waarderingscriteria Verklaring van de kwalificaties De rapportage Planning Algemene conclusies Bijlagen bij deel II: 18 A. Inventarisatieformulier 20 B. Formulier niet-geïnventariseerde boerderij 25 C. Toelichting op het inventarisatieformulier 26

3 III. Cijfermatige conclusies 42 Toelichting op de cijfermatige gegevens Totalen per gemeente Provincie Zeeland Noord-Zeeland Tholen Schouwen Duiveland Midden-Zeeland Middelburg Veere Vlissingen Borsele Reimerswaal Kapelle Goes Noord-Beveland Zeeuws-Vlaanderen Sluis Hulst Terneuzen 86

4 Eindverslag van het inventarisatieproject Boerderijen in Zeeland tot 1960 Uitgevoerd door de Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek, Arnhem Veldwerk: Johan Francke Caspar Blaauw Lydia Verstraate Bart Bekooy Marieke Leeverink Marinus van Dinthel Dataverwerking Marianne Marcus Rob Matser Jelle van der Veer Erszi Evers Marjolein Stege Jan Kolthof Annemarie Punt Beschrijvingen en Waarderingen Piet van Cruyningen, André Viersen Johan Francke Lydia Verstraate Bart Bekooy Marinus van Dinthel Sabine Fekkes Marolein Stege (erven) Judith Toebast Mirjam ten Hove John van Zuijlen Databasemanagement en eindredactie John van Zuijlen Beeldbeheer en Fotoverwerking Thomas van Zuijlen Projectleider Mirjam ten Hove Verslag John van Zuijlen m.m.v. Mirjam ten Hove Foto s: Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek

5 Eindverslag van het inventarisatieproject Boerderijen in Zeeland tot 1960 Aanleiding en opdracht 2003 is uitgeroepen tot het Jaar van de Boerderij. Voor de Provincie Zeeland werd dit themajaar gezien als een uitgelezen kans om haar rijke agrarisch erfgoed onder de aandacht te brengen. Historische boerderijen bepalen in sterke mate het karakter van het Zeeuwse platteland. Met tal van (publieks)activiteiten en publicaties werd invulling gegeven aan dit streven.bij de start van het Jaar van de Boerderij in Zeeland werd onder meer een inventarisatie van boerderijen in het vooruitzicht gesteld. Dit mede in het verlengde van de in 2002 verschenen nota Toekomst voor het verleden, 10-puntenplan voor de Zeeuwse cultuurhistorie. Hierin was aangegeven welke acties het provinciaal bestuur wil ondernemen voor het behoud, de ontwikkeling en de ontsluiting van de Zeeuwse cultuurhistorie. Hierbij wordt een relatie gelegd tussen cultuurhistorie, ruimtelijke ontwikkeling en toerisme en wordt er aandacht besteed aan waardevolle historische gebouwen, waaronder boerderijen. Onderdeel van het cultuurhistorisch 10-puntenplan vormt een inventarisatie van historische boerderijen. Kennis van deze duizenden beeldbepalende gebouwen op het platteland, maakt het opstellen, vervolmaken en uitvoeren van een cultuurbeleid voor agrarische bedrijfsgebouwen op verantwoorde wijze mogelijk, terwijl de inventarisatie ook de mogelijkheid biedt, de juiste prioriteiten te bepalen. De Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek heeft op 18 november 2003 van Gedeputeerde Staten van Zeeland opdracht gekregen tot het uitvoeren van deze inventarisatie van boerderijen gebouwd tot 1950, later uitgebreid tot De werkzaamheden zijn gestart op 1 december 2003 (voorbereidingen), het veldwerk begon in maart 2004 en werd afgerond in juni 2005, de laatste gegevens zijn opgeleverd op 7 september Het aantal onderzochte boerderijen bedroeg 4.955, het uiteindelijke aantal gerapporteerde boerderijen, dat wil zeggen de boerderijen die binnen de criteria van de inventarisatie vielen, bedroeg in totaal Dat bleek aanmerkelijk meer dan de ruim waarvan aan het begin van het project werd uitgegaan. Een van de redenen waarom de inventarisatie uiteindelijk zes maanden langer duurde dan was voorzien. Uit de lijst van betrokkenen bij dit project blijkt dat velen op uiteenlopende wijzen hebben meegewerkt aan de realisering van deze omvangrijke cultuurhistorische inventarisatie. Het past hen dank te zeggen voor de inzet en volharding voor een project waarvan pas na ongeveer boerderijen gezegd kon worden dat het af was. Er was soms een lange adem noodzakelijk. Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 1

6 De resultaten staan op 22 cd s en zijn samengevat in deel III (de cijfermatige conclusies) van dit verslag. Voor de interpretatie van het materiaal is het nu de beurt aan de beleidsmakers van de Provincie Zeelanden de Zeeuwse gemeenten voor wie het materiaal eveneens beschikbaar is. drs. John van Zuijlen directeur SHBO Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 2

7 I. Procesbeschrijving 1. Beoogde en uiteindelijke aanpak 1.1 Projectomschrijving Het opstellen van een volledige opsomming van alle in de provincie Zeeland aanwezige (historische) boerderijen gebouwd tot 1960 waarbij een aantal kerngegevens wordt vastgelegd, een omschrijving van de objecten wordt gemaakt en deze (uitwendig) worden gefotografeerd. De vast te leggen kerngegevens zijn: Adresgegevens Datering Op het erf aanwezige bebouwing Typologische aanduiding In een korte cultuurhistorische omschrijving wordt aandacht geschonken aan de belangrijkste cultuurhistorische elementen van woonhuis, schuren en bijgebouwen waarbij ook aandacht wordt geschonken aan de context van erf en landschap. Deze laatste elementen worden ook in de waardering betrokken. Het complex wordt volgens een vaste opzet bekeken, al moeten hier op voorhand de nodige beperkingen worden aangebracht omdat vanaf de weg vermoedelijk niet altijd alles even goed zichtbaar is. Daarom wordt de beoordeling van het erf vooral toegespitst op de erfindeling. 1.2 Verwachting betreffende geografische spreiding en aantallen Schattingen van aantallen boerderijen zijn gebaseerd op de cijfermatige inventarisatie Historische Boerderijen in Nederland (SHBO 1999) en het onderzoek van dr. P. van Cruyningen naar Boerderijbouw in Zeeland (SHBO 2002). Daarbij wordt er van uitgegaan dat het gaat om tenminste historische boerderijen, min of meer evenredig verspreid over de verschillende regio s: Noord-Zeeland, (Schouwen-Duiveland en Tholen) ca Midden-Zeeland (Walcheren, Noord- en Zuid-Beveland) ca Zeeuws-Vlaanderen, ca Werkzaamheden 1. Onderzoek in bestaande literatuur en documentatie zoals MIP-gegevens, gegevens rijks- en eventuele gemeentelijke monumentenlijsten, overzichten van cultuurhistorisch waardevolle boerderijen in bestemmingsplannen, bestaande locale en regionale inventarisaties, archief en documentatie SHBO, documentatie Boerderijenstichting Zeeland Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 3

