Archeologisch bureauonderzoek over drie locaties in de gemeente Eersel. HOLL ANDIA reeks 186

Transcriptie

1 Archeologisch bureauonderzoek over drie locaties in de gemeente Eersel HOLL ANDIA reeks 186

2 COLOFON Hollandia reeks nr. 186 Titel: Gemeente: Eersel Centrumcoördinaat: / (locatie 1), / (locatie 2) en / (locatie 3) Onderzoeksmeldingsnummer (CIS-code): (locatie 1), (locatie 2) en (locatie 3) Auteur(s): In opdracht van: A. Médard Gemeente Eersel; namens deze: IJzerman & Van Spréw, Tilburg. Contactpersoon opdrachtgever: B. van Spréw, Wetenschappelijke leiding: Illustraties: P.M. Floore A. Médard Definitieve versie: november 2007 Oplage: 8 ISSN: Hollandia, Zaandijk 2007 HOLLANDIA ARCHEOLOGIE B.V. tuinstraat 27a 1544 rs zaandijk archeo@xs4all.nl

3 INHOUD 1. Inleiding 4 2. Bureauonderzoek Beleid Doel en methoden van het bureauonderzoek De geologie en bekende archeologische en historische waarden Verwachtingsmodel Advies Literatuur 15 Bijlage 1: Stappenplan archeologie 16 Bijlage 2: Onderzoekslocatie 1 op de geomorfologische kaart 18 Bijlage 3: Onderzoekslocaties 2 en 3 op de geomorfologische kaart 19 Bijlage 4: Onderzoekslocatie 1 op de Bodemkaart van Nederland 20 Bijlage 5: Onderzoekslocaties 2 en 3 op de Bodemkaart van Nederland 21 Bijlage 6: Onderzoeksocatie 1 op de Cultuurhistorische Waardenkaart 22 Bijlage 7: Onderzoekslocaties 2 en 3 op de Cultuurhistorische Waardenkaart 23 Bijlage 8: Onderzoekslocatie 1 op de IKAW-kaart 24 Bijlage 9: Onderzoekslocaties 2 en 3 op de IKAW-kaart 25 Bijlage 10: Locatie 1 met archeologische monumenten en vondsten 26 Bijlage 11: Locaties 2 en 3 met archeologische monumenten en vondsten 27 Bijlage 12: Archeologische advieskaart van RAAP voor Wintelre-Oerle 28

4 1. Inleiding In het kader van een wijziging in het bestemmingsplan in verband met toekomstige woningbouw werd over drie locaties (afb. 1) in de gemeente Eersel, in opdracht van de gemeente Eersel, een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd door Hollandia Archeologie B.V. De eerste onderzoekslocatie, verder aangeduid als locatie 1, is gelegen in de bebouwde kom van Eersel, op de voormalige gemeentewerf aan de Hoolstraat. De tweede locatie, verder aangeduid als locatie 2, ligt aan Het Aangelag in Wintelre, ten noorden van Eersel, en is in gebruik als grasland, met enkele gebouwen aan de noordzijde. De derde locatie, verder aangeduid als locatie 3, ligt aan de Koemeersdijk vlak ten noorden van Wintelre. Deze locatie bestaat voornamelijk uit gras- en akkerland, maar is wel deels bebouwd. Op de Cultuurhistorische Waardekaart van Noord-Brabant wordt aangegeven dat onderzoekslocatie 1 gelegen is in een gebied met onbekende archeologische waarde (bijlage 6). Dit komt doordat het gebied binnen de ongekarteerde dorpskern van Eersel ligt. Locatie 2 ligt in een gebied met hoge tot middelhoge waarde (bijlage 7). Van locatie 3 ligt het zuidelijke deel eveneens in een gebied met hoge tot middelhoge waarde, terwijl het noordelijke gedeelte in een gebied met lage waarde ligt (bijlage 7). De onderzoeksdocumentatie wordt bewaard bij Hollandia Archeologie B.V., Tuinstraat 27A, 1544 RS Zaandijk. Het onderzoek is uitgevoerd conform de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA 3.1) Afbeelding 1: Overzicht van de drie onderzoekslocaties (Google-maps). De rode pijltjes geven aan waar locatie 1, 2 en 3 zich bevinden.

5 km Uitgeest Afbeelding 2: Onderzoekslocatie (in rood) op de topografische kaart van Nederland km Uitgeest Afbeelding 3: Onderzoekslocaties 2 en 3 (in rood) op de topografische kaart van Nederland.

