Archeologisch Centrum Eindhoven en Helmond

Transcriptie

1

2

3 Archeologisch Centrum Eindhoven en Helmond Archeologisch Centrum Eindhoven en Helmond rapport 68 Archeologisch onderzoek Helmond - Brandevoort II - fase 1 Neervoortse Dreef - De Voort Een onderzoek in het beekdal van de Papenvoortse Loop Inventariserend veldonderzoek-proefsleuven Kristel de Vos en Liesbet Van den Bruel Februari 2011 rapport 68

4 Auteurs Kristel de Vos en Liesbet Van den Bruel Redactie Theo de Jong en J a Boels Foto omslag Laurens Mulkens Afbeeldingen Laurens Mulkens (digitaliseren vlaktekeningen en vondstfoto s), Dirk Vlasblom (vondsttekeningen), Kristel de Vos, Liesbet Van den Bruel en René Bogaerts (digitale afbeeldingen en kaarten) Naam vindplaats Brandevoort II fase 1 Neervoortse Dreef De Voort Gemeente Helmond Projectcode HM-BV-10 OM-nummer Centrumcoördinaten X= Y= Periode late middeleeuwen en nieuwe tijd Periode veldwerk t/m en t/m Opdrachtgever gemeente Helmond Uitvoerder Archeologisch Centrum Eindhoven en Helmond Projectleider Liesbet Van den Bruel Seniorarcheoloog Theo de Jong Bevoegde overheid gemeente Helmond Depothouder Afdeling Archeologie gemeente Eindhoven Goedgekeurd namens bevoegde overheid naam paraaf datum Giel Keulen Inhoudelijke goedkeuring Theo de Jong Opmaak Ster Design BNO (Eindhoven) ISSN Afdeling Archeologie gemeente Eindhoven, 2011 Postbus RB Eindhoven archeologie@eindhoven.nl 2

5 Inhoud Samenvatting 5 1 Inleiding 7 2 Landschappelijke ligging en omgeving Topografische ligging Landschappelijke ligging 9 3 Historische gegevens 11 4 Verwachting en voorafgaand onderzoek 13 5 Het inventariserend veldonderzoek Doelstelling Vraagstellingen Programma van Eisen Methoden en uitvoering Uitvoerenden en betrokkenen Methoden en technieken Administratie Meetsysteem en het NAP-punt Stratigrafie Grondsporen Vondsten Keramiek Glas Metaal Natuursteen 29 6 Conclusie Conclusie Beantwoording van de onderzoeksvragen Waardering Aanbeveling 34 Literatuur en geraadpleegde websites 36 Bijlagen 1 Allesporenkaart (losse kaartbijlage) 38 2 Sporenlijst 39 3 Vondsteninventaris 45 4 Afbeeldingenlijst 52 5 Periodetabel 54 3

6 4

7 Samenvatting In de periode van 1 t/m 19 november 2010 en van 31 januari t/m 4 februari 2011 heeft de eerste fase van het inventariserend veldonderzoek in de vorm van proef sleuven (IVO-proefsleuven) in het plangebied Brandevoort II, Neervoortse Dreef- de Voort, te Helmond plaatsgevonden. Het onderzoek werd uitgevoerd door medewerkers van het Archeologisch Centrum Eindhoven en Helmond, in opdracht van de gemeente Helmond, afdeling PBH. Aanleiding voor het onderzoek vormen de aanleg van wegen en de aanleg van een natuurcompensatiestrook op de Vinex-locatie Brandevoort II. Doordat hierbij tot in de natuurlijke ondergrond gegraven zal worden zal de archeologische ondergrond verstoord raken. Omdat het plangebied Brandevoort II volgens de Archeologische Waardenkaart Helmond onderdeel uitmaakt van een gebied met een middelhoge tot hoge verwachting is archeologisch onderzoek voorafgaand aan de geplande werkzaamheden noodzakelijk. Het gebied dat tijdens deze eerste fase van het proefsleuvenonderzoek archeologisch onderzocht is bevindt zich in het midden van het totale plangebied Brandevoort II en volgt de ligging van het geplande wegtracé van de Neervoortse Dreef, de ligging van de geplande natuurcompensatiestrook de Papenvoortse Loop en het geplande wegtracé van de Voort. Doel van het onderzoek is de archeologische ondergrond in het onderzoeksgebied in kaart te brengen middels het graven van proefsleuven. Tijdens het onderzoek zijn in totaal 39 proefsleuven aangelegd die allen noordzuid georiënteerd zijn. In totaal is 7020 m 2 van het onderzoeksgebied onderzocht. De totale oppervlakte van het onderzoeksgebied bedraagt circa m 2. Er zijn relatief weinig archeologische sporen en vondsten aangetroffen. In de sleuven zijn verschillende (perceels)greppels aangetroffen. Daarnaast zijn de zwaar verstoorde overblijfselen van twee mogelijke prehistorische kuilen aangetroffen. In twee proefsleuven zijn restanten van de Papenvoortse Loop aangetroffen. Daarnaast zijn vooral recente ploegsporen en andere recente verstoringen in de proefsleuven aangetroffen. Op de akkers zijn enkele kogelhulzen teruggevonden die uit de Tweede Wereldoorlog dateren. De kogelhulzen getuigen van het feit dat er tijdens de oorlog gevochten is langs de spoorlijn Eindhoven-Helmond. Met het onderzoek is een beeld verkregen van de archeologische waarde van het onderzochte gebied. Dit heeft geleid tot een waardestelling, opgesteld conform de eisen in de KNA 3.2 (zie hoofdstuk 6.3: Waardering). 1 Vanwege het geringe aantal archeologische sporen en vondsten en de hoge mate van verstoring van de bodem, is een archeologisch vervolgonderzoek in het gebied niet noodzakelijk. Hieruit volgend wordt het gebied vrij gegeven voor ontwikkeling. 1 Centraal College van Deskundigen (CCvD) Archeologie, 2010: Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA) Landbodems, ontwerp herziening versie 3.2, SIKB, Gouda. 5

8 6

9 1 Inleiding In opdracht van de gemeente Helmond, afdeling PBH, heeft op de Vinex-locatie Brandevoort II de eerste fase van een archeologisch proefsleuvenonderzoek plaatsgevonden. Het onderzoek is uitgevoerd tussen 1 november 2010 en 4 februari 2011, door medewerkers van het Archeologisch Centrum Eindhoven en Helmond. Het onderzoek vond plaats naar aanleiding van de geplande grondwerkzaamheden in het gebied. In de toekomst zullen twee wegen (de Neervoortse Dreef 2 en de Voort) en een natuurcompensatiestrook (de Papenvoortse Loop) in het onderzoeksgebied gerealiseerd worden. Het doel van het archeologisch inventariserend veldonderzoek is de inhoudelijke en fysieke kwaliteit van de archeologische ondergrond in het onderzoeksgebied in kaart te brengen. Reeds sinds lange tijd is bekend dat archeologisch onderzoek in het plangebied Brandevoort II noodzakelijk is. Dit is gebleken uit de gebiedsinventarisatie van Brandevoort II uit 2004, 3 en is eveneens geconcludeerd in het bestemmingsplan voor Brandevoort II. 4 Er wordt dan ook gesteld dat het realiseren van de bouwplannen in dit gebied pas kan plaatsvinden nadat archeologisch onderzoek is uitgevoerd. 5 Daarnaast is de ligging van het plangebied vanuit archeologisch oogpunt veelbelovend te noemen. Er bevinden zich verschillende dekzandruggen in het gebied, afgedekt door esdekken. Uit verschillende archeologische onderzoeken in de omgeving is gebleken dat de combinatie van hooggelegen dekzandruggen met esdekken archeologisch waardevolle gebieden zijn, aangezien op dit soort terreinen vaak bewoningssporen zijn aangetroffen. Op de Archeologische Waardenkaart Helmond is te zien dat het plangebied Brandevoort II deel uitmaakt van een gebied met een hoge tot middelhoge archeologische verwachting. De resultaten van de eerste fase van het proefsleuvenonderzoek en de daaruit volgende waardestelling staan vermeld in dit rapport Voorheen ook aangeduid als de Papenvoortse Dreef. Grontmij 2004, 6 (hoofdstuk Archeologie). Grontmij 2006, 81 (Toelichting), Grontmij 2010, 82 (Toelichting). Grontmij 2010, 23 (Voorschriften). 7

