Sporen rond de verdwenen Oude dijk bij Warffum

Transcriptie

1 Sporen rond de verdwenen Oude dijk bij Warffum Door: Hidde Feenstra en Harm Jan Streurman Mededeling Verdronken Geschiedenis nr (okt. 2016) 1. Oude dijk Warffum-west In de herfst van 2015 werden aan de noordwestrand van Warffum sloten uitgebaggerd. In het talud van de westelijke begrenzingssloot van het ruilverkavelingsbosje/locatie Witrokkenpad werd op door Hidde Feenstra het baggerprofiel bekeken. [kaarten 1 A, 2 A] Ter plekke heeft vroeger de middeleeuwse zeedijk gelegen (de Oude[n] dijk). Het tracé daarvan is na 1717 grotendeels uit het landschapsbeeld verdwenen, voor zover bekend in de 19 e en 20 e eeuw vooral door afgraving/egalisering van de dijkrestanten. Niettemin zijn hier en daar lichte verhogingen in het maaiveld ter plaatse achtergebleven, die ook op het AHN te zien zijn. 1 [kaart 2] In het zuid-noord verlopende profiel A was op ca. 1,30-1,50 m onder het enigszins geaccidenteerde dijkrestant (huidige maaiveld) het oorspronkelijke maaiveldniveau zichtbaar, waarop later de Oude dijk zou worden aangelegd. Daarin zijn enkele sedimentatie- en vegetatielaagjes te zien. Daaronder ligt een zavelige kwelderbodem. [afb. 1.1 en 1.2 midden.] Ten noorden daarvan lijkt zich de basis van de oude zeedijk te hebben bevonden, op ca. 1,30 m onder het tegenwoordige maaiveld. Het vegetatiedek op de slootrand was door het uitbaggeren gescheurd, waarbij min of meer evenwijdig verlopende scheuren ontstonden. Afb. 1.1 Warffum-West. Doorsnede restant Oude dijk, blikrichting Noord. 1 R. Westerhoff, De kwelder-kwestie nader toegelicht (Groningen 1844) (noot 3) en mondelinge informatie van J. Toonstra te Warffum aan de auteur. Zie ook Archief Vereniging voor Terpenonderzoek: A.E. van Giffen, Werkzaamheden Verenigingsjaar 1 mei april 1958, Rapportage aan het Bestuur van de Vereniging voor Terpenonderzoek in Nederland, , p. II-III. Het daarin vermelde opgegraven goed bewaarde dijkrestant ten westen van Usquert is inmiddels niet meer aanwezig. Met dank aan Dr. Egge Knol. 1

2 Afb. 1.2 Warffum-West. Doorsnede restant Oude dijk, blikrichting zuid-noord. Het oorspronkelijke maaiveldniveau en basis van de dijk is met een rode lijn aangegeven. Bij de pijl zijn sedimentatieen vegetatielaagjes zichtbaar. Mogelijk werden die veroorzaakt door/corresponderen met achtereenvolgende ophogingen van de dijk door de eeuwen heen. Deze vonden vooral naar binnen toe (zuidwaarts) plaats, waarbij het oorspronkelijke maaiveld steeds dieper kwam te liggen [Afb. 4.1]. Op afb. 4.2 zijn de verzakkingsscheuren nog eens met rode lijntjes opgehaald. Het beeld herinnert aan het opgravingsprofiel (mei 1957) van een dijkrestant ca. 900 m ten westen van de door ons beschreven locatie, waarin de diverse ophogingsfasen van de Oude dijk waren te zien. [Afb. 3]. 2 Hier werden dwars door de dijk twee sleuven gegraven. De uitkomst was gelijkluidend, namelijk dat het bewuste dijkpand, behoudens verschillende dagwerken, in éénmaal is opgetast. Dit moet volgens de archeologische vondsten het was moeilijk nauwkeurig te dateren (kogelpotscherven!) geschied zijn omstreeks de 14 de eeuw. Het opgegraven dijkpand zou daarmee het sluitstuk hebben gevormd van het langdurige proces, waarbij heel de waddenkust voor het eerst met een doorlopende zeedijk werd Afb. 3. Dijkprofiel Warffum-West (1957). [Bron: P.B.Kooi, De bewoningsgeschiedenis van de gemeente Warffum, 12, afb. 3] 2 Van Giffen, Werkzaamheden, III; de bijbehorende kaart bij P.B. Kooi, De bewoningsgeschiedenis van de gemeente Warffum, in: W. Duinkerken e.a. red., De Historie van Warffum, Breede en Rottumeroog (Hoogezand 1989), 8-17 (afb. 3). 2