6 2. Bureauonderzoek 2.1. Beleid. Cultuurhistorie De visie van de provincie Noord-Brabant over cultuurhistorie in de ruimtelijke ordening is dat cultuurhistorische en andere landschappelijke waarden een inspiratiebron zijn voor de verhoging van de landschappelijke kwaliteit van het onbebouwde en bebouwde gebied. De provincie stelt zich dan ook tot doel het erfgoed ook op langere termijn te behouden. Even belangrijk is dat cultuurhistorie in belangrijke mate bijdraagt aan de identiteit van de omgeving en daarmee aan de ruimtelijke kwaliteit van een gebied ( Monumentenbeleid Monumenten en andere elementen van cultuurhistorisch belang dienen tot uitdrukking te komen in het bestemmingsplan. Ingrepen op het kadastrale perceel waarop een beschermd monument staat zijn vergunningplichtig. Europa en archeologie Het Verdrag van Malta (het Europees verdrag inzake de bescherming van het archeologisch erfgoed) heeft als uitgangspunt: waar mogelijk het behoud van archeologische waarden. Bij de ontwikkeling van ruimtelijk beleid moet het archeologisch belang, of beter: het cultuurhistorisch belang, vanaf het begin meewegen in de besluitvorming. Het Verdrag van Malta is in april 2006 vastgelegd in de artikelen betreffende de archeologie van de Monumentenwet die op 1 september 2007 van kracht is geworden. Nota Belvedère In 1999 werd de Nota Belvedère ondertekend door OC&W, VROM, LNV en V&W. Uitgangspunt van de nota is cultuurhistorische waarden (archeologische resten, historischgeografische elementen en structuren en gebouwde monumenten) als volwaardig uitgangspunt te gebruiken in ruimtelijke ontwikkelingen. Het credo is dan ook: Behoud door ontwikkeling. Werken in Belvedere-trend betekent voortbouwen op het aanwezige erfgoed, zodat dit ook op langere termijn behouden blijft. Even belangrijk is dat volwaardige integratie van cultuurhistorie belangrijk bijdraagt aan de identiteit en daarmee ruimtelijke kwaliteit van een gebied. In Belvedèregebieden of -steden is sprake van gecombineerde cultuurhistorische waarden. De archeologie, historische (stede)bouwkunde en historische geografie scoren hier hoog. De Belvedèregemeenten zijn gemeenten met beschermde dorps- of stadsgezichten of met een rijk bodemarchief. De onderzoekslocaties vallen alledrie niet binnen een Belvedère gebied. Cultuurhistorische Waardenkaart De door de provincie Noord-Brabant vervaardigde Cultuurhistorische Waardenkaart ( brabant.esrinl.com/chw/) is vooral bedoeld als hulpmiddel bij de inrichting van de ruimte in Noord-Brabant. Het is opgebouwd uit verschillende kaartlagen die elk een thema in beeld brengen. De kaartlaag Archeologische Monumenten bestaat uit de Archeologische Monumenten Kaart Noord-Brabant (AMK). Het gaat om terreinen waarvan bekend is dat ze daadwerkelijk een archeologische waarde hebben. Voor een deel zijn de archeologische monumenten beschermd ex artikel 3 van de Monumentenwet Voor een deel betreft het archeologische monumenten waarvoor deze bescherming (nog) niet gerealiseerd is, maar waarvoor wel een planologische bescherming noodzakelijk is. Op een andere kaartlaag zijn de Indicatieve Archeologische Waarden af te lezen. De indicatieve waarde heeft betrekking op de bovenste 1,2 meter van