8 2. Veldwerk Onderzoek ter plaatse en fotografie, voornamelijk vanaf de openbare weg. Er wordt gewerkt in drie teams voor Noord- en Midden-Zeeland en Zeeuws- Vlaanderen. De inventarisatie wordt uitgevoerd aan de hand van een vast formulier. De gegevens zullen ten grondslag liggen aan de cultuurhistorische beschrijving van de complexen. 3. Verslaglegging Opstellen van cultuurhistorische beschrijvingen volgens de hierboven bij de projectomschrijving geformuleerde uitgangspunten. De gegevens zullen op cd-rom worden aangeleverd volgens een vast rapportageformulier waarvan naast de kerngegevens ook de beschrijving deel uitmaakt. 4. Overleg en tussentijdse rapportage In verband met de duur en omvang van het project wordt een aantal in onderling overleg te bepalen tussentijdse rapportages gegeven waarbij een indruk van de resultaten wordt gegeven en beeldmateriaal wordt getoond. 5. Waardering De waardering, gebaseerd op de kerngegevens en de cultuurhistorische beschrijving, zal in vaste kwalificaties worden uitgedrukt (A, B of C). De omschrijving kan ook gezien worden als een uitleg van de uitgesproken waarderingen. Voor de beschrijving zijn de waarderingscriteria: authenticiteit, architectuurhistorische context, zeldzaamheid en ouderdom. 1.4 Opzet en organisatie Voor het project wordt een vaste projectleider aangesteld die de werkzaamheden van drie veldwerkteams coördineert en die uiteindelijk verantwoordelijk is voor de verslaglegging. De drie veldwerkteams opereren in Noord-Zeeland, Midden-Zeeland en Zeeuws-Vlaanderen. Zij bestaan elk uit een supervisor en twee veldwerkers. De samenstelling van de veldwerkteams kan wijzigen naar gelang het gebied dat wordt onderzocht. Voor de veldwerkers wordt een appèl gedaan op lokale specialisten en/of organisaties. De projectleider wordt bijgestaan door adviseurs (bouw- en architectuurhistorici van SHBO en externe / Zeeuwse deskundigen). Hij stuurt ook de documentalisten aan die op basis van bestaande literatuur, MIP-gegevens etc. een overzicht samenstellen van en gegevens verzamelen over Zeeuwse historische boerderijen. 1.5 Uiteindelijke aanpak Bovenstaande opzet (1.1 t/m 1.4) is ook daadwerkelijk zo uitgevoerd. Met dien verstande dat de beoogde veldwerkteams niet zoals gepland gemobiliseerd konden worden door het ontbreken van de betrokkenheid van lokale specialisten en/of organisaties. Tegen de inzet van vrijwilligers uit deze geledingen is vooraf te optimistisch aangekeken. Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 4

9 Uiteindelijk is het veldwerk uitgevoerd door bouwhistorici of bouwhistorici in opleiding. Alleen voor Noord- en Midden-Zeeland kon synchroon gewerkt worden. Het veldwerk in Zeeuws-Vlaanderen is op grond van personele onderbezetting later gestart dan gepland. De meeste beschrijvingen en waarderingen (70%) zijn uitgevoerd door bouwhistorici en onderzoekers van SHBO; de rest door de veldwerkers In een notitie over de aanpak van de waardestelling van de boerderijen zijn de omschrijving van het project, de doelstelling en het beoogde eindresultaat als volgt samengevat: Omschrijving: Door een inventarisatie worden historische boerderijen, schuren en boerenerven in Zeeland beoordeeld op (mogelijke, vermoedelijke of zekere) monumentale waarden. De inventarisatie bestaat uit een kort bezoek ter plaatse, waarbij aan de hand van een inventarisatieformulier de ruimtelijke opbouw, het exterieur en de zichtbare onderdelen van de constructies in hoofdlijnen worden gekarakteriseerd en gedateerd. De inventarisatie vond plaats vanaf de openbare weg. Er heeft ook een beperkt literatuuronderzoek en archiefonderzoek plaats gevonden. Bij archiefonderzoek worden oude kaarten, luchtfoto s en foto s betrokken. Op grond van de inventarisatie- en onderzoeksgegevens wordt een waardestelling geformuleerd. Doel: Het verkrijgen van een inzicht in de (mogelijke, vermoedelijke of zekere) monumentale waarden van historische boerderijen, schuren en boerenerven in de provincie Zeeland. De inventarisatie geschiedt voornamelijk ten behoeve van het ontwikkelen van (provinciaal) beleid en/of het besluiten tot nader onderzoek. Tevens levert de inventarisatie actuele inventarisatiegegevens en foto s aan de SHBO-collectie en aan het toekomstige Centraal Register Landelijke Bouwkunst. Product: Een rapport per complex (boerderij, schu(u)r(en) en erf) met een korte beschrijving, een vermoedelijke datering, hoofdvorm, ligging en een opsomming van de op het erf aanwezige bebouwingen. Aan de hand van de belangrijkste monumentale aanduidingen wordt een waardering voor het complex uitgesproken. Van alle geïnventariseerde boerderijen worden meerdere foto s gemaakt die evenals de rapportages digitaal worden aangeleverd. 2. Voorbereidingen 2.1 Organisatie en onderzoek in archieven, literatuur en documentatie Met de werkzaamheden werd gestart op 1 december Tot 1 februari 2004 is bij SHBO het systeem opgezet, het inventarisatieformulier met handleiding Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 5