3 omringd. Deze ontstond dan door oudere, op zichzelf staande dijken met elkaar te verbinden. Opvallend is hier in elk geval het vrijwel rechte tracé van de Oude dijk Den Andel- Warffum en bij Usquert, wat op een planmatige aanleg kan wijzen en de ontstaanstheorie van de onderzoeker Van Giffen en anderen mede lijkt te bevestigen. Afb. 4.1 Warffum-West. Aangetroffen situatie ter plaatse van de voormalige Oude dijk. Afb De scheuren in het vegetatiedek ter plaatse van de voormalige Oude dijk zijn met rode lijnen aangegeven. 3

4 2. Schelpdateringen Grafiek 1. Schelpdateringen volgens de 14 C datering. Gecorrigeerd voor stabiele isotopen (δ 13 C = -7,26 ). De blauwe grafiek geeft de radioactiviteit aan. De resolutie van de dateringen levert onder meer pieken rond 1686, 1717 en 1825 op. B = voorlopige conclusie na δ 13 C correctie. Enkele dagen na gememoreerde waarneming heeft Harm Jan Streurman bovengenoemde plek bezocht. Het profiel was toen door het natte weer en verkleuring van de bodem niet goed meer te herkennen. In de zavelige kwelderbodem, iets boven de bodem van de sloot (ca. 0 NAP), trof hij dubbelkleppige exemplaren (Ø ca. 4,5 cm) van Scrobicularia plana (Platte slijkgaper) aan. De daarop gevolgde 14 C datering was verrassend: 575 ± 35 jaar BP. Na correctie voor het mariene reservoireffect van 400 jaar wordt dit 175 ± 37 jaar BP. 3 Na deze correctie moet de periode AD als waarschijnlijk worden aangenomen, met name omdat er na 1718 in het gebied geen overstromingen door de zee meer hebben plaatsgehad.[grafiek 1] 3 De stabiele isotopen van de schelp, namelijk δ 13 C = en δ 18 O = , rechtvaardigen het mariene reservoireffect van 400 jaar. Wel kan door de negatieve δ 13 C de ouderdom iets lager zijn dan 175 jaar. 4

5 3. Discussie Op een luchtfoto uit 1989 is het onderzochte gebied in de tijd vóór de bebossing te zien. 4 [afb. 5] Een veronderstelde dijkdoorbraak ligt ca m ten oosten van A [afb. 5 B]. Afb. 5. Luchtfoto uit A is de plaats van het dijkprofiel, B een waarschijnlijke dijkdoorbraakplek in 1686/1717. C = smalle laagte noord-zuid dwars door het voormalige dijklichaam. [Bron: Foto-atlas van Groningen, blz. 32.] Daar ligt in het ruilverkavelingsbosje ter plaatse van de oude zeedijk een laagte. Dit gebied is, met name in het winterseizoen, zeer drassig of staat onder water. De plek waar de veronderstelde dijkdoorbraken plaatsvonden is op de foto akkerland, waarin droge plekken licht en natte plaatsen donkerder van kleur zijn. De plaats van de verdwenen Oude dijk tekent zich als lichte blokken af. Het donkerder gebied ten zuiden daarvan is de komvormige laagte. Op kaart 2 is de bodem ten oosten van punt A vrijwel geheel vlak en zijn er geen duidelijke dijkrestanten meer waarneembaar. Bij C is een smalle laagte die noord-zuid dwars door het voormalige dijklichaam loopt en s winters vaak drassig blijft. Deze binnendijkse laagte was wellicht al ontstaan doordat men de omgeving tevoren had gebruikt voor de winning van dijkaarde, waardoor het fundament van de dijk werd ondergraven. De provinciale dijkcommissaris Thomas van Seeratt constateerde in het najaar van 1717, onmiddellijk voorafgaande aan de Kerstvloed, reeds dat dit in Groningerland een veel voorkomend euvel was. Problematisch was dit met name op plaatsen waar de dijk ook zeewaterkerend was: hier heeft men geene schutting tegens de zee en word de aarde ende het binnenlandt onreedelijck vergraeven, waardoor soo wel see van binnen is, als van buiten 5 4 Uitgeverij Robas produkties en Topografische Dienst ed., Foto-atlas van Groningen (z. pl., z.j.) bl Haquebord en Hempenius, Groninger dijken, 55; Groninger Archieven (GrA), tg 1, Arch. Staten van Stad en Lande 818, fo 8. 5