7 de ondergrond. De waardering van objecten en structuren op deze kaart is verdeeld in drie categorieën: van hoge of middelhoge archeologische verwachtingswaarde, van lage archeologische verwachtingswaarde, en van onbekende archeologische verwachtingswaarde. Deze laatste categorie betreft gebieden met water, maar vaak ook stads- en dorpskernen ( esrinl.com/chw/ en Dit is hier het geval voor onderzoekslocatie 1. Deze locatie valt binnen een gebied met onbekende archeologische waarde, omdat het binnen de ongekarteerde dorpskern van Eersel is gelegen (bijlage 6). Locatie 2 ligt in een gebied met hoge tot middelhoge waarde (bijlage 7). Van locatie 3 ligt het zuidelijke deel eveneens in een gebied met hoge tot middelhoge waarde, terwijl het noordelijke gedeelte in een gebied met lage waarde ligt (bijlage 7). Omdat van veel archeologische resten de exacte locatie niet bekend is, is deze kaart voor wat betreft archeologie per definitie onvolledig. Het geeft uitsluitend een indicatie. Hiermee dient dan ook in de planvorming rekening te worden gehouden. Archeologiebeleid Provincie Noord-Brabant Het beleid van de provincie Noord-Brabant inzake de bescherming van archeologische waarden is gebaseerd op het Europese Verdrag van Malta. Bij het opstellen en uitvoeren van ruimtelijke plannen moet rekening worden gehouden met zowel de bekende als de te verwachten archeologische waarden. In geval van voorgenomen ruimtelijke ontwikkelingen in gebieden met een hoge of een middelhoge verwachtingswaarde moeten de archeologische waarden aan de hand van een vooronderzoek in kaart worden gebracht (Streekplan Noord-Brabant 2002, herzien in De Provincie Noord-Brabant streeft naar duurzaam behoud en beheer van het archeologisch erfgoed in de bodem (in situ), of in het depot wanneer behoud in situ niet mogelijk is. Hiernaast richt het beleid zich op vergroting van het archeologisch draagvlak in de provincie Noord- Brabant ( UNESCO In Nederland is een klein aantal cultuurhistorische locaties op de Werelderfgoedlijst van Unesco geplaatst. Voor de provincie Noord-Brabant en dus ook voor het plangebied is dit echter niet van toepassing Doel en methoden van het bureauonderzoek. Een bureauonderzoek heeft als doel het aan de hand van bestaande bronnen verzamelen van informatie over bekende of te verwachten archeologische waarden binnen een bepaald gebied. Dit omvat de aan- of afwezigheid, het karakter en de omvang, de datering, gaafheid en conservering en de relatieve kwaliteit van de archeologische waarden. Afhankelijk van de omvang van de werkzaamheden, de aard van de aanleiding tot het onderzoek en de vraagstelling, zullen aanvullende gegevens verzameld dienen te worden. Door middel van een archeologisch bureauonderzoek kan in een vroegtijdig stadium van de planvorming rekening worden gehouden met de eventuele aanwezigheid van archeologische waarden in de bodem. Het resultaat is een standaardrapport met een gespecificeerd verwachtingsmodel, op basis waarvan een beslissing genomen kan worden ten aanzien van (eventueel) vervolgonderzoek (zie ook in bijlage 1: Stappenplan Archeologie). Bij het bureauonderzoek worden bronnen geraadpleegd die kennis verschaffen over de bodemopbouw van het betreffende gebied, voor zover deze van belang zijn voor het voorspellen van archeologische waarden. De geraadpleegde bronnen bestaan onder andere uit: 1. Kaartmateriaal, zoals bodemkundige, geomorfologische, geologische en historische

8 kaartengegevens. 2. Gegevens over eerder verricht onderzoek en vondstmeldingen in het gebied uit de database van het Archeologisch Informatie Systeem (ARCHIS) van de Rijksdienst voor het Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM). 3. Archeologische regiospecialisten. 4. Lokale contactpersonen van de Archeologische Werkgemeenschap Nederland De geo(morfo)logie en bekende archeologische en historische waarden. Geo(morfo)logie De gemeente Eersel is gelegen op het Brabantse dekzandgebied. Dit dekzandlandschap heeft zich gevormd tijdens de laatste ijstijd (ca v.chr.). Door de opwarming ontstonden er smeltwaterstromen om het water af te voeren. Door de grote afvoer ontstonden langs de beekdalen droge gronden die door de windwerking verstoven en waarbij zandafzettingen tot stand kwamen. Onder invloed van wind kreeg het licht golvende dekzandlandschap zijn vorm. De dekzandruggen zijn hoofdzakelijk zuidwest-noordoost georiënteerd, dit door de overheersende windrichting. Deze hoger gelegen plekken waren gunstig om zich te vestigen, want wanneer de rivieren en beekjes buiten hun oevers traden, bleven deze locaties droog. Op de Geomorfologische kaart is te zien dat locatie 1 binnen een vanwege bebouwing ongekarteerde gedeelte van de geomorfologische kaart is (bijlage 2). Het gebied om het ongekarteerde gedeelte heen bestaat voornamelijk uit dekzandruggen en terrasafzettingswelvingen. Locaties 2 en 3 zijn beiden gelegen op een dekzandrug (bijlage 3). Onderzoekslocatie 1 ligt net binnen een ongekarteerde deel van de Bodemkaart van Nederland (bijlage 4), maar grenst direct aan een gekarteerd gebied waar de bodem uit hoge zwarte enkeerdgronden (esdek) van lemig fijn zand (, bruine kleur) bestaat. Bij locatie 2 (bijlage 5) bestaat de bodem eveneens uit hoge zwarte enkeerdgronden van lemig fijn zand (, bruine kleur). Wat locatie 3 betreft (bijlage 5) is het uiterst zuidelijk gedeelte ervan gelegen op hoge zwarte enkeerdgronden van lemig fijn zand (, bruine kleur), terwijl het noordelijke deel op veldpodzolgronden ligt van leemarm en zwak fijn zand (, roze kleur), tot lemig fijn zand (, roze kleur). Een enkeerdgrond of esdek is een hoger gelegen stuk grond dat door de eeuwen heen opgehoogd werd door telkens mest of plaggen aan te voeren om de niet erg vruchtbare bodem te verrijken en het landbouwkundig interessant te maken / houden. Ze worden ook wel eens bolle akkers genoemd. Deze gronden kunnen een resultaat zijn van eeuwenlang gebruik, waardoor de kans op het aantreffen van nederzettingssporen uit het verleden hoog is. Kenmerkend is dan ook dat de boerderijen steeds aan de randen van deze enkeerdgronden liggen. De kans op het aantreffen van archeologie is op esdekken relatief hoog, en door de plaggendekken blijven de onderliggende lagen relatief goed beschermd tegen zulke verstoringen als ploegen ten behoeve van akkerbouw. Archeologisch onderzoek in de directe omgeving De Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW) geeft de kans op het aantreffen van vindplaatsen weer. Uitgangspunt bij de vervaardiging van de IKAW is dat er een verband bestaat tussen het landschap, de bodemgesteldheid, en activiteiten van mensen in het verleden, zoals bv. akkerbouw. Op grond daarvan is op de IKAW aangegeven hoe groot de kans is om bij de uitvoering van plannen op archeologische resten te stuiten. Bij het gebruik is het wel belangrijk zich te realiseren dat in gebieden waar de trefkans, dus de kwantiteit, laag is, wel degelijk (heel) belangrijke resten kunnen voorkomen ( asp).