10 opgesteld, de database vervaardigd en is er onderzoek gedaan in het eigen SHBO-archief (bibliotheek, tekeningencollectie en fotocollectie). Het kaartenmateriaal, noodzakelijk voor een sluitende inventarisatie, een efficiënte werkwijze en een goede nacontrole, werd bijeengebracht en met gebruikmaking van gegeven uit de MIP-inventarisatie Zeeland, een oudere inventarisatie van de Boerderijenstichting Zeeland en de Rijksmonumentenlijst, zijn voorafgaand aan het veldwerk van veel boerderijen dossiers samengesteld. Ook werd begonnen met de werving van veldwerkers. 2.2 Inventarisatieformulier en handleiding Alvorens met het feitelijke veldwerk kon worden begonnen, werd een speciaal inventarisatieformulier ontworpen. Aan de hand daarvan moesten de te inventariseren gegevens op uniforme wijze vastgelegd worden. Uitgangspunt hierbij vormde de reeds in 1983 door SHBO ontwikkelde inventarisatiemethodiek waarbij een inventarisatieformulier behoorde alsmede een handleiding voor een uniforme aanpak en toelichting op te hanteren terminologieën. 1 Volgens deze aanpak zijn in de periode in veel plaatsen systematische inventarisaties uitgevoerd. De resultaten hiervan bevinden zich in het SHBO-archief. In het speciaal voor boerderijen in Zeeland ontworpen formulier werden de specifieke kenmerken en omstandigheden in de verschillende Zeeuwse regio s verwerkt. Er is daarnaast een onderscheid gemaakt tussen algemene gegevens (ligging, erf, type, gebruik etc.), woonhuis / woongedeelte en schuren (waarvoor uiterlijke kenmerken gespecificeerd vastgelegd moesten worden). De samengestelde handleiding bevat zowel een instructie als een toelichting voor de gebruiker. Nadat formulier en handleiding aan de praktijk waren getoetst, zijn verbeteringen aangebracht en is een special formulier toegevoegd voor boerderijen die strikt genomen wel binnen de criteria van het onderzoek vielen maar dermate door verbouwingen waren aangetast dat het niet zinvol was daaraan een volledige inventarisatie te weiden. Naar de kleur van dit formulier zijn deze boerderijen wel aangeduid als blauwtjes. In de verslaglegging zijn ze ondergebracht in de categorie D. Op het blauwe formulier is de reden van uitsluiting aangegeven. Die is ook gerapporteerd. 2.3 Dossiervorming complexnummers fotonummers De nieuwe Zeeuwse dossiers die het resultaat zijn van deze inventarisatie worden opgenomen in de collectie van SHBO. Daarin zijn alle afzonderlijke boerderijen voorzien van een zogeheten complexnummer. Dat vormt een belangrijke sleutel tot de toegankelijkheid van de enkele honderdduizenden boerderijdossiers. De Zeeuwse dossiers zijn daarom eveneens voorzien van dergelijke complexnummers. Boerderijen die reeds in het SHBO-bestand aanwezig waren en waaraan dus al een complexnummer was toegekend, hebben 1 Boerderijen inventariseren. Handleiding voor het inventariseren en typeren van boerderijen naar uiterlijk, Amsterdam (Stichting Nationale Contactcommissie Monumentenbescherming met medewerking van de Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek) Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 6

11 dat nummer behouden. De nieuwe nummering is gestart vanaf nummer Reeds bestaande dossiers zijn herkenbaar aan het lagere nummer. De gemaakte foto s dragen het complexnummer van de boerderij waartoe zij behoren. Meerdere foto s van één complex zijn voorzien van volgnummers -01, - 02, -03 etc. In de dossiers zijn zoveel mogelijk alle (veldwerk)gegevens, formulieren, foto s etc. van de betreffende boerderij bijeengebracht evenals verwijzingen naar vindplaatsen (literatuur, archiefmateriaal etc.) elders. De rapportageformulieren, de beschrijvingen en de waarderingen maken uiteraard eveneens onderdeel uit van de dossiers. 3. De pilot: toetsing aan de praktijk De opgestelde werkwijze, de formulieren, de handleiding en de instructies tot het fotograferen van de boerderijen, werden in februari 2004 door medewerkers van SHBO en twee van de dan aangetrokken veldwerkers aan de praktijk getoetst in Sluis, Veere en op Tholen. Er bleken enkele aanpassingen in het inventarisatieformulier noodzakelijk (zowel wat betreft de opgenomen velden als de lay-out). Dit veldwerk gaf ook aanleiding enkele instructies en definities nader te formuleren. Belangrijk waren de contacten met de bewoners die uiteraard wilden weten wat deze nieuwsgierige bezoekers, voorzien van papieren, fotocamera en verrekijker, kwamen doen. Op grond van deze ervaringen zijn de veldwerkers in het project voorzien van een informatieblad waarin de bedoeling van de inventarisatie werd uitgelegd en waarop ook contactpersonen bij SHBO en de Provincie Zeeland vermeld waren. Na de veldwerkpilot werden de volgende onderdelen vastgesteld. Het inventarisatieformulier Het formulier niet geïnventariseerde objecten (het blauwtje ) De handleiding voor het inventariseren inclusief begripsomschrijvingen De criteria voor waardering en de omschrijving daarvan Het waarderingsoverzicht aan de hand waarvan het eindoordeel bepaald wordt De instructie volgens welke de beschrijving van de complexen plaats vindt Het rapportageformulier 4. Projectgroep als klankbord De Provincie Zeeland heeft voor de begeleiding van het inventarisatieproject een projectgroep geïnstalleerd die fungeerde als klankbord. Hierin zijn verschillende organisaties vertegenwoordigd die kennis hebben van of betrokken zijn bij boerderijen in Zeeland. Vertegenwoordigd zijn de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland (SCEZ), de Boerderijenstichting Zeeland (BSZ), De Zuidelijke Land- en tuinbouw Organisatie (ZLTO), de Stichting Landschapsbeheer Zeeland (SLZ) en de Vereniging Zeeuwse Gemeenten (VZG). De projectgroep stond onder voorzitterschap van mevr. drs. B.I. Sens van de Provincie Zeeland Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 7

12 De projectgroep gaf ook adviezen over werkwijze en aanpak. De formulieren, de handleiding, de begripsomschrijvingen, criteria voor beschrijving en waardering werden met de projectgroep besproken en in onderling overleg vastgesteld. Aan de projectgroep werden ook de resultaten van de pilot voorgelegd, er werd verslag gedaan over de voortgang en de resultaten. De projectgroep bestond uit de volgende leden: Mevr. drs. B.I. Sens, voorzitter, Provincie Zeeland afd. Welzijn, cluster cultuur Mevr. M.J. Anthonissse, ambtelijk secretaris, Provincie Zeeland afd. Welzijn, cluster cultuur Mevr. V. Calus, Vereniging Zeeuwse Gemeenten (VZG) Mevr. S. Dobbelaar Stichting landschapsbeheer Zeeland (SLZ) Dr. A.P. de Klerk Stichting Cultureer Erfgoed Zeeland (SCEZ) De heer W. Sanderse Boerderijenstichting Zeeland De heer T.R. Veenstra Monumentenwacht Zeeland De heer J. Wisse Zuidelijke Land- en Tuinbouw Organisatie (ZLTO) Namens SHBO hadden mevr. Ing. M. ten Hove (projectleider) en de heer drs. J. van Zuijlen (directeur) zitting in de projectgroep. Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 8