6 De Oude dijk was door de vele doorbraken tijdens de Kerstvloed van 1717 zo zwaar beschadigd dat hij niet weer werd hersteld. Gekozen werd voor nieuw tracé: de ten noorden daarvan reeds tevoren aanwezige kadijk werd nu tot zeedijk verzwaard (Middendijk, 1718) en deed hier als zodanig dienst tot 1812 (indijking Noordpolder). 6 Op een drietal kaarten uit de periode is de oude zeedijk ter plaatse zonder doorbraken c.q. reparaties weergegeven; ook zijn daar geen kolken afgebeeld. 7 Kaart 1 (Links). A = plaats van het dijkprofiel, B = komvormige laagte achter de Oude dijk. [Bron AHN] Kaart 2 (Rechts). Hoogtekaart AHN. A = plaats van het dijkprofiel, B = komvormige laagte achter de Oude dijk. De in het terrein duidelijk zichtbare restanten van de Oude dijk zijn geel-bruin, de komvormige laagte is blauw gekleurd. C = smalle laagte noord-zuid dwars door het voormalige dijklichaam.[bron: AHN] 4. Voorlopige conclusies Ter plaatse van de voormalige middeleeuwse zeedijk aan de noordwestzijde van het dorp Warffum is in elk geval de basis daarvan vastgesteld. [kaarten 1 en 2, afb. 5 A] Over de latere ophogingen zullen t.z.t. grondboringen mogelijk meer uitsluitsel kunnen geven. De aangetroffen schelpen van Scrobicularia plana moeten bij een dijkdoorbraak als broed zijn ingespoeld en in het brakke milieu van het doorbraaksysteem nog korte tijd hebben geleefd. Op het AHN is binnen de Oude dijk een komvormig laag gebied met een sluftervormige uitloop naar het Westen zichtbaar, tot onmiddellijk Zuid van het 6 L. Haquebord en A.L. Hempenius, Groninger dijken op Deltahoogte (Groningen 1990) 57; GrA, tg 1, Archieven Staten van Stad en Lande 818, ff. 53, De kaart van Warffum en Breede van de Warffumer schoolmeester Pieter Geerdts (1683), één dito van een onbekende landmeter (1698) en een landmeterskaart van J. Tideman (1734, toestand volgens de metingen van 1709 door A. Tideman). Bronnen: Duinkerken e.a. red., De Historie van Warffum, Breede en Rottumeroog, 53 en reproductie achterin; GrA, Catalogus getekende kaarten 528, stamnummer 1497; Meindert Schroor, Atlas der Provincielanden van Groningen ( ) (Groningen 1996) 36 en kaart 49. 6

7 beschreven waarnemingspunt (ligging ca. 0 0,8 m NAP; omgeving ca. 1-1,5 m NAP). [kaarten 1 en 2, afb. 5 B] [ hf versie ] 7