9 Omdat het onderzoeksterrein bij locatie 1 net binnen een ongekarteerd gedeelte van de Bodemkaart van Nederland is gelegen (zie hierboven) valt het ook net binnen een ongekarteerd deel van de IKAW (bijlage 8). Zoals hierboven reeds is vermeld grenst locatie 1 wel direct aan een gekarteerd gebied met esdekken, met een hoge trefkans op archeologische waarden. Bij locatie 2 wordt voor het grootste gedeelte van het terrein een hoge trefkans op archeologische waarden toegekend, en een middelhoge trefkans in het zuidwesten (bijlage 9). Bij locatie 3 is er voor de zuid-westelijke hoek een middelhoge trefkans op archeologische waarden en voor het overige gedeelte een lage trefkans (bijlage 9). Reeds uitgevoerd archeologisch onderzoek kan hier wel bijdragen tot een goede beeldvorming van de omgeving. Via ARCHISII (het archeologisch informatiesysteem van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM)) kan heel wat informatie opgevraagd worden, onder anderen over beschermde archeologische monumenten, reeds uitgevoerde onderzoek, en vondstmeldingen. De tot nu toe waargenomen vroegste sporen van bewoning in de omgeving van de onderzoekslocaties dateren uit het laat-paleolithicum ( vc) en/of in ieder geval het Mesolithicum ( vc). Verder is er om de drie locaties heen een veelvoud aan archeologische monumenten en vondsten daterend uit het Neolithicum, de Bronstijd, de IJzertijd, de Romeinse tijd en de Middeleeuwen. Wat de monumenten betreft valt de grote hoeveelheid begravingen in de vorm van grafheuvels en urnenvelden uit respectievelijk de Bronstijd ( vc) en de late Bronstijd en/of IJzertijd ( vc en vc) op. Archeologische monumenten en losse vondsten in de directe omgeving van locatie 1 worden weergegeven in bijlage 10, en hieronder zullen enkele representatieve voorbeelden worden toegelicht. Op ca. 4 km ten noordwesten van locatie 1 ligt een archeologisch monument (monumentnummer 2988) uit het laat-paleolithicum ( vc) en/of mesolithicum ( vc). Het gaat om een terrein met sporen van bewoning, een vuursteenvindplaats. Ten zuidwesten van locatie 1, op ca. 2,5 km afstand, is een beschermd archeologisch monument gelegen (nummer 15591) met sporen van bewoning uit het Vroeg-Mesolithicum ( vc). Het betreft een clustering van verscheidene individuele kampementjes die goed van elkaar te onderscheiden zijn. Op ca. 3 km ten oosten van locatie 1 ligt eveneens een beschermd archeologisch monument. Dit is een terrein met grafheuvels uit de Bronstijd ( vc) en een urnenveld daterend uit de late Bronstijd - IJzertijd ( vc en vc). Dichterbij locatie 1, op ca. 0,7 km (monumentnummer 4984) en 1,5 km (monumentnummer 4985) in zuidelijke richting, zijn twee archeologische monumenten gelegen met voor beiden sporen van bewoning en/of begraving uit de IJzertijd ( vc). Richting het noord en noordoosten, op een afstand van ca. 1,5 km, zijn ook enkele monumenten uit de IJzertijd geregistreerd. Het gaat om terreinen met sporen van begraving (urnenvelden) en/of van bewoning (monumentnummers 3047, 3049, en 4983). Voor monument 4983 zijn het sporen van bewoning uit de IJzertijd ( vc) en/of Romeinse tijd (12 vc nc), alsmede de vroege ( nc) en de late Middeleeuwen ( nc). Op ca. 3 km ten oosten van locatie 1 is een terrein gelegen met sporen van bewoning en begraving uit de Romeinse tijd, waar zowel Romeins (import) aardewerk inheems materiaal is verzameld (monumentnummer 4986). Op ca. 4 km ten zuidoosten van locatie 1 bevindt zich een beschermd archeologisch monument (nummer 232) uit de Vroege Middeleeuwen (6e - 7e eeuw nc). Het betreft een rijengrafveld, waarvan 129 graven zijn onderzocht. Binnen een straal van ca. 1,5 km om locatie 1 heen is een brede scala aan losse vondstmeldingen gedaan uit alle periodes vanaf het laat Paleolithicum ( vc) tot en met de Nieuwste Tijd ( nc). Hoewel het voor het laat/paleolithicum en het Mesolithicum slechts om enkele vondsten gaat, zijn alle latere periodes veelvuldig gerepresenteerd, met de nadruk op vondsten uit de IJzertijd en de Romeinse tijd.