10 387 Helmond Afbeelding 1. De ligging van Helmond binnen Nederland en een uitsnede uit de topografische kaart met daarop aangegeven de ligging van het plangebied (blauw) en het onderzoeksgebied (rood). Schaal 1: Bron: Topografische Dienst Kadaster, Grote Provincie Atlas, Noord-Brabant/Oost. Geomorfologische kaart HM-BV-10 Brandevoort II fase / K14 3N4 3N5 3L5 2M13 Legenda TOP10 ((c)tdn) 3N5 3K14 GEMEENTEN HUIZEN 3K14 2M13 3K14 4K14 3N5 3L5 3N5 3N5 2R2 2R2 3N5 2M13 3K14 3K14 2R2 3K14 2M10 2M13 3K14 B 3K14 B 3K14 2M13 GEOMORFOLOGIE ((c)alterra) Wanden Hoge heuvels en ruggen Terpen Hoge duinen Plateaus Terrassen Plateau-achtige vormen Waaiervormige glooiingen Niet-waaiervormige glooiingen Lage ruggen en heuvels Welvingen Vlakten Laagten Ondiepe dalen 3K14 3K14 4K14 3N4 3K14 2M13 3K14 3K14 3K14 3K14 Matig diepe dalen Diepe dalen Water Bebouwing Overig (Dijken etc) 3K14 2M13 4K14 ONDERZOEKSGEBIED FASE 1 3K14 3N4 3N4 2M13 3K14 2M13 2M13 3L5 3K14 3L5 3K14 4K14 3K14 3N4 4K14 3K14 2M13 3K14 2M13 2M10 2R2 3K14 2M13 3K14 3N5 2M13 2M km N Archis / Afbeelding 2. Uitsnede uit de geomorfologische kaart met daarop aangegeven de ligging van het onderzoeksgebied (rood). Bron: 8

11 2 Landschappelijke ligging en omgeving 2.1 Topografische ligging Het totale plangebied van het archeologisch inventariserend veldonderzoek Brandevoort fase II is gelegen in het westen van Helmond (afbeelding 1). In het noorden wordt het plangebied begrenst door de Europaweg (de A270 richting Nuenen en Eindhoven). In het zuiden loopt het plangebied gedeeltelijk evenwijdig met de spoorlijn tussen Eindhoven en Helmond. Het meest zuidelijke gedeelte van het plangebied ligt echter nog iets ten zuiden van deze spoorlijn en wordt begrensd door het gebied Hazenwinkel. In het westen wordt het plangebied begrensd door Vaarle en de Mierlose dijk (waarmee het plangebied ook weer gedeeltelijk evenwijdig loopt). In het oosten loopt het plangebied evenwijdig met de Brandevoortse Dreef. Het gebied dat tijdens fase 1 van het archeologisch inventariserend veldonderzoek is onderzocht bevindt zich midden in het plangebied, en volgt de ligging van het geplande wegtracé van de Neervoortse Dreef, de ligging van de geplande natuurcompensatiestrook de Papenvoortse Loop en het geplande wegtracé van de Voort (afbeelding 1). 2.2 Landschappelijke ligging Het onderzoeksgebied staat aangegeven op zowel de bodemkaart als ook op de geomorfologische en de geologische kaart (blad 51 oost). De natuurlijke ondergrond van het oostelijke deel van het onderzoeksgebied bestaat uit Pleistoceen dekzand (dunner dan twee meter) op fluvioperiglaciale afzettingen (kaartcode Nu4). In het westelijke gedeelte van het onderzoeksgebied bestaat de ondergrond uit Holocene beekafzettingen (leem) dunner dan een meter op fluvioperiglaciale afzettingen, plaatselijk met een tussenschakeling van dekzand dunner dan twee meter (BNu4). 6 Iets ten oosten hiervan, ongeveer in het midden van het onderzoeksgebied, bevindt zich een smalle strook waarin de ondergrond bestaat uit fluvioperiglaciale afzettingen bestaande uit matig fijn en matig grof zand en leem, gelaagd, waarin zich deels plantenen houtresten bevinden (kaartcode Nu4). Bovengenoemde geologische lagen behoren tot de formatie van Boxtel, voorheen bekend als de Nuenengroep. 7 Het grootste gedeelte van het onderzoeksgebied bestaat uit een dalvormige laagte (kaartcode 2R2) (afbeelding 2). Dit betreft het beekdal van de Papenvoortse Loop. 8 De bodem in het beekdal wordt gevormd door beekeerdgronden, ontstaan in lemig fijn zand (pzg23) (afbeelding 3). In de westelijke helft van het onderzoeksgebied grenst het beekdal aan een dekzandrug (3K14). Deze zandrug is afgedekt met hoge zwarte enkeerdgronden (esdek), gevormd in lemig fijn zand (zez23). In het uiterst noordoostelijke puntje van het gebied bevindt zich een klein stukje van een dekzandvlakte (2M13), waarvan de bodem wordt gevormd door veldpodzolgronden (Hn23). Ook de veldpodzolgronden zijn gevormd in lemig fijn zand. De grondwatertrap in het plangebied varieert van III tot V De Jong en Van den Bruel 2010, 6. Bisschops 1973a en Bisschops 1973b. De Jong en Van den Bruel 2010, 6. 9

12 Bodemkaart HM-BV-10 Brandevoort II fase / Zd21 c OPHOOG Hn21 Hn21 Hn23 zez23 pzg23 Legenda TOP10 ((c)tdn) GEMEENTEN HUIZEN Hn21 Hn21 Hn21 Hd21 pzg23 pzg23 zez23 BODEM ((c)alterra) Associaties Brikgronden Bebouwing Dijk, bovenlandstrook Dikke eerdgronden Fluviatiele afz ouder pleistoceen Hn21 Groeve, gegraven, mijnstort Kalksteenverweringsgronden Oude rivierkleigronden pzg23 pzg23 Hn23 chn23 pzg23 chn23 Hn23 zez23 zez23 pzg23 pzg23 chn23 zez23 Hn23 zez23 Hn21 Hn21 Overige oude kleigronden Ondiepe keileemgronden Leemgronden Zeekleigronden Mariene afz ouder pleistoceen Niet-gerijpte minerale gronden Oude bewoningsplaatsen Rivierkleigronden Kalkh lutumarme gronden Veengronden Moerige gronden Water, moeras Podzolgronden Kalkloze zandgronden Kalkhoudende zandgronden Hn23 zez23 zez23 zez23 zez21 zez23 chn23 Hn21 Hn21 zez21 zez21 ONDERZOEKSGEBIED FASE km N Archis / Afbeelding 3. Uitsnede uit de bodemkaart met daarop aangegeven de ligging van het onderzoeksgebied (rood). Bron: m Afbeelding 4. De ligging van het onderzoeksgebied (rood omlijnd) op een uitsnede van de historische Bonnekaart van omstreeks Bron: Kennisinfrastructuur Cultuurhistorie. 10