13 II. Werkwijze 1. Veldwerk Het veldwerk werd uitgevoerd met gebruikmaking van huisnummerkaarten (verkregen van enkele gemeenten) of kadastrale kaarten. Hierop is aangegeven welke boerderijen geïnventariseerd zijn en welke buiten de inventarisatie zijn gebleven; bijvoorbeeld omdat het gehele complex van ná 1960 dateert. Indien één der gebouwen op het erf echter van vóór 1960 bleek te zijn, is het complex wél geïnventariseerd, maar is aangegeven welke gebouwen van vóór of ná 1960 zijn. Voor deze complexen is een beschrijving opgesteld en een eindoordeel uitgesproken. De gebruikte kaarten zijn opgenomen in het archief van SHBO. Het opgestelde inventarisatieformulier zorgde voor een uniforme beschrijving van de agrarische complexen waardoor vergelijking van gegevens mogelijk is. Indien meerdere historische schuren, dat wil zeggen gebouwd vóór 1960, op het erf aanwezig bleken, is voor de tweede (en soms derde) schuur een afzonderlijk formulier ingevuld. De inventarisatie is uitgevoerd vanaf de openbare weg. Niet altijd waren gebouwen en erf daardoor optimaal zichtbaar. Ook de erfbeplanting ontnam soms het zicht op het complex of delen daarvan. Uiteindelijk bleken 78 complexen (van de 4.795) onvoldoende zichtbaar voor een verantwoorde beoordeling. Dat komt overeen met het lage percentage van 1,6% van het totale aantal gerapporteerde complexen. Het moeilijkst zichtbaar waren vaak kleine bijgebouwtjes als varkenshokken, aardappelkelders, bakhuisjes en de verder op het erf gelegen wagenloodsen. Deze zijn alle meestal wel gesignaleerd maar lieten zich niet altijd individueel beoordelen. Hiervan is melding gemaakt in de rapportages. De veldwerkers in Zeeuws-Vlaanderen hebben zich, onder andere vanwege de vaak onvoldoende zichtbaarheid van het erf en de diverse opstallen, vooraf bij de bewoners gemeld. Hierdoor kon veel extra informatie worden verzameld, ook over de datering, de plaats van voormalige opstallen of de moderniseringen op het erf, en konden ook meer foto s worden gemaakt. Over het algemeen was de medewerking van de bewoners goed. Zij ontvingen van de veldwerkers informatie over de bedoeling van het inventarisatieproject en de contactpersonen bij de Provincie Zeeland en SHBO. Verschillende bewoners bleken geïnteresseerd in subsidiemogelijkheden voor hun huis of schuren. De veldwerkers gaven op het inventarisatieformulier een voorlopige waardering voor woonhuis en schuur; de veldwerkers in Zeeuws-Vlaanderen stelden ook een beschrijving op van het complex en zijn onderdelen. De definitieve beschrijvingen en waarderingen werden vervaardigd bij SHBO in Arnhem. Het inventarisatieformulier en de bijbehorende handleiding zijn als bijlage in dit rapport opgenomen. Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 9

14 De veldwerkformulieren zijn bij SHBO ingevoerd in een database, echter niet nadat alle adressen voorzien waren van een postcode, een secuur, tijdrovend en niet altijd bevredigend werk omdat er in het buitengebied vele hiaten bestaan alsmede onduidelijke en onoverzichtelijk situaties. 2. Beschrijvingen en waarderingen De beschrijving van het complex bevat een overzicht van op het erf aanwezige opstallen, een beschrijving daarvan met waardeoordeel, een datering en -indien relevant- opmerkingen over de staat van onderhoud, de ensemblewaarde en de stedenbouwkundige context. De beschrijvingen liggen aan de waarderingen ten grondslag. Deze onderdelen moeten dus als één geheel worden gezien. Soms was het niet nodig gegevens die reeds afzonderlijk op het rapportageformulier vermeld waren, ook in de beschrijving op te nemen. De definitieve beschrijvingen en waarderingen zijn opgesteld door de bouwhistorici en onderzoekers van SHBO. Ze zijn alle in een laatste revisiefase gecontroleerd, geredigeerd en zoveel mogelijk uniform gemaakt. Al het beeldmateriaal is geprint en opgenomen in de diverse dossiers. Voor de (digitale) verwerking en de archivering van het beeldmateriaal was een speciale medewerker binnen het project werkzaam. 2.1 Criteria voor de waardestelling 2 De cultuurhistorische waardebepaling werd verricht op basis van een vast aantal criteria waarvoor de volgende eenduidige begripsomschrijving werd vastgelegd: Authenticiteit (gaafheid) Hier gaat het om de herkenbaarheid van historische kenmerken en ontwikkelingen. Aanpassingen en verbouwingen zijn dus niet zonder meer aantastingen. Architectuurhistorische context In hoeverre voldoet het complex aan zijn typologie? Bepaald wordt in hoeverre de architectuurhistorische context kenmerkend is voor de periode en/of de regio dan wel of het juist een interessante afwijking betreft. Ouderdom (datering) Een hogere ouderdom maakt een complex op zich niet waardevoller. Dat doet het alleen in combinatie met andere criteria zoals zeldzaamheid, authenticiteit (gaafheid) en architectuurhistorische context (kenmerkendheid). Het is uiteraard wel van belang de ouderdom van een complex vast te stellen. 2 Zie: Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek, uitgave RDMZ, SHBO e.a.; Renes, Landschappen van Maas en Peel, p.p Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 10