10 10 Archeologische monumenten en losse vondsten in de directe omgeving van locaties 2 en 3 worden weergegeven in bijlage 11, en hieronder zullen enkele representatieve voorbeelden worden besproken. De vroegste sporen van bewoning in de directe omgeving van locaties 2 en 3 zijn geconcentreerd langs een lijn op ca. 2 km tot ca. 6 km ten noord - noordwesten. Het gaat om vindplaatsen met sporen van bewoning uit het laat-paleolithicum ( vc) en/of het Mesolithicum ( vc). Bij monumenten 3042, 3043 en 1516 gaat het om vuursteenvindplaatsen uit het laat-paleolithicum, van de Tjonger cultuur (3042) en de Ahrensburg cultuur (3043 en 1516). Monumenten 2987, 2989, 2990, 3013 en 3005 zijn vuursteenvindplaatsen uit het laat-paleolithicum en/of het Mesolithicum. Monumenten 2986, 2985, 2984, 1515 en 3008 zijn vuursteenvindplaatsen uit het Mesolithicum. Naast deze concentratie in het noorden - noordwesten zijn er ook andere monumenten uit deze vroege periodes. Een voorbeeld is monument 10515, op respectievelijk ca. 4 km en 5 km afstand van locaties 2 en 3 in zuidelijke richting. Dit is een terrein met enerzijds sporen van bewoning (vuursteenconcentratie) uit het laat-paleolithicum, en anderzijds bewoning dan wel begraving uit het laat-neolithicum of de Bronstijd. Op ca. 3 km en 3,5 km ten zuiden van locaties 2 en 3 ligt een archeologisch monument (nummer 1507) met sporen van bewoning (aardewerk en vuursteenvondsten) uit het Neolithicum (Vlaardingen-cultuur) en sporen van begraving (grafheuvels) uit de Bronstijd. Binnen de grenzen van dit monument liggen in totaal 7 grafheuvels. Gelet op de ligging van deze grafheuvels ten opzichte van de heuvelgroepen die worden beschermd onder de monumentnummers 1509, 3058, 1504 en 1505 mag worden aangenomen dat ze zijn opgeworpen langs een prehistorische weg. Dichterbij, op ca. 1,5 km en 2 km ten zuidoosten van respectievelijk locaties 2 en 3, is een archeologisch monument (nummer 3039) geregistreerd dat bestaat uit 7 grafheuvels uit de Bronstijd ( vc). In de directe omgeving van onderzoekslocaties 2 en 3 zijn ook resten van verschillende urnenvelden uit de late Bronstijd ( vc) en/of IJzertijd ( vc) op de monumentenkaart aangegeven. Een voorbeeld van een urnenveld uit de IJzertijd is monument 2983 op ca. 1,5 km afstand van locatie 3 en op ca. 2 km afstand van locatie 2, in het noordwesten. Op ca. 3,5 km en 4,5 km ten zuiden van respectievelijk locaties 2 en 3 is een monument gelegen (nummer 3035) met sporen van bewoning uit de Romeinse tijd (12 vc nc). Daar is o.a. een houten waterput aangetroffen. Ook uit de Middeleuwen en Nieuwe Tijd zijn verschillende monumenten geregistrerd. Ten zuidwesten van locaties 2 en 3, op respectievelijk ca. 3 km en 3,5 km afstand ligt een verlaten Middeleeuwse nederzetting (Wüstung), omsloten door brede wallen en sloten (monumentnummer 1518). Op ca. 3,5 km ten westen van de locaties 2 en 3, zijn twee archeologische monumenten gelegen (nummers 1517 en 15839) met sporen van baksteenproductie, daterend uit de late middeleleeuwen. Dichterbij, op ca. 1 km afstand van locatie 2 en ca. 1,5 km van locatie 3 in zuidelijke richting ligt een terrein waarin zich de resten van een kerk (fundamenten, deels uitgebroken) alsook mogelijk begravingen en bewoningssporen uit de late Middeleeuwen en Nieuwe Tijd bevinden. De kerk zou zijn vervallen rond de helft van de 17e eeuw nc en gesloopt in 1820 (monumentnummer 3054). Binnen een straal van ca. 1,5 km om locaties 2 en 3 heen zijn veel losse vondstmeldingen gedaan van artefacten uit vooral het Mesolithicum ( vc) en het Neolithicum ( vc). Er zijn ook vondsten gemeld uit alle latere periodes tot en met de Late Middeleeuwen ( nc), zij het in minder grote aantallen. Bovendien blijkt dat er in de omgeving van de drie onderzoekslocaties in het verleden enkele archeologische onderzoeken zijn uitgevoerd. Op ca 0,5 km ten oosten van locatie 1 is in 2005 door de ACVU-HBS een proefsleuven onderzoek uitgevoerd (cis-code 6314). Het gaat om 15 proefsleuven op een plangebied met een omvang van ongeveer 16,13 ha. Onder de laatmiddeleeuwse akkerlaag bevond zich over het gehele gebied een behoorlijk intact bodemarchief met resten van bewoning uit hoofdzakelijk de Vroege en Late IJzertijd, de Romeinse tijd, en de Volle-en Late Middeleeuwen (Hakvoort, S. & F. Kortlang 2005). Op