13 3 Historische gegevens Het onderzoeksgebied bevindt zich binnen het gebied van Helmond dat heden ten dage ook wel bekend staat als Brandevoort II. Vermoedelijk verwijst de naam Brandevoort naar het moerassige karakter van het gebied dat geleidelijk aan ontstond tijdens de overgangsperiode van het Late Dryas (circa voor Chr.) naar het Holoceen (circa 8800 voor Chr.-nu), waarin het klimaat steeds warmer en natter werd. 9 Brand in de naam Brandevoort verwijst mogelijk naar brandstof. 10 Brandevoort heeft in vroeger tijden waarschijnlijk een gebied gevormd waar turf werd gestoken. Turf is gedroogd veen dat gebruikt werd als brandstof. Het achtervoegsel voort verwijst vermoedelijk naar een ondiepe doorwaadbare plaats, wat het karakter van het landschap van het gebied beschrijft. 11 Binnen het onderzoeksgebied bevinden zich geen historisch waardevolle gebouwen meer. Toch is uit historische bronnen bekend geworden dat er zich in de directe omgeving van het onderzoeksgebied drie buurtschappen moeten hebben bevonden. Het gaat hierbij om de buurtschappen Kranenbroek, Diepenbroek en Berenbroek. De naam broek komt veel voor in Noord-Brabant en duidt meestal op laaggelegen, moerassige gronden. 12 Vanaf 1640 wordt het buurtschap Kranenbroek vermeld in geschreven bronnen. De eerste vermelding van de buurtschappen Diepenbroek en Berenbroek dateren al van veel eerder, namelijk uit 1415 (Berenbroek) en 1443 (Diepenbroek). Wanneer de buurtschappen echter precies ontstaan zijn is niet bekend. Wel is bekend dat het buurtschap Kranenbroek in de 17e eeuw in handen moet zijn geweest van de abdij van Postel. 13 Het buurtschap Kranenbroek lag iets ten zuiden van het onderzoeksgebied. Het buurtschap Diepenbroek bevond zich ten oosten van het onderzoeksgebied. Het buurtschap Berenbroek lag ten noordoosten van het onderzoeksgebied. Een aantal van de wegen die zich in de om geving van het onderzoeksgebied bevinden kunnen oorspronkelijk onderdeel hebben uitgemaakt van één van deze buurt schappen. Op topografische kaarten van rond 1900 en zelfs op de kadasterkaart van 1832 staan verschillende straten reeds aangegeven (afbeelding 4). Het gaat hierbij om de Nuenense Dijk, Medevoort, Diepenbroek, Kranenbroek en de Broekstraat. 14 Het is niet onwaarschijnlijk dat sommigen van deze wegen ook in de late middeleeuwen of mogelijk zelfs eerder al bestonden Van den Bruel, Louvenberg en de Vos, 2010, hoofdstuk Historische gegevens. Beijers en Van Bussel 1996, 54. Arts en de Jong 2003, Beijers en Van Bussel 1996, 288. Van den Bruel, in druk, hoofdstuk Historische gegevens. Meulendijks en Vogels De Broekstraat liep langs het oude buurtschap Hazenwinkel en begrensde het gebied dat bekend stond als Het Broek. (Van den Bruel, Louvenberg en de Vos, 2010, hoofdstuk Historische gegevens). 11

14 12

15 4 Verwachting en voorafgaand onderzoek In de periode tussen 1992 en 1999 is veel archeologische informatie verzameld over de directe omgeving van het plangebied Brandevoort II, waarvan ook het onderzoeksgebied dat in dit rapport besproken wordt onderdeel uitmaakt. Het gaat hierbij om archeologisch onderzoek in het aangrenzende gebied dat ook wel bekend staat als Brandevoort I (afbeelding 5). Dit gebied ligt enkele honderden meters ten oosten van Brandevoort II. In 1992 en 1993 is het akkercomplex de Ashorst archeologisch onderzocht. Tijdens dit onderzoek zijn grote delen van twee uitgestrekte grafvelden aangetroffen, daterend uit de vroege ijzertijd (circa voor Chr.) en uit het begin van de jaartelling (circa 100 voor Chr.-225 na Chr.). Daarnaast zijn, iets ten noordwesten en noordoosten van de grafvelden, nederzettingssporen uit de ijzertijd en Romeinse tijd aangetroffen. Het gebied heeft dan ook de status van een terrein met een hoge archeologische waarde gekregen (monumentnummers 2915, 2916 en 10547). 15 Een vervolgonderzoek vond plaats in 1998 en 1999 op het nabij gelegen terrein van Du Pré. Tijdens dit onderzoek zijn resten van een inheems Romeinse nederzetting aan het licht gekomen (onder andere bestaande uit twee opvallende rijen spiekers/schuren, een viertal potstalboerderijen, ruim tien bijgebouwen, diverse spiekers en twee waterputten), evenals verschillende resten van een ontginningshoeve met erf en een veekraal uit de 13e eeuw. Daarnaast zijn resten van ijzertijd bewoning gevonden (onderzoeksmeldingsnummer 1688). 16 De oudste vondsten die in Brandevoort I zijn aangetroffen die wijzen op menselijke activiteit in het gebied dateren uit de midden-steentijd. Het gaat hierbij om fragmenten van bewerkte vuurstenen. Ook na de jaren 90 van de vorige eeuw hebben er verschillende archeologische onderzoeken in de omgeving van het onderzoeksgebied plaatsgevonden (afbeelding 5). In 2007 vond een proefsleuvenonderzoek plaats in Luchen te Mierlo, enkele kilometers ten zuiden van het onderzoeksgebied (onderzoeksmeldingsnummer 23906). Bij dit onderzoek zijn een aantal paalsporen ontdekt die niet gedateerd konden worden vanwege een gebrek aan vondstmateriaal. De paalsporen en het omliggende gebied werden echter doorsneden door grote aantallen sloten en greppels. Het gaat hierbij onder andere om perceelsgreppels/sloten die mogelijk in de 13e eeuw ontstaan zijn (toen het gebied ontgonnen werd) maar die ook van een latere datum kunnen zijn. Tijdens een tweede fase van het proefsleuvenonderzoek, die eveneens in 2007 plaatsvond, zijn verschillende waardevolle archeologische resten aangetroffen. Het gaat hierbij om sporen van een nederzetting uit de late bronstijd en vroege ijzertijd (onderzoeksmeldingsnummer 26652). In de vinex-locatie Brandevoort II, het gebied waarin ook het onderzoeksgebied gelegen is, zijn in 2007 twee booronderzoeken gedaan. Eén van de booronderzoeken is iets ten zuiden van het onderzoeksgebied uitgevoerd, in deelgebied C de Veste (onderzoeksmeldingsnummer 22455). Het andere booronderzoek vond gedeeltelijk plaats binnen de grenzen van het onderzoeksgebied (onderzoeksmeldingsnummer 22459). Een groot aantal van de boringen zijn gezet in het wegtracé van de Voort en de Papenvoortse Dreef. 17 Een aanbeveling voor nader onderzoek vormde de conclusie van beide booronderzoeken. 18 In het najaar van 2007 vond daarom een proefsleuvenonderzoek plaats net ten zuiden van het huidige plangebied (onderzoeksmeldingsnummer 25691). Hierbij zijn echter geen behoudenswaardige archeologische sporen aangetroffen Zie ook Datema Van der Velden 2000, De Groot 2001, Arts en de Jong De Papenvoortse Dreef wordt sinds kort aangeduid met Neervoortse Dreef. Krekelbergh Krekelbergh Tijdens dit proefsleuvenonderzoek in het tracé van de Voort zijn enkel proefsleuven ten zuiden van de spoorlijn aangelegd. Het gebied ten noorden van de spoorlijn was op dat moment nog geen eigendom van de gemeente Helmond en kon daardoor nog niet archeologisch onderzocht worden. 13