15 Zeldzaamheid Een gebouw kan zeldzaam zijn doordat het een exemplaar is van een type gebouw dat ooit veel voorkwam, maar intussen grotendeels verdwenen is (bijvoorbeeld bakhuizen), of doordat het van een type is dat in de regio weinig voorkomt (langsdeelschuur in Zeeland). Een aspect van zeldzaamheid is de kenmerkendheid, met andere woorden wat voor een streek typerend is. Deels zijn zeldzaamheid en kenmerkendheid communicerende vaten; een langsdeelschuur is in Zeeland wel zeldzaam, maar niet kenmerkend. Bakhuizen daarentegen zijn nu wel zeldzaam, maar in het verleden waren ze op alle Zeeuwse boerderijen aanwezig. Stedenbouwkundige- of landschappelijke ligging Hier gaat het om de relatie tussen complex (boerderij, schu(u)r(en) en erf) en de omgeving buiten het complex. De stedenbouwkundige- of landschappelijke ligging wordt meegewogen bij de totale waardering van het complex. Ensemblewaarde / samenhang Het gaat hierbij om de ruimtelijke en functionele samenhang tussen de diverse gebouwen en landschapselementen op het erf. Hierbij speelt dus de aanwezigheid van bijgebouwen (ook bakhuisjes, varkenshokken, duiventillen) en de erfindeling een rol. De waarde van het ensemble wordt meegewogen bij de totale waardering van het complex. Waarderingsformulier Waardering Dossier nr. Authenticiteit / gaafheid Architectuurhist. context Zeldzaamheid Datering Eindoordeel A-B-C-D Woonhuis Woonhhuis+schuur Schuur 1 Schuur 2 Erf Wagenschuur Varkenshok bakhuis/karnhuis kippenhok + + / / / / - - Ensemblewaarde Stedebouwkundige context Indicatief Eindoordeel Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 11

16 2.2 Omschrijving en toepassing van de waarderingscriteria Gezien de aard en opzet van de inventarisatie (beschouwing vanaf de openbare weg en de daaraan verbonden beperkingen), kan over de bekeken boerderijen uiteraard geen definitief oordeel worden uitgesproken. Het erf wordt niet betreden en wat vanaf de weg niet zichtbaar is, kan ook niet gewaardeerd worden. Niet alle waarnemingen kunnen bovendien volledig op juistheid worden getoetst, onder meer vanwege het ontbreken van dossiers over een betreffend complex of de gebrekkige zichtbaarheid. Wat zichtbaar is, levert in de regel echter voldoende cultuurhistorische informatiewaarde op om, tegen de achtergrond van het hieronder aangegeven kader, tot een betrouwbare beoordeling te komen. De (kleinere) bijgebouwen worden op grond van minder informatie beknopter gewaardeerd dan woonhuis en schuren die gemakkelijker aan een typologie getoetst kunnen worden. Voor kleinere bijgebouwen zoals bakhuisjes en varkenshokken geldt alleen al hun aanwezigheid vaak als een positief gegeven. Hier weegt het criterium van zeldzaamheid impliciet zwaarder dan van ouderdom en kan een eventuele beoordeling op grond van architectuurhistorische criteria zich uiteraard niet meten met die van woonhuis en schuren. Met het oog op de diversiteit van de verschillende erfonderdelen en de verschillende diepgang van de waarnemingen (van woonhuizen en schuren wordt meer informatie vastgelegd dan van de kleinere bijgebouwen) alsmede vanwege soms de onzichtbaarheid daarvan, wordt als samenvattend eindoordeel over het complex een (zo betrouwbaar mogelijke) indicatie gegeven De gehanteerde kwalificaties (A, B, C of D) verwijzen derhalve naar de cultuurhistorische informatiewaarde die wordt bepaald door de gaafheid, de typologische waarde (waarbij type, tijd en regio een rol spelen) en de zeldzaamheid. 2.3 Verklaring van de kwalificaties A 1. Cultuurhistorische informatiewaarde is hoog. 2. Er is nauwelijks sprake van aantasting 3. Het betreft een object of complex dat waarschijnlijk voor bescherming of onderscheiding in aanmerking komt en waarvoor nader onderzoek wordt aanbevolen. N.B. Sommige onderscheiden onderdelen kunnen uiteraard voor andersluidend advies (B of C) in aanmerking komen. Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 12

17 B 1. De cultuurhistorische informatiewaarde is minder groot vanwege aantastingen 2. De aantastingen zijn grotendeels nog wel herstelbaar 3. Ondanks mogelijk interessante of waardevolle details of bijgebouwen wordt het object of complex niet voor nader onderzoek op cultuurhistorische kwaliteiten aanbevolen. N.B. Sommige onderscheiden onderdelen kunnen uiteraard voor andersluidend advies (A of C) in aanmerking komen. C 1. De cultuurhistorische informatiewaarde is laag 2. Het object of complex heeft zijn cultuurhistorische waarde verloren door ingrijpende, veelal onomkeerbare aantastingen 3. Op grond van cultuurhistorische criteria komt dit object of complex niet voor nader onderzoek in aanmerking. N.B. Sommige onderscheiden onderdelen kunnen uiteraard voor andersluidend advies (A of B) in aanmerking komen. Mogelijk kan een beoordeling plaats vinden van de betekenis van een complex als drager van het landschap. Een dergelijke beoordeling valt buiten het bestek van de inventarisatie. D. = Niet geïnventariseerd Voor sommige objecten is een blauw formulier ingevuld ( blauwtje ) waarop is aangegeven dat het betreffende object volgens één der criteria (boerderij vóór 1960) weliswaar voor inventarisatie in aanmerking komt, maar door ingrepen dermate is aangetast (ook door materiaal- en kleurgebruik en vormverandering) dat het object of complex geen cultuurhistorische waarde meer vertegenwoordigt. Indicatief eindoordeel Aan de totaliteit wordt een indicatief eindoordeel (A, B of C) toegekend. Deze eindwaardering is van een minder nauwkeurig gehalte dan de waardering van de diverse onderdelen waaraan meer specifieke waarnemingen en informaties ten grondslag liggen. Het eindoordeel wordt ook vertroebeld door de soms verschillende weging van de losse onderdelen. Zo is het is de vraag of een aangetaste erfindeling (C) het eindoordeel van het complex met een hoog gewaardeerd woonhuis en schuur (A) negatief mag beïnvloeden. Zo ook is het twijfelachtig of de aanwezigheid van een bakhuisje (A) het eindoordeel over een complex met een matig woonhuis en schuur (B) naar een A-niveau kan tillen. Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 13