11 11 ca. 0,5 km ten noorden van onderzoekslocatie 1 is op drie verschillende locaties archeologisch onderzoek verricht in 2006 en Resultaten daarvan zijn vooralsnog niet op ARCHIS2 bekend. In 2006 is, grenzend aan de westzijde van locatie 2, een archeologisch booronderzoek uitgevoerd door de ACVU-HBS (cis-code 17182). Hieruit bleek dat het terrein dermate sterk was verstoord door modern grondverzet dat verder archeologisch onderzoek niet zinvol werd bevonden. Aan de noordgrens van locatie 2 is door RAAP eveneens archeologisch onderzoek in de vorm van boringen uitgevoerd, in 2000 (cis-code 3335). Er werden geen archeologische indicatoren aangetroffen, en verder archeologisch onderzoek werd ook niet zinvol geacht. Op ca. 0.1 km ten zuidoosten van locatie 3 is in 2006 een bureau- en booronderzoek door BILAN uitgevoerd. Resultaten daarvan zijn (nog) niet op ARCHIS2 gemeld. Verder vallen zowel locatie 2 als locatie 3 binnen een grootschalige inventariserend archeologisch onderzoek van RAAP uit 2003, bestaand uit een oppervlaktekartering over 114 ha, en een verkennend en karterend booronderzoek met 86 boringen (Verhoeven, 2003). Naar aanleiding daarvan is voor het landinrichtingsgebied Wintelre-Oerle (in totaal ca ha) een archeologische verwachtings- en advieskaart gepresenteerd. Het gaat in feite om twee verschillende verwachtingskaarten, één voor jagers-verzamelaars en één voor landbouwers, die vervolgens zijn samengevoegd (bijlage 12). Er zijn tijdens dat onderzoek geen boringen gezet binnen de grenzen van de huidige onderzoekslocaties 2 en 3. Het uiterst noordelijk deel van locatie 2 wordt op beide verwachtingskaarten aangekart als zone met onbekende archeologische verwachting, omdat het binnen de bebouwde kom valt. Het uiterst zuidelijk deel van deze locatie heeft een hoge archeologische verwachting op de landbouwers verwachtingskaart. De zone ertussenin heeft een lage archeologische verwachting op dezelfde kaart, maar daar kan een bijzondere archeologische dataset worden verworven (historisch ven). Dit laatste geldt ook voor locatie 3. Op de jagers-verzamelaars verwachtingskaart heeft de uiterste noord-oost hoek een hoge archeologische verwachting. Het overige deel van locatie 3, alsmede locatie 2 in haar geheel, zijn als lage archeologische verwachtingszone ingedeeld, maar waar een bijzondere archeologische dataset kan worden verworven (historisch ven). Het is duidelijk dat de omgeving van de drie onderzoekslocaties een zeer grote dichtheid aan waardevolle archeologische resten uit nagenoeg alle perioden van de prehistorie en middeleeuwen bezit. Dit betekent dat de trefkans op de locatie in principe navenant is. Historische kaarten Aan de hand van verschillende historische kaarten is het mogelijk om de meer recente bewoningsgeschiedenis van de onderzoekslocaties te schetsen, met dien verstande dat het alleen momentopnames verschaft van het grondgebruik vanaf de zestiende eeuw tot heden. Afwezigheid van bebouwing in de kaarten is overigens geen garantie dat er ook niets heeft gestaan op het moment van opname. Vooral in de beginperiode tekenden cartografen vaak slechts de grotere nederzettingen en belangrijke beeldbepalende bouwwerken als kerken, kloosters en kastelen in. Er zijn slechts weinig gedetailleerde oude kaarten van de omgeving van Eersel en Wintelre aan ons overgeleverd. Een eerste voorbeeld van een overzichtskaart, uitgegeven door J. Blaeu in het jaar 1644, is weergegeven in afbeelding 4. De namen Eersel en Wintelre worden er vermeld, en er wordt voor beiden een kerkje en een aantal huisjes afgebeeld. Een volgende kaart is de kadastrale minuut uit Details ervan met de locaties 1, 2 en 3 worden weergegeven op respectievelijk afbeelding 5, 6 en 7. De toenmalige percelering is er duidelijk op te zien. Gebouwen op deze percelen zijn niet afgebeeld. Op basis van deze kaarten is het moeilijk om iets te zeggen over het grondgebruik en mogelijke archeologie in de bodem. Het lijkt erop dat de landerijen in de omgeving van de onderzoekslocatie steeds voor agrarische doeleinden gebruikt werden.