16 Archeologische basisgegevens HM-BV-10 Brandevoort II fase / KdV Legenda WAARNEMINGEN Helmond VONDSTMELDINGEN ONDERZOEKEN Nuenen ONDERZOEKSMELDINGEN TOP10 ((c)tdn) HUIZEN Brandevoort II Brandevoort I MONUMENTEN archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd IKAW zeer lage trefkans lage trefkans middelhoge trefkans hoge trefkans lage trefkans (water) middelhoge trefkans (water) hoge trefkans (water) water niet gekarteerd GEMEENTEN Geldrop-Mierlo PLANGEBIED BRANDEVOORT II ONDERZOEKSGEBIED FASE km N Archis / Afbeelding 5. Uitsnede uit Archis-kaart met de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) als ondergrond. Het gehele plangebied voor het archeologisch inventariserend veldonderzoek in Brandevoort II is blauw omlijnd. In paars is het onderzoeksgebied aangegeven dat onderzocht is tijdens fase 1 van dit onderzoek. Bron: In 2008 en 2009 heeft er een proefsleuvenonderzoek plaatsgevonden op iets minder dan een kilometer ten zuiden van het onderzoeksgebied. Het onderzoek vond plaats in de deelgebieden Stepekolk en Hazenwinkel (onderzoeksmeldingsnummer 30686). Tijdens dit onderzoek zijn vondsten en bewoningssporen uit de ijzertijd, Romeinse tijd en middeleeuwen/nieuwe tijd gevonden. 20 In februari 2010 heeft er een proefsleuvenonderzoek plaatsgevonden direct ten zuiden van het onderzoeksgebied, in de buurt van Station Brandevoort (onderzoeksmeldingsnummer 39563). Tijdens dit proefsleuvenonderzoek zijn geen archeologisch interessante sporen en/of vondsten aangetroffen. 21 Vervolgonderzoek was daarom niet noodzakelijk. Behalve de archeologische onderzoeken die in de loop der jaren in de omgeving van het onderzoeksgebied uitgevoerd zijn, zijn er ook verschillende vondstmeldingen uit de nabije omgeving bekend. Het gaat hierbij met name om vondsten (veelal aardewerkscherven en metaalvondsten) die zijn aangetroffen tijdens veldverkenningen op akkers. De datering van de aangetroffen vondsten loopt uiteen van de prehistorie (vuursteenfragmenten), de ijzertijd en de Romeinse tijd tot de late middeleeuwen/ nieuwe tijd. Opvallende vondsten vormen onder andere een glazen armband uit de 2e-1e eeuw voor Chr. en een koperen noodmunt uit 1579 van de Spaanse Nederlanden, beiden aangetroffen in het gebied dat ook wel bekend staat als Hazenwinkel. De glazen Van den Bruel, Louvenberg en de Vos, Van den Bruel, in druk. 14

17 Afbeelding 6. Uitsnede uit de Archeologische Waardenkaart Helmond. De oranje gebieden zijn gebieden met een hoge archeologische verwachting. De gele gebieden zijn gebieden met een middelhoge archeologische verwachting. De niet ingekleurde gebieden zijn gebieden met een lage of geen archeologische verwachting. Te zien is dat zich binnen het plangebied (blauw omlijnd) gebieden met een middelhoge en gebieden met een hoge archeologische verwachting bevinden. Het onderzoeksgebied dat tijdens fase 1 van het proefsleuvenonderzoek Brandevoort II is onderzocht (rood omlijnd) bevindt zich in een gebied met een middelhoge archeologische verwachting. Bron: Archeologische Waardenkaart Helmond versie 25 november armband is gemaakt van een gele (barnsteenkleurige) glaspasta en er zijn tevens resten van versiering op de armband zichtbaar. Dergelijke glazen armbanden zijn karakteristiek voor een Midden-Europese cultuur die ook wel bekend staat als de Latène cultuur. Behalve deze armband is bekend dat er bij verschillende archeologische onderzoeken en veldkarteringen in de directe omgeving van het plangebied meer fragmenten van dergelijke glazen armbanden/ringen zijn aangetroffen. Verder zijn op het terrein binnen de grenzen van het plangebied evenals in de omliggende gebieden veel kogelhulzen en dergelijke uit de tweede wereldoorlog aangetroffen. Er zou tijdens de oorlog hevig gevochten zijn langs de spoorlijn, wat het aantreffen van deze vondsten verklaart. Op de Archeologische Waardenkaart Helmond is te zien dat het onderzoeksgebied staat gekarteerd als een gebied met een middelhoge archeologische verwachting (afbeelding 6). Daarnaast is te zien dat het onderzoeksgebied grenst aan twee gebieden met een hoge archeologische verwachting. Het gaat hierbij om verwachtingsgebied 83 (het buurtschap Diepenbroek) en verwachtingsgebied 84 (de 15

18 hoeve Kranenbroek). 22 Het huidige onderzoeksterrein heeft deel uitgemaakt van de akkers en weilanden die behoorden tot het laatmiddeleeuwse buurtschap Diepenbroek en de (vermoedelijk) 17e-eeuwse hoeve Kranenbroek. Tijdens het proefsleuvenonderzoek zouden eventueel waterputten en afvalkuilen van het buurtschap Diepenbroek of van de hoeve Kranenbroek aangetroffen kunnen worden. Op de in 2010 herziene Cultuurhistorische Waardenkaart van de provincie Noord- Brabant is het provinciaal belang aangeduid, dat bestaat uit 21 cultuurhistorische en 16 archeologische landschappen. Op deze nieuwe versie van de kaart bevindt het onderzoeksgebied zich in het archeologisch landschap Helmondse Akkers (landschap 30). Volgens de bijbehorende beschrijving wordt landschap 30 gekenmerkt door een zeer hoge dichtheid aan bekende vindplaatsen, hetgeen blijkt uit het hoge aantal waar nemingen per km 2 en het relatief grote aandeel AMK-terreinen. 23 Gezien de ligging van het onderzoeksgebied op de Archeologische Waardenkaart Helmond in een gebied met een middelhoge archeologische verwachting en gezien de resultaten van de verschillende archeologische onderzoeken die in de directe omgeving van het onderzoeksgebied hebben plaatsgevonden, zijn er verschillende archeologische resten in het gebied te verwachten. Het kan hierbij gaan om paalsporen van gebouwen, greppels, afvalkuilen en vondsten uit de late prehistorie (ijzertijd) en Romeinse tijd. Het is tevens mogelijk dat ook graven of grafstructuren zullen worden aangetroffen. Behalve sporen en vondsten uit de prehistorie en de Romeinse tijd is het mogelijk dat er resten van nederzettingsterreinen uit de late middeleeuwen en nieuwe tijd zullen worden aan getroffen. Ook in dit geval zal het waarschijnlijk met name gaan om paalsporen, greppels, afvalkuilen en mogelijk ook waterputten Beleidsplan Archeologie Eindhoven en Helmond , 2008; Archeologische Waardenkaart Helmond zoals vastgesteld op 18 januari De Jong en Van den Bruel 2010,