18 Bij het geven van een indicatief eindoordeel worden niettemin de volgende overwegingen betrokken. Als woonhuis en schuur beide hoog gewaardeerd worden (A) is een mindere beoordeling van de erfindeling (B of C) niet negatief van invloed op het eindoordeel = A Als sprake is van een hoog gewaardeerd woonhuis (A) en een minder gewaardeerde schuur (B) zal de aanwezigheid van een hoog gewaardeerde wagenschuur of bakhuisje (A) het eindoordeel positief beïnvloeden = A Als sprake is van een minder gewaardeerd woonhuis (B) en een hoog gewaardeerde schuur (A), zal de aanwezigheid van een hoog gewaardeerde wagenschuur of bakhuisje (A) het eindoordeel positief beïnvloeden = A Als sprake is van een minder gewaardeerd woonhuis en schuur (beide B) zal de aanwezigheid van een hoog gewaardeerde wagenschuur of bakhuisje (A) het eindoordeel niet positief beïnvloeden = B Als sprake is van een hoog gewaardeerd woonhuis (A) en een matig gewaardeerde schuur (C) zal de aanwezigheid van een hoog gewaardeerde wagenschuur of bakhuisje (A) het eindoordeel niet positief beïnvloeden = B Nota bene: de hoog gewaardeerde kleine (historische) bijgebouwen (A) worden in een afzonderlijke lijst weergegeven om te voorkomen dat matig gewaardeerde woonhuizen en schuren deze bijgebouwtjes onzichtbaar maken voor een te formuleren beleid gericht op het behoud van cultuurhistorische waarden. De ensemblewaarde wordt beschouwd als een gegeven dat in belangrijke mate van invloed is op het eindoordeel. De stedenbouwkundige context wordt beschouwd als een gegeven dat in minder belangrijke mate van invloed is op het eindoordeel. 3. De rapportage Voor boerderijcomplexen is een rapportage opgesteld. Volgens een vast stramien is daarin informatie opgenomen over de ligging van de boerderij, de hoofdvorm, de onderdelen van het erf, de erfafscheiding en de op het erf aanwezige bebouwing. Eveneens is gesignaleerd of een boerderij nog een al dan niet geheel of gedeeltelijke agrarisch functie heeft en of die is opgenomen op een monumentenlijst of deel uitmaakt van de MIP-inventarisatie. Een belangrijk onderdeel vormt ook de cultuurhistorische beschrijving waarin ook de datering is opgenomen. Een gespecificeerde waardering completeert het rapport. Zoals hierboven aangegeven (p. 11) is het eindoordeel een indicatief eindoordeel, dat verwijst naar de cultuurhistorische informatiewaarde en niet gezien mag worden als een definitieve kwalificatie of diskwalificatie van de betreffende boerderij. Zie voor de betekenis van de gehanteerde kwalificaties hierboven op pag. 10 en 11 waar een verklaring daarvan wordt gegeven. Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 14

19 Voorbeeld van een rapportageformulier Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 15

20 De beoordeling van de bijgebouwen (behalve de schuren) is meer van algemene aard. Zij zijn minder gedetailleerd geïnventariseerd als de woonhuizen en schuren. Ze hebben vaak ook minder in het oog springende architectuurhistorische kenmerken. Vaak is daarentegen hun aanwezigheid op het erf al van belang. Dat geldt zeker voor de varkenshokken en bakhuisjes en in mindere mate ook voor de wagenloodsen (afhankelijk van type en ouderdom). Zoals al opgemerkt (zie p. 7) vormde soms de grote afstand tussen boerderij en openbare weg een belemmering voor een verantwoorde inventarisatie en beoordeling. Soms speelde ook de erfbeplanting, de bomenrijen en de singels de veldwerkers parten. Op de rapportageformulieren is gemeld welke belemmeringen in dit opzicht zijn tegengekomen. De rapportages (in pdf-formaat) en de daarbijbehorende foto s zijn per gemeente op cd aangeleverd. Over de dertien Zeeuwse gemeenten is gerapporteerd op 36 cd s. Het aantal foto s bedraagt ! Op de cd s bevinden zich naast het totaaloverzicht van rapporten ook selecties van de woonhuizen, schuren, wagenloodsen, varkenshokken, bakhuizen en overige bijgebouwen met een A als eindoordeel. Daarnaast zijn de gegevens aangeleverd in dbf-bestanden, bruikbaar voor de verwerking in een database en de beschrijvingen als leesbare Word-bestanden. 4. Planning Uitgaande van ruim te inventariseren boerderijen werd berekend dat de gehele inventarisatie, met enige lokale of regionale hulp, ongeveer 12 maanden in beslag zou nemen. De praktijk zou anders uitwijzen. Op de eerste plaats kwam het aantal geïnventariseerde boerderijen uiteindelijk uit op bijna Dat is 40% meer dan was voorzien. Niet alleen neemt dit hogere aantal uiteraard meer tijd in beslag, ook maakt het gegeven tijdens het proces niet te weten hoeveel boerderijen er nog voor de boeg zijn, het maken van een betrouwbare planning tot een hachelijke aangelegenheid. Voor opdrachtgever noch voor uitvoerders een verkieslijke omstandigheid. Nadat het project een aanvang genomen had, werd de opdracht tot het inventariseren van boerderijen tot ca. 1950/53, uitgebreid tot 1960, hetgeen rationeler is omdat daarmee de tweede wederopbouwperiode na de watersnoodramp kon worden meegenomen en omdat er na 1960 door modernisering en schaalvergroting, een einde kwam aan de streekeigen bouwtradities (in heel Nederland). Hiermee besloeg de inventarisatie een in bouwhistorisch opzicht afgerond tijdvak. Achteraf kan worden vastgesteld dat het aantal te inventariseren, te behandelen, te beschrijven en te waarderen boerderijen hiermee met ca. 900 toenam. Op de tweede plaats bleek de belangstelling van lokale of regionale historische verenigingen nauwelijks productief te maken. Niemand bleek in de gelegenheid voor kortere of langere tijd in het inventarisatieproject te participeren. Dat had niet alleen tot gevolg dat het oorspronkelijke idee van veldwerkteams van twee Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 16