12 12 Eindhoven Wintelre Eersel Afbeelding 4: Detail uit een kaart van J. Blaeu, De Hoolstraat Afbeelding 5: Detail uit de kadastrale kaart (minuutplan ). Onderzoekslocatie 1 is in rood omcirkeld.

13 13 Afbeelding 6: Detail uit de kadastrale kaart (minuutplan ). De begrenzing van onderzoekslocatie 2 is in rood weergegeven. Afbeelding 7: Detail uit de kadastrale kaart (minuutplan ). De begrenzing van onderzoekslocatie 3 is in rood weergegeven.

14 Verwachtingsmodel. Naar aanleiding van het bovengaande, op basis van de geraadpleegde historische en archeologische gegevens, kan worden gesteld dat op de drie onderzoekslocaties een zeer reeële kans bestaat op het aantreffen van archeologische vondsten en sporen uit de prehistorie. Sporen van latere activiteiten uit de Romeinse tijd, Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd zijn ook mogelijk. Omdat organisch materiaal in zandgronden doorgaans slecht geconserveerd wordt, bestaat het te verwachten vondstmateriaal voornamelijk uit (vuur)steen en aardewerk. Toch is organisch materiaal niet uit te sluiten daar het in b.v. waterputten in het algemeen wel goed bewaard kan zijn. Omdat locatie 1 gelegen is in het bebouwde gebied en in gebruik was als gemeentewerf bestaat een kans op sub-recente verstoringen. Bij locaties 2 en 3 is, gezien het huidige grondgebruik als voornamelijk gras- en akkerland, het esdek waarschijnlijk nog aanwezig. De dikte ervan is vooralsnog onbekend maar kan varieëren tussen enkele tientallen centimeters tot meer dan een meter. Eerder archeologisch onderzoek in de directe omgeving van locatie 2 (dit is tevens ook op redelijke korte afstand van locatie 3) heeft echter aangewezen dat het terrein direct ten westen van deze locatie diep verstoord was, en dat in het terrein vlak ten noorden ervan geen archeologische indicatoren waren. Voor alledrie de locaties zijn op de ontgrondingskaart van de provincie Noord-Brabant geen geregistreerde ontgrondingen bekend voor de periode Advies. De conclusie die men kan trekken uit de hierboven gepresenteerde gegevens leidt tot het advies om, in navolging van het huidige beleid, de eventuele archeologische resten in kaart te brengen en te waarderen, d.m.v. een archeologisch vervolgonderzoek. Om tot een weloverwogen selectieadvies te kunnen komen, dient op alledrie de onderzoekslocaties een inventariserend veldonderzoek te worden uitgevoerd. Omdat bij locatie 1 vanwege de aard van het grondgebruik in recente periodes een redelijke kans op verstoringen aanwezig is wordt het advies gegeven om in eerste instantie een inventariserend veldonderzoek in de vorm van boringen uit te voeren (IVO-ND). Eventuele recente verstoringen worden op die manier in kaart gebracht, en aan de hand van de gelaagdheid en ouderdom van indicatoren in de boorkernen kan worden aangetoond of er sprake is van mogelijke archeologische resten. Afhankelijk van de resultaten van het booronderzoek kan het nodig worden gevonden vervolgens alsnog archeologisch vervolgonderzoek uit te voeren, bijvoorbeeld in de vorm van proefsleuven (zie stappenplan, bijlage 1). Bij locaties 2 en 3 is de kans op recente verstoringen minder groot, waardoor geadviseerd wordt om direct een inventariserend veldonderzoek in de vorm van proefsleuven uit te voeren (IVO-P).

15 15 4. Literatuur Duncker, D.R. & H. Weiss, 1983, Het Hertogdom Brabant in kaart en prent, Tielt / Bussum. Ebbers, G. & H. van het Loo, 1992, Toelichting bij de Bodemkaart van Nederland, STIBOKA, Wageningen. Hakvoort, S. & F. Kortlang, 2005, Aanvullend verslag inventariserend veldonderzoek plangebied Kerkebogten, gemeente Eersel. ACVU-HBS Amsterdam. Provinciale Staten van Noord-Brabant, 2002, herzien 2004, Streekplan Noord-Brabant Brabant in Balans. Verhoeven, M.P.F., 2003, Landinrichtingsgebied Wintelre-Oerle. En archeologische verwachtings- en advieskaart. RAAP-rapport 872, Amsterdam. Wesdorp, M., 2005, Verslag inventariserend archeologisch onderzoek door middel van proefsleuven aan de Flinkert te Vessem. ACVU-HBS Amsterdam. Z.n., 2003, Digitale kaarten & atlassen. De Nederlanden rond ALVO, Delft. Z.n., 2003, Digitale kaarten & atlassen. De Nederlanden in de Gouden Eeuw. ALVO, Delft. Z.n., 2007, Richtlijn archeologische onderzoek van beekdalen in Pleistoceen Nederland, RACM, Amersfoort.