19 5 Het inventariserend veldonderzoek 5.1 Doelstelling Het doel van het archeologisch inventariserend veldonderzoek is het in kaart brengen van de archeologische ondergrond in het onderzoeksgebied. Middels het uitvoeren van een proefsleuvenonderzoek is informatie verzameld over de vraag óf en in welke mate het onderzoeksgebied archeologisch waardevol te noemen is. De bedoeling is een beeld te krijgen van de aard en omvang van de eventueel aanwezige archeologische resten, evenals van de mate van conservering en de datering van de archeologische sporen en/of vondsten. Daarnaast dient het inventariserend veld onderzoek ook om te bekijken in hoeverre de archeologische ondergrond in het onderzoeksgebied is aangetast door de ruilverkaveling van enkele decennia geleden. Tijdens de ruilverkaveling zijn dekzandruggen plaatselijk geëgaliseerd waardoor eventueel aanwezige archeologische sporen verstoord zijn geraakt. Aan de hand van de resultaten van het proefsleuvenonderzoek zal een waardestelling gevormd worden over het archeologische belang van het onderzoeksgebied Brandevoort II fase 1 Neervoortse Dreef - de Voort. Uit deze waardestelling zal blijken of nader archeologisch onderzoek in het onderzoeksgebied wenselijk dan wel noodzakelijk wordt geacht. 5.2 Vraagstellingen Programma van Eisen In het Programma van Eisen (PvE) worden de volgende onderzoeksvragen gesteld: Wat is de aard en fysieke kwaliteit van de archeologische sporen en structuren? Uit welke perioden dateren de sporen? 2. Wat is de datering van de archeologische vondsten en tot welke vondsttypen of vondstcategorieën behoren zij? 3. Zijn er nederzettingsterreinen aanwezig? Zo ja, wat is hun omvang en ruimtelijke indeling? 4. Welke menselijke activiteiten hebben door de eeuwen heen plaatsgevonden in het gebied? Hoe is het grondgebruik geëvolueerd door de eeuwen heen? Wat is de relatie van de sporen en de vondsten met de archeologische vindplaatsen uit de omgeving? Zijn er Paleo-ecologische resten bewaard gebleven? Zo ja, wat is de aard daarvan? Zijn de resten bruikbaar voor de reconstructie van de landschapsgeschiedenis van de omgeving? Wat is de ouderdom van de buurtschappen Diepenbroek, Kranenbroek en Berenbroek? Wanneer zijn de archeologische site(s) als woonplaats in onbruik geraakt? Wat is de archeologische waarde van de lager gelegen delen van het gebied (beekdalen, moerassige laagte) in verhouding tot de dekzandrug en -koppen? Hoe is de opbouw van de bovengrond? Zijn er verschillende fasen (esdek, cultuurlaag, etc.) in te ontdekken en wat is de ouderdom van deze fasen? Hoe is de fysieke kwaliteit van de vindplaats(en)? Wat is de aard en reikwijdte van verschillende verstorende postdepositionele processen? In hoeverre heeft de begraving onder esdekken gezorgd voor de conservering van de archeologische ondergrond? In hoeverre is de archeologische ondergrond verstoord door de ruilverkaveling van enkele decennia geleden? Bevinden zich ondanks de ruilverkaveling op geëgaliseerde dekzandruggen nog leesbare archeologische sedimenten en wat is de aard daarvan? 5.3 Methoden en uitvoering Uitvoerenden en betrokkenen Het inventariserend veldonderzoek heeft plaatsgevonden in opdracht van de gemeente Helmond, afdeling PBH. Het veldwerk heeft plaatsgevonden in de periode tussen 1 en 19 november 2010 en in de periode tussen 31 januari en 4 februari Het onderzoek is uitgevoerd door het Archeologisch Centrum Eindhoven en Helmond, in samenwerking met medewerkers van de Stichting 25 De Jong en Van den Bruel 2010,

20 Afbeelding 7. Archeologen aan het werk in één van de proefsleuven in het onderzoeksgebied. Foto Laurens Mulkens. 18

21 ArcheoService. De wetenschappelijke leiding van het onderzoek was in handen van Theo de Jong, gemeentelijk archeoloog van Helmond. De dagelijkse veldleiding was in handen van Liesbet Van den Bruel (archeoloog). Het veldteam bestond verder uit Kristel de Vos (archeoloog), Chris Durrant (metaaldetectie en veldtechnicus), Eelco Oomen (senior veldtechnicus), Laurens Mulkens (fotograaf, digitaal tekenaar en veldtechnicus) en Dirk Vlasblom (metaaldetectie). Het veldteam is versterkt geweest door Huub de Jong, vrijwilliger van de Archeologische Vereniging Kempen- en Peelland. Het machinale grondverzet is verricht door Ben van Doren, Jeroen Verhagen 26 en Ton Luyten. De logistiek is verzorgd door Liesbet Van den Bruel. Het onderzoek is uitgewerkt door Liesbet Van den Bruel en Kristel de Vos Methoden en technieken Het inventariserend veldonderzoek is uitgevoerd conform de bepalingen die in de KNA 3.2. staan (protocol inventariserend veldonderzoek OS 1t/m 11). Het onderzoek heeft plaatsgevonden door middel van het aanleggen van proefsleuven. In totaal zijn tijdens fase 1 van het inventariserend veldonderzoek 39 proefsleuven aangelegd (afbeelding 7). De sleuven waren 45 meter lang en 4 meter breed (=180 m 2 ). In totaal is m 2 van het terrein onderzocht. Dit is ruim 4 % van de totale oppervlakte van het onderzoeksterrein ( m 2 ). 27 De aangelegde sleuven hadden een noord-zuid oriëntatie. Er lagen telkens minstens twee sleuven in elkaars verlengde, waardoor steeds een noord-zuid georiënteerde doorsnede in het landschap ontstond. Aan de hand van deze doorsnede kon de opbouw van het landschap optimaal in beeld worden gebracht. Sommige sleuven zijn niet exact gegraven op de plaats waar ze volgens het oorspronkelijke puttenplan zouden komen te liggen. Dit had te maken met de ligging van bijvoorbeeld slootjes of andere obstakels, waardoor de putten enkele meters verplaatst moesten worden. De verplaatsing van deze proefsleuven is gebeurd in overleg tussen de veldleiding en de senior archeoloog. De proefsleuven zijn aangelegd met een rupskraan met een vlakke graafbak. De aanleg van de proefsleuven is uitgevoerd door graafmachinisten met ervaring in archeologische graafwerkzaamheden. In de proefsleuven is steeds één vlak aangelegd. Het opgravingsvlak in de proefsleuven is aangelegd op het relevante spoorniveau. 28 De aangelegde vlakken zijn vlakdekkend en systematisch afgezocht met een metaaldetector. Ook de stort afkomstig uit de aangelegde proefsleuven, evenals de omliggende gebieden, zijn afgezocht met een metaaldetector. Voor aanvang van het onderzoek en na afronding van het onderzoek zijn er overzichtsfoto s van het terrein genomen. De in het vlak aangetroffen sporen zijn, indien nodig, opgeschaafd en aangekrast, waarna het vlak is getekend. Enkele van de aangetroffen sporen zijn gecoupeerd om de aard en datering van de sporen te kunnen bepalen. Sporen zijn alleen gecoupeerd indien dit noodzakelijk was om de onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden en om, daaruit volgend, tot een aanbeveling voor het onderzoeksgebied te kunnen komen. De te couperen sporen zijn geselecteerd door de veldleider in overleg met de senior archeoloog. In de meeste proefsleuven zijn steeds twee profielen aangelegd. Het vondstmateriaal is verzameld per spoor en/of stratigrafische laag. Bijzondere vondsten zijn individueel ingemeten. Vlakvondsten zijn verzameld in vakken van 4 x 5 meter. Na het onderzoek zijn alle proefsleuven weer dicht gegooid Ben van Doren en Jeroen Verhagen zijn ingehuurd via Ton Luyten van Luyten Archeologisch Grondwerk, Hapert. De KNA adviseert minstens 5 % van een plangebied op te graven tijdens een proefsleuvenonderzoek. In dit geval is dit percentage echter toegepast op het hele plangebied. Het plangebied bestaat uit verschillend gewaardeerde zones, waarbij er een hoger percentage proefsleuven op de gebieden met hoge archeologische trefkans wordt gelegd en een lager percentage proefsleuven op de gebieden met middelhoge archeologische trefkans. De dalvormige laagte waaruit het onderzoeksgebied bestaat betreft een zone met middelhoge archeologische trefkans. Dit wil zeggen net onder de onderkant van het esdek (of de bouwvoor), op de overgang met de natuurlijke ondergrond (C-horizont). 19