21 of zelfs drie personen niet haalbaar was, ook betekende dit dat aan de uiteindelijk door SHBO in te zetten veldwerkers hogere eisen gesteld moesten worden. Er konden contacten gelegd worden met verschillende bouwhistorici of bouwhistorici-in-opleiding, maar de afstand naar het werkgebied was voor velen een belemmering. Vooral voor Zeeuws-Vlaanderen was het lastig lobbyen. Uiteindelijk is de inventarisatie daar later gestart dan was gepland. Het maken van beschrijvingen en waarderingen werd aanvankelijk verricht door de bouwhistorici en onderzoekers bij SHBO in Arnhem. Ook voor deze werkzaamheden moest meer tijd uitgetrokken worden dan was voorzien. In de loop van het project zijn de beschrijvingen van de C-complexen, waaraan het minst cultuurhistorische waarde kon worden toegekend, iets beknopter geworden en zijn de beschrijvingen en waarderingen voor de boerderijen in Zeeuws-Vlaanderen in concept door de veldwerkers opgesteld. Zij hadden de boerderijen zelf bezocht en konden gemakkelijk allerlei relevante details in hun rapportages betrekken. Met deze werkwijze was vooraf in enkele gebieden op Walcheren een geslaagde proef gedaan. Uiteindelijk zijn er 736 veldwerkdagen besteed aan het inventariseren van ongeveer boerderijen. De rapportages hiervan werden tussen januari en september 2005 successievelijk per gemeente opgeleverd. De projectleiding heeft zich veel inspanningen moeten getroosten om het vele werk gedaan te krijgen. In het voorjaar van 2005 waren gedurende enkele maanden zelfs vrijwel alle SHBO-medewerkers ingezet op het project. Op 29 juni vond de laatste veldwerkdag plaats in en rond Colijnsplaat op Noord- Beveland. Alle bij het project betrokken medewerkers inventariseerden die dag de laatste tachtig boerderijen. De inventarisatie verliep in hoofdlijnen als volgt december 2003 februari 2004 februari 2004 maart 2004 juni 2005 mei 2004 september 2005 Voorbereiding en archiefonderzoek Pilot in Sluis, Veere, en op Tholen Veldwerk in Noord- en midden-zeeland (synchroon in 2004) en Zeeuws- Vlaanderen (2005) Data- en beeldbeschrijving, dossiervorming, waardering en nacontrole van ca dossiers Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 17

22 5. Algemene conclusies Er zijn nauwelijks provincies in Nederland die beschikken over een zo grondige en consistente inventarisatie van (historische) boerderijen tot 1960 als de provincie Zeeland. De gehouden inventarisatie biedt een goede basis voor een doordacht en afgewogen beleid tot bescherming en behoud van cultureel erfgoed op het platteland van Zeeland. Hierbij is het mogelijk voor zowel complexen als kleinere bijgebouwen afzonderlijke programma s op te zetten. De inventarisatie geeft eveneens een betrouwbare indruk van de aanwezigheid van jongere bouwkunst uit de periode van wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog. Doordat het gehele erf in kaart gebracht is, bestaat een goed inzicht in de verhouding tussen oudere en (meer) moderne agrarische gebouwen op de (voormalige) boerenerven in Zeeland. Een vergelijking van boerderijtypen naar uiterlijke vorm geeft een goed beeld van regionale samenhang en verschillen. De inventarisatie geeft ook een overzicht van boerenerven. Gezien de afstand van de waarnemer ten opzichte van het erf kon alleen van de erfindeling een betrouwbare kwalificatie gegeven worden. Niettemin is over heel veel erven meerdere informatie in de rapportage opgenomen. Het aantal (historische) boerderijen in Zeeland blijkt groter dan eerder onderzoek en steekproeven hebben uitgewezen. Het aanmerkelijk grotere aantal boerderijen heeft een onzeker en nadelig effect gehad op de werkplanning. In vergelijkbare projecten zou meer inspanning gericht moeten zijn op het betrekken van lokale deskundigen en belangstellenden bij dergelijk cultuurhistorische inventarisatieprojecten in de eigen omgeving. Gekwalificeerde veldwerkers waren voor het verafgelegen Zeeland aanvankelijk moeilijk te vinden. Uiteindelijk heeft een team van zes bouwhistorisch goed gekwalificeerde veldwerkers zich met inzet en vasthoudendheid van zijn taak gekweten. Zij maakten op prettige wijze kennis met de (uiteraard nieuwsgierige) Zeeuwse plattelandbevolking. De beschrijvingen en waarderingen van wekelijks door de veldwerkers naar SHBO toegezonden dossiers werden aanvankelijk uitgevoerd door de bouwhistorici en onderzoekers in Arnhem. Dit bleek voor de controle op de dossiers een goede doch tijdrovende aanpak die gemakkelijk tot achterstanden leidde. Later zijn hiervoor de veldwerkers zelf ingezet. Dit leverde Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 18

23 een zekere tijdwinst op maar de controle kostte weer meer tijd. Deze werkwijze stelde meer eisen aan de veldwerkers. Er zijn in totaal foto s gemaakt van de boerderijen in Zeeland. Hier mag gesproken worden van een indrukwekkende tijdsopname. Een inventarisatie vanaf de weg geeft over het algemeen wel een goede indicatie van de waardering die kan worden uitgesproken over het cultureel erfgoed op het platteland. Toch kan dit oordeel slechts beschouwd worden als een indicatief eindoordeel dat aangeeft waar de veelbelovende complexen, gebouwen en erven zich bevinden, maar waar verder onderzoek naar architectuurhistorische elementen, interieurs, erven en landschappelijke ligging moet uitwijzen wat voor daadwerkelijke bescherming, behoud en ondersteuning in aanmerking komt. De inventarisatie van de (kleinere) bijgebouwen is van meer algemene aard geweest dan die van de woonhuizen en schuren. Toch zijn deze bijgebouwen betrokken in de totale beoordeling van de complexen die door de aanwezigheid van varkenshokken, bakhuisjes en wagenloodsen zeker in waarde toenemen. De betrokkenheid van een breed samengestelde projectgroep vormde vooral in de fase van voorbereiding en conceptontwikkeling een waardevol klankbord. Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 19

24 Bijlage bij deel II A. Inventarisatieformulier B. Formulier niet geïnventariseerde boerderij C. Toelichting op het inventarisatieformulier Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 20

25 A. Inventarisatieformulier Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 21

26 Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 22

27 Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 23

28 Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 24

29 B. Formulier niet geïnventariseerde boerderij Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 25

30 C. Toelichting op het inventarisatieformulier Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 26

31 Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 27

32 Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 28

33 Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 29

34 Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 30

35 Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 31

36 Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 32

37 Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 33

38 Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 34

39 Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 35

40 Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 36

41 Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 37

42 Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 38

43 Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 39

44 Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 40

45 Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 41

46 III. Cijfermatige conclusies Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek 42

47 Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek Schelmseweg 89 Postbus AP Arnhem tel fax website www. shboarnhem.nl Niets uit dit rapport mag door derden worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, op beeldscherm, of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de stichting Historisch Boerderij- Onderzoek en de opdrachtgever, de provincie Zeeland.