16 16 BIJLAGE 1: Stappenplan archeologie In het stappenplan archeologie wordt aangegeven welk traject bij planvorming bewandeld moet worden als het gaat om het inpassen van archeologische waarden en verwachtingen. Het is van groot belang om in een zo vroeg mogelijk stadium van de planvorming rekening te houden met de archeologische waarden en verwachtingen en wel voordat men aanvangt met de globale invulling van een plangebied. Het stappenplan gaat uit van een brede inventarisatie van wat er bekend is over de archeologische waarden. Op basis daarvan wordt zeer gericht ingezoomd op voor het plan(gebied) relevante archeologische informatie. Na iedere stap wordt beredeneerd gekozen voor meer diepgaand onderzoek op specifieke plekken, zodat uiteindelijk voldoende bekend is over aanwezige vindplaatsen om gemotiveerde afweging in het ruimtelijkeordeningsproces te kunnen maken. I. Bureauonderzoek Het doel van bureauonderzoek is het verwerven van informatie - aan de hand van bestaande bronnen - over bekende of verwachte archeologische waarden binnen of relevant voor het plangebied. Daarnaast moet het bureauonderzoek inzicht bieden in eventueel benodigd inventariserend onderzoek (stap II, zie onder). Een bureauonderzoek bestaat uit een archief- en literatuuronderzoek van archeologische en bodemkundige gegevens die bij RACM, provincie, gemeente en/of andere instanties (b.v. universiteiten, musea) bekend zijn over het betreffende gebied. Het Bureauonderzoek dient de volgende aspecten te behandelen: aangeven wat de aanleiding is voor het bureauonderzoek en om welk gebied het gaat. Dit in verband met het bepalen van het onderzoekskader; beschrijven van het huidige gebruik van de locatie op basis van beschikbare relevante gegevens; beschrijven van het historische grondgebruik of de historische ontwikkeling van het gebied op basis van geofysische, fysische en historisch geografische gegevens o een korte impressie over de ontstaansgeschiedenis van het landschap o een impressie van de bewoningsgeschiedenis; beschrijven bekende archeologische waarden o archeologisch waardevolle terreinen zoals deze zijn opgenomen in het Centraal Monumenten Archief (CMA) van de RACM. Dezelfde terreinen zijn tevens opgenomen op de Archeologische Monumentenkaarten (AMK) van de provincies. Archeologisch waardevolle terreinen genieten wettelijke bescherming (ex artikel 3 en 6 van de Monumentenwet) of dienen een planologische bescherming te krijgen binnen het bestemmingsplan; o archeologische vindplaatsen zoals deze in het Centraal Archeologisch Archief (CAA) van de RACM aanwezig zijn. Clustering van vindplaatsen kan wijzen op de aanwezigheid van bewoningssporen uit het verleden; beschrijven van de archeologische verwachtingen en opstellen van een gespecificeerd en onderbouwd verwachtingsmodel van de verwachte archeologische waarden: o aan de hand van de door de RACM ontwikkelde Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden. Gebieden met een hoge of middelhoge archeologische verwachtingswaarde of trefkans komen in ieder geval voor een nader archeologisch onderzoek in aanmerking; o aan de hand van een meer gedetailleerde provinciale c.q. gemeentelijke verwachtingskaart; rapportage met daarin advisering ten behoeve van het vervolgtraject gerelateerd aan de verschillende stadia van het planvormingsproces. II. Inventariserend veldonderzoek (IVO) Het doel van het inventariserend veldonderzoek is het zeer gericht aanvullen en toetsen van de uitkomsten van het bureauonderzoek. Stapsgewijs wordt bekeken óf er archeologische waarden aanwezig zijn en zo ja, wat dan de aard, karakter, omvang, datering, gaafheid, conservering en relatieve kwaliteit is. Ten behoeve van een IVO dient een Programma van Eisen (PvE) opgesteld te worden. In principe wordt het IVO uitgevoerd op basis van een Plan van Aanpak (PvA).

17 17 Het onderzoek kan bestaan uit de volgende methoden: non-destructieve methoden: geofysische methoden (elektrische, magnetische en elektromagnetische methoden eventueel in combinatie met remote sensing technieken); weinig destructieve methoden: oppervlaktekartering, booronderzoek, sondering (putjes van maximaal een vierkante meter); destructieve