22 Proefsleufnummer Piketnummer Landelijke X Landelijke Y A A A A Tabel 1. De landelijke coördinaten van de gebruikte meetpunten. 20

23 5.3.3 Administratie Tijdens het veldwerk zijn dagrapporten bijgehouden. Van alle aangelegde proefsleuven zijn vlaktekeningen gemaakt (schaal 1:50). De tekenvellen waarop deze vlaktekeningen staan zijn genummerd en geregistreerd op een tekeningenlijst. Direct na aanleg van iedere sleuf zijn steeds foto s van het aangelegde vlak gemaakt. Alle tijdens het veldwerk gemaakte foto s zijn geregistreerd in een fotolijst. De tijdens het veldwerk gecoupeerde sporen zijn eveneens gefotografeerd en indien noodzakelijk getekend (schaal 1:20). De sporen zijn op de vlaktekeningen genummerd en zijn gedocumenteerd in een sporenlijst. De profielen die in de proefsleuven zijn aangelegd zijn gefotografeerd en getekend (schaal 1:20). De hoogtes van de vlakken in de aangelegde proefsleuven zijn opgemeten door middel van een laserwaterpas. Hierbij is steeds om de vijf meter een NAP-hoogte gemeten. Waar mogelijk zijn ook hoogtes gemeten van het maaiveld rondom de aangelegde proefsleuven. De gemeten vlak- en maaiveldhoogtes zijn tijdens het veldwerk aangegeven op hoogtematenformulieren. Later zijn de omgerekende hoogtes ook op de vlaktekeningen aangegeven. De tijdens het onderzoek aangemaakte lijsten, evenals de dagrapporten, zijn na afloop van het veldwerk gedigitaliseerd en worden zowel digitaal als analoog bewaard. De gemaakte veldtekeningen zijn gescand en vervolgens gedigitaliseerd door Laurens Mulkens. De tijdens het onderzoek aangetroffen vondsten zijn gedetermineerd door Ben van den Broek en Garrelt van Creij. De in dit rapport afgebeelde vondsttekeningen zijn gemaakt door Dirk Vlasblom. De vondstfoto s die in dit rapport zijn opgenomen zijn gemaakt door Laurens Mulkens. De vondsten en de opgravingsdocumentatie (veldtekeningen, documentatiemappen en foto s) zijn opgeslagen in het depot en het archief van het Archeologisch Centrum Eindhoven en Helmond (Deken van Somerenstraat 6, Eindhoven) onder de projectcode hm-bv Meetsysteem en het NAP-punt De proefsleuven zijn uitgezet door medewerkers van de afdeling grondzaken, team Geo-Informatie, van de Dienst Stedelijke Ontwikkeling en Beheer van de gemeente Helmond. De door de landmeters uitgezette vaste meetpunten (piketjes) zijn voorzien van landelijke X- en Y-coördinaten (tabel 1 en afbeelding 8). In iedere proefsleuf is gebruik gemaakt van een lokaal meetsysteem dat gekoppeld is aan het vaste meetpunt dat zich aan het zuidelijke uiteinde van de proefsleuf bevond. Voor het doen van de hoogtemetingen is gebruik gemaakt van een vast NAP-punt. Het gaat hierbij om de bout in de boerderij op Diepenbroek 16. Deze bout heeft een hoogte van 18,80 m+nap. 5.4 Stratigrafie Zoals reeds vermeld in het bovenstaande zijn de proefsleuven veelal in elkaars verlengde aangelegd, zodat ze telkens een noord-zuid georiënteerde doorsnede doorheen het landschap vormden. Op deze manier werd een goed beeld verkregen van het verloop van de bodem opbouw in het onderzochte gebied. In de meeste proefsleuven zijn twee profielen gestoken, die over het algemeen in de oostkant van de proefsleuven zijn aangelegd. Meestal is er aan het begin en einde van de proefsleuf een profiel aangelegd. 29 De profielen zijn tussen de 1 en 2 meter breed aangelegd. De profielen zijn getekend, beschreven en gefotografeerd Het was echter niet in alle proefsleuven mogelijk profielen te steken in verband met de hoge waterstand in enkele van de sleuven. Daarnaast was het niet altijd mogelijk de profielen aan het begin en einde van de proefsleuf aan te leggen. Dit had soms te maken met de aanwezigheid van water in de put, maar had soms ook te maken met de aanwezigheid van grote verstoringen in de put. Wanneer dit het geval was is besloten de profielen op een andere plaats aan te leggen. In enkele gevallen konden de profielen niet meer getekend worden in verband met de hoge waterstand in de proefsleuf. In dat geval zijn de verschillende waargenomen lagen in de profielen beschreven op de vlaktekening van de betreffende proefsleuf. 21

24 A A A A Helmond Brandevoort II fase 1 Neervoortse Dreef - De Voort Proefsleuven en meetsysteem m Hoog - Laag: Hoog : 28,83 +NAP Laag : 15,85 +NAP Afbeelding 8. Hoogtekaart met daarop aangegeven de proefsleuven en de piketten en piketnummers van het meetsysteem. Afbeelding 9. Foto van een profiel waarin de bodemopbouw van het onderzoeksgebied duidelijk zichtbaar is: een donkerbruine bovenlaag bestaande uit (iets lemig) zand (=bouwvoor), daaronder een wat oudere donkerbruine laag waarin ploegsporen zichtbaar zijn, en daaronder de archeologische ondergrond bestaande uit lemig zand. Foto Kristel de Vos. 22