48 Inventarisatie van boerderijen in de provincie Zeeland tot 1960 Cijfermatige gegevens 43

49 Toelichting op de cijfermatige gegevens Het verschil tussen onderzochte en gerapporteerde complexen Aangegeven is het aantal onderzochte en gerapporteerde complexen. Het verschil is opgenomen in de kolom kwalificatie Ov. Deze categorie overigen viel om meerdere redenen buiten de inventarisatie: het kon zijn dat deze complexen geheel van na 1960 dateerden of dat bij controle van de vooraf opgestelde MIP-lijsten, monumentenlijsten of bij SHBO aanwezige dossiergegevens, ter plaatse bleek dat deze complexen inmiddels waren afgebroken. Bebouwing - Woonhuizen en schuren Om een betrouwbaar beeld te krijgen van het aantal 'gerapporteerde' woonhuizen en schuren en hun cultuurhistorische waarde, moet niet alleen acht geslagen worden op de losse woonhuizen en schuren maar ook op de woon- en bedrijfsgedeelten die bij bepaalde boerderijtypen aan elkaar gebouwd zijn. Deze boerderijtypen met een rechthoekige hoofdvorm en de boerderijen van het kop-romptype, zijn in de lijst boerderijtypen terug te vinden onder respectievelijk de nummers 11 t/m 13 (rechthoekig) en 22 t/m 25 (kop- romp). Bebouwing - s Onder verwijzing naar de toelichting op de waardering en de beoordeling hebben de aanduidingen A, B en C betrekking op de cultuurhistorische waarde, de aanduiding D is gebruikt voor complexen die weliswaar binnen de inventarisatiecriteria vallen maar zozeer zijn verbouwd of gewijzigd dat van enige cultuurhistorische waarde geen sprake meer is. Deze complexen zijn daarom niet geïnventariseerd. De met X aangeduide complexen waren vanaf de weg onvoldoende zichtbaar voor een verantwoorde beoordeling. De kolom Ov (= overigen) bevat die complexen die wel bekeken zijn maar niet binnen de criteria van de inventarisatie vallen. Bebouwing - Overige bijgebouwen Afgezien van de systematisch geïnventariseerde wagenschuren, varkenshokken en bakhuisjes zijn de overige op het erf voorkomende bijgebouwen ondergebracht in de categorie overige bijgebouwen. Deze categorie bevat nogal wat diversiteit die bovendien per plaats sterk kan verschillen. Daarom zijn in de cijfermatige overzichten niet alle aangetroffen bijgebouwen gespecificeerd. Wel zijn die opgenomen in de rapportageformulieren. Op een redelijk volledig totaaloverzicht van overige bijgebouwen komen de volgende gebouwen en bouwsels voor: kippenhokken, duivenhokken, hondenhokken, kapschuren, hooibergen, Vlaamse keten, koetshuizen, aardappelkelders, piezels, garages, schuurtjes, diverse veestallingen (koeien, jongvee, geiten, schapen) en vakantiehuisjes. In ieder geval zijn in de cijfermatige gegevens de voorkomende kippenhokken, kapschuren, en Vlaamse keten opgenomen alsmede de bijgebouwen die in bepaalde plaatsen getalsmatig in opvallende mate voorkomen. In deze categorie kunnen ook bijgebouwen voorkomen die van na 1960 zijn. Hier woog het voorkomen van de bijgebouwen zwaarder dan de datering. Alleen bij een waardering in de categorie A, B of C is het selectiecriterium van vóór 1960 toegepast. Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek, Arnhem 44

50 Bebouwing - Procentuele gegevens De procentuele weergave van de getalsmatige conclusies ten aanzien van de bebouwing, heeft alleen betrekking op de gerapporteerde complexen. Boerderijtypen Er is een onderverdeling gemaakt in drie boerderijtypen waarbij de hoofdvorm maatgevend is. Gelet is op de plaatsing van de woning ten opzichte van de schuur, de situering van de inrijdeuren in langsgevel of kopgevel en de situering van de hoofdingang van het huis in de lange gevel of de kopgevel. Dat leidt tot een driedeling waartoe elk verschillende subvarianten behoren. Die zijn genummerd als 11, 12, 13 en als 21, 22, 23, 24, 25 en als 31, 32 en de daarbij behorende aanvullende categorie losse delen. In de tabel zijn alle typen en onderverdelingen afzonderlijk gekwantificeerd maar ook per hoofdvorm samengevoegd. Functie > Plaats, Regio, Zeeland Weergegeven zijn de huidige functies van de onderzochte boerderijen waarbij de nevenfuncties van de gedeeltelijk agrarische complexen zijn gespecificeerd. Er is een verder procentuele vergelijking gemaakt met de gemeenten in de betreffende regio, (d.w.z. met de gemiddelde cijfers van Noord- of Midden-Zeeland of Zeeuws-Vlaanderen) en de gemiddelde cijfers voor de provincie Zeeland. Erf en omgeving waardering De waardering is uitgedrukt in categorieën A, B en C, overeenkomstig de in de handleiding beschreven interpretaties die neerkomen op Ongeschonden (A), Gewijzigd (B) en Verstoord (C). Datering woonhuis en schuur Sommige woonhuizen en schuren konden niet gedateerd worden omdat zij slecht zichtbaar waren (categorie X). Het kon ook voorkomen dat ze niet nader werden onderzocht (categorie D). In enkele gevallen was een betrouwbare datering niet mogelijk in verband met de ligging te ver van de weg. Deze aantallen zijn afzonderlijk in de tabel opgenomen. Ook kon het voorkomen dat op een erf geen woonhuis of schuur meer aanwezig was (aanduiding NA = niet aanwezig). Periode niet representatief Er is een indeling gemaakt in perioden. Die komt uiteraard ook voor op het inventarisatieformulier. Daartoe behoorde echter niet de tijdsperiode ca ( begin twintigste eeuw ). Voornaamste reden was dat deze periode zich als stijlperiode niet onderscheidt van de voorgaande en volgende periode. Toch zijn veel boerderijen op grond van o.a. informatie van eigenaren specifiek gedateerd waardoor de periode wel kon worden aangeduid, echter niet systematisch waardoor het aantal boerderijen in de periode laag is gebleven. Maar dat is niet veelzeggend en er kunnen op grond van de gehanteerde methode ook geen bijzonder conclusies aan worden verbonden. Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek, Arnhem 45

51 Inventarisatie Boerderijen in Zeeland Totalen per gemeente Tholen Schouwen- Duiveland Middelburg Veere Vlissingen Borsele Reimerswaal Kapelle Goes Noord- Beveland Sluis Hulst Terneuzen TOTAAL Complexen Woonhuizen schuur schuur Woonhuis-schuur Wagenschuur Varkenshok Bakhuis Overige bijgebouwen Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek, Arhem 46