25 Tijdens het proefsleuvenonderzoek is uit de profielen gebleken dat de bodemopbouw in het onderzoeksgebied niet complex is. 31 In bijna het gehele onderzoeksgebied bestaat de bovenlaag uit een donkerbruine bouwvoor van (iets lemig) zand. Daaronder bevindt zich op sommige plaatsen een wat oudere donkerbruine laag waarin zich over het algemeen ploegsporen bevinden. Vermoedelijk dateert deze laag uit de nieuwe tijd (1500-heden), maar hoe oud deze ploeglaag precies is kan niet met zekerheid gezegd worden omdat er geen vondsten in de profielen zijn aangetroffen. Onder deze ploeglaag, en op de plaatsen waar deze ploeglaag afwezig was direct onder de bouwvoor, bevind zich het natuurlijke lemige zand (afbeelding 9). In geen van de profielopnames is een esdek aangetroffen. Dit is opmerkelijk, aangezien esdekken wel verwacht werden in dit gebied. De proefsleuven 17, 18, 19, 21, 30 en 32 t/m 39 zijn aangelegd in die delen van het onderzoeksgebied waarin zich volgens de bodemkaart enkeerdgronden (esdekken) zouden bevinden. De in deze sleuven aangelegde profielen verschilden in bodemopbouw echter niet wezenlijk van de profielen in de overige proefsleuven. Het ontbreken van een esdek in het onderzoeksgebied heeft waarschijnlijk te maken met ontgrondingen die in de vorige eeuw in het gebied hebben plaatsgevonden. Op de geomorfologische kaart is te zien dat het onderzoeksgebied zich voornamelijk in een dalvormige laagte bevindt (2R2). Het gaat hierbij om het beekdal van de Papenvoortse Loop. 32 Met name in de sleuven 19 en 20 was in het aangelegde vlak duidelijk een overgang zichtbaar van lemig zand naar een natuurlijke ondergrond die natter en veniger was dan de rest van het vlak in de proefsleuf. Die duidelijke overgang vormt de begrenzing van de Papenvoortse Loop, waarbij het veen de bedding van de beek vormt. In natte omstandigheden is de bovengrond van beekeerdgronden vaak venig. Dit worden ook wel moerige eerdgronden genoemd. Veenvorming kan zich overal in een dalvormige laagte voordoen, ook buiten de bedding van de beek/stroom. In het onderzoeksgebied is dan ook op meerdere plaatsen veenvorming aangetroffen. In de sleuven 31, 33, 34, 36 en 39 is een duidelijke veenlaag met daarin plantenresten in het vlak aangetroffen (afbeelding 10). Opmerkelijk is dat in sommige sleuven het veen leek te zijn weg gegraven. Mogelijk heeft men het veen (plaatselijk) weg gegraven om op die manier de ondergrond te stabiliseren (ruilverkaveling) of om het veen (turf) te kunnen gebruiken als brandstof. 33 De profielopnames tonen aan dat het Pleistocene zand in het noordoosten van het onderzoeksterrein (sleuf 38) plaatselijk is afgegraven, waarschijnlijk ten behoeve van zandwinning. Zowel de profielopnames als ook het vlak van de aangelegde sleuven vertonen sporen van de egalisering en gedeeltelijke ontgronding die hier in de vorige eeuw heeft plaatsgevonden. De egalisatie en ontgronding blijkt onder andere uit het ontbreken van een esdek evenals uit het feit dat het veen mogelijk is afgegraven. Op sommige plaatsen ontbreekt zelfs de bovenste laag van de Pleistocene ondergrond (zandwinning). 5.5 Grondsporen Tijdens het proefsleuvenonderzoek zijn relatief weinig archeologische sporen aangetroffen. In verschillende van de aangelegde proefsleuven zijn zelfs helemaal geen archeologische sporen Hoewel in het Programma van Eisen (PvE) gesteld wordt dat er per fase van het archeologisch inventariserend veldonderzoek een fysisch geograaf geraadpleegd dient te worden bij het documenteren van de eerste profielen, is ervoor gekozen dat tijdens de eerste fase van het onderzoek niet te doen. Dit is besloten door de veldleider in overleg met de senior archeoloog vanwege het feit dat de bodemopbouw in het onderzoeksgebied niet voldoende complex was dat hierbij een fysisch geograaf geraadpleegd diende te worden. De Jong en Van den Bruel 2010, 6. Dit wordt ook wel turfsteken of turftrekken genoemd (afhankelijk van of het om droge of natte veen ging) en zou mogelijk te maken kunnen hebben met de oorsprong van de naam Brandevoort waarin het onderzoeksgebied gelegen is. Brand zou kunnen verwijzen naar brandstof, waarvoor het veen mogelijk gebruikt werd. 23

26 Afbeelding 10. Foto van een profiel waarin duidelijk zichtbaar is dat er sprake is van veenvorming in het gebied. Foto Laurens Mulkens. Afbeelding 11. Een van de aangelegde proefsleuven. In het opgravingsvlak zijn parallel lopende donkere banen te zien, de brede banen zijn leidingsleuven en de smalle banen zijn ploegsporen. Foto Liesbet Van den Bruel. 24

27 gevonden. 34 In veel sleuven bevonden zich voornamelijk recente ploegsporen in het vlak (afbeelding 11). Daarnaast zijn verspreid over het terrein andere (sub)recente verstoringen in de aangelegde vlakken aangetroffen, zoals kabel- en leidingsleuven, boorgaten, sporen van graafmachines met een tandenbak (afbraaksleuven) en bandensporen van grondverzetmachines. Laatstgenoemde sporen zijn mogelijk het resultaat van de ontgronding van het gebied ten behoeve van de ruilverkaveling die enkele decennia geleden plaatsvond. Het grootste gedeelte van de aangetroffen sporen bestaat uit greppels. In de meeste proefsleuven bevond(en) zich wel één of enkele greppels. 35 De greppels waren over het algemeen verschillend van oriëntatie en omvang. In slechts een enkel geval kan een greppel gedateerd worden op basis van het aangetroffen vondstmateriaal. In één van de greppels in sleuf 8 (spoor 8.01) is een randfragment van een kan van bijna-steengoed gevonden (afbeelding 12). Het gaat hierbij om een fragment uit de 13e of het begin van de 14e eeuw, waardoor de greppel te dateren is in de late middeleeuwen. Mogelijk staat deze greppel in verband met één van de boerderijen die later, in het begin van de nieuwe tijd, deel uitmaakten van het buurtschap Kranenbroek, dat net ten zuiden van deze greppel lag. In een andere greppel in sleuf 8 (spoor 8.02) werd een gesloten en bestempeld verzegelloodje aangetroffen. Dit loodje dateert uit de nieuwe tijd (1500-heden) en meest waarschijnlijk uit de 19e eeuw. Hiermee kan de greppel met zekerheid in de nieuwe tijd ge dateerd worden. Hetzelfde geldt voor enkele andere greppels waarin vondstmateriaal uit de nieuwe tijd is aangetroffen. 36 De overige tijdens het proefsleuvenonderzoek aangetroffen greppels lijken eveneens uit de nieuwe tijd te dateren. Dit blijkt onder andere uit de aanwezigheid van plastic, baksteenpuin of nog niet vergane houtresten in sommige greppels, evenals uit de kleur en de overwegend gemengde vulling van de meeste greppels. Vanwege het ontbreken van archeologisch vondstmateriaal kunnen deze greppels echter niet exact gedateerd worden. Verschillende van de aangetroffen greppels vallen samen met de aangegeven perceelsgrenzen op het minuutplan van Dit betekent dat deze greppels in ieder geval in 1832 al bestonden. Het is echter mogelijk dat sommige greppels ook vóór die tijd reeds bestonden, maar vanwege het ontbreken van goed kaartmateriaal uit eerdere perioden is dit niet te achterhalen. Op het minuutplan van 1832 is te zien dat de greppel die in sleuf 6 is aangetroffen (spoor 6.01) de grens vormt tussen perceel 230 en 256. In sleuf 8 vormt greppel 8.08 de grens tussen perceel 229 en 256 (afbeelding 12). In sleuf 9 ligt een greppel die samenvalt met de grens tussen perceelnummer 217 en 221 (spoor 9.01). De greppels die in sleuf 13 zijn aangetroffen (spoor en 13.04) vallen samen met de grens tussen perceelnummer 221 en 222. Greppel vormt de grens tussen perceel 209 en 218 en greppel vormt de grens tussen perceel 218 en 219. Twee greppels die in sleuf 18 zijn gevonden zijn mogelijk restanten van de oude weg van de Hoeve Kranenbroek (spoor en 18.02). Het is echter ook mogelijk dat het hierbij gaat om de oude grens tussen perceelnummer 161 en 162. Spoor valt samen met de grens tussen perceelnummer 171 en 172. Spoor valt samen met de grens tussen perceelnummer 169 en 170. Twee aangetroffen greppels in sleuf 23, die in verband staan met de greppels in sleuf 18, vallen samen met de perceelsgrens tussen perceelnummer 153 en 165 (spoor en 23.03). Twee greppeltjes die zijn aangetroffen in sleuf 24 vallen samen met de grens tussen perceel 165 en 167 (spoor 24.06) en met de grens tussen perceel 167 en 170 (spoor 24.05). De perceelsgrens zoals die staat aangegeven op het minuutplan uit 1832 tussen perceelnummer 165 en 166 valt samen met spoor Deze greppel bleek dezelfde greppel te zijn als één van de greppels die zich ook in sleuf 24 bevond (spoor 24.06). Spoor valt samen met de grens tussen perceelnummer 149 en 150 volgens In de proefsleuven 1, 2, 5, 7, 10, 15, 18, 19, 21, 31, 33 en 35 zijn geen archeologische sporen aangetroffen. Er zijn één of meerdere greppels aangetroffen in de proefsleuven 3, 4, 6, 8, 9, 11, 13, 14, 16, 18, 20, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 32, 34, 37, 38 en 39. Spoor 16.02, en

28 Afbeelding 12. Doorsnede van twee van de aangetroffen greppels. Links: laatmiddeleeuwse greppel (spoor 8.01). Rechts: perceelsgreppel die terug te vinden is op het minuutplan van 1832 (spoor 8.08). Foto s Laurens Mulkens. Afbeelding 13. De moestuinbedjes of lange bedjes in proefsleuf 36. Foto Laurens Mulkens. 26

29 het minuutplan. In sleuf 28 is een greppel gevonden (spoor 28.01) die duidelijk in relatie staat met de greppels die in sleuf 23 (spoor en 23.03) en sleuf 18 (spoor en 18.02) zijn gevonden. Het gaat hierbij om de perceelsgrens tussen perceelnummer 150, 151 en 165. Een greppel die is gevonden in sleuf 30 (spoor 30.10) komt zeer waarschijnlijk overeen met de perceelsgrens tussen perceelnummer 166 en 179. In sleuf 32 is een greppel aangetroffen (spoor 32.02) die duidelijk samenvalt met de grens tussen perceelnummer 133 en 134. In sleuf 33 bevond zich een greppel (spoor 33.01) die op dezelfde plaats lag als de perceelsgrens tussen perceelnummer 136 en 147. De greppels die in sleuf 37 zijn gevonden vallen samen met verschillende perceelsgrenzen op het minuutplan van Spoor en spoor vallen samen met de grens tussen perceelnummer 133 en 134. De ligging van spoor komt overeen met de perceelsgrens tussen perceelnummer 132 en 133. Tot slot zijn ook in sleuf 39 verschillende greppels aangetroffen die samen vallen met perceelsgrenzen op het minuutplan van Spoor vormt de grens tussen perceelnummer 131 en 132. De sporen 39.03, en vormen de grens tussen perceelnummer 133 en 134. Deze greppels werden ook in sleuf 32 en sleuf 37 aangetroffen. 38 echter meermaals doorsneden door recente (ploeg)sporen, waardoor de contouren van de sporen minder duidelijk zijn. Daarnaast is geen vondstmateriaal aangetroffen in de kuilen, waardoor niet met zekerheid te zeggen is of deze sporen inderdaad uit de prehistorie dateren. In sleuf 36 zijn enkele zogenaamde moestuinbedjes aangetroffen in het vlak. Vermoedelijk dateren deze uit de 19e/20e eeuw (afbeelding 13). Zoals op de geomorfologische kaart zichtbaar is bevindt het onderzoeksgebied zich grotendeels in een dalvormige laagte. Het gaat hierbij om het beekdal van de Papenvoortse Loop. Resten van deze Papenvoortse Loop zijn aangetroffen in de sleuven 19 en 20. In sleuf 19 is vermoedelijk de noordelijke begrenzing van deze loop aangesneden en in sleuf 20 de zuidelijke begrenzing. In beide putten was in het vlak een zeer duidelijke overgang zichtbaar tussen het lemige zand dat in het gehele onderzoeksgebied kenmerkend is voor de natuurlijke ondergrond, en het donkerbruine tot zwarte humeuze en sterk lemige zand waarin zich leem- en veenvlekken bevonden. Laatstgenoemde laag betreft een duidelijke beekdalafzetting en is waarschijnlijk een restant van de bedding van de Papenvoortse Loop. In sommige gevallen zijn paalsporen direct naast een greppel aangetroffen. 39 Dat het hierbij om redelijk recente paalsporen gaat blijkt uit het feit dat er zich in enkele van de sporen nog resten van het hout van de oorspronkelijke paal bevonden. Behalve de vele met name 19e-eeuwse greppels zijn ook twee mogelijk prehistorische kuilen aangetroffen. Beide kuilen bevonden zich in sleuf 30 (spoor en 30.22) en konden op basis van hun donkergrijze kleur gedateerd worden in de prehistorie. De kuilen werden 5.6. Vondsten Gedurende het proefsleuvenonderzoek zijn in het onderzoeksgebied in totaal 221 vondsten verzameld. De vondsten zijn te verdelen in een aantal categorieën: keramiek, glas, bouwkeramiek, metaal en natuursteen (afbeelding 14). Het grootste deel van de vondsten is aangetroffen in de bovengrond tijdens de aanleg van de proefsleuven. Slechts een kleine hoeveelheid vondsten is afkomstig uit archeologische sporen Meulendijks en Vogel 2003, 96. Spoor 32.02, spoor en spoor In sleuf 4 zijn vier paalsporen aangetroffen naast spoor 4.01 en 4.02, die samen een greppel vormden. Naast de greppel die zowel in sleuf 6 (spoor 6.01) als in de proefsleuven 8 (spoor 8.08) en 9 (spoor 9.01) is aangetroffen bevonden zich eveneens verschillende (sub)recente paalsporen. Ook in sleuf 13 werden naast één van de aangetroffen greppels (spoor 13.04) drie recente paalsporen gevonden, evenals in sleuf 24 waar twee recente paalsporen naast een greppel (spoor 24.05) zijn gevonden. 27

30 keramiek glas bouwkeramiek metaal natuursteen overige Afbeelding 14. De verdeling van het vondstmateriaal in categorieën. Afbeelding 15. Laatmiddeleeuwse kan vervaardigt van bijna-steengoed. Schaal 1:4. Tekening Dirk Vlasblom. Afbeelding 16. Zwart glazen kraaltje daterend uit de 18e-19e eeuw. Foto Laurens Mulkens. Afbeelding 17. Kogelhulzen uit de Tweede Wereldoorlog. Links: Amerikaanse kogelhuls voor een M2 machinegeweer van het kaliber.50 (12,7 mm x 99 mm). De huls is onderaan voorzien van de stempel DM 43 (Des Moines Ordnance Plant (fabrikant), 1943 (fabricagejaar). Rechts: twee Duitse kogelhulzen voor een Mauser geweer (7,92 mm x 57 mm). Foto s Laurens Mulkens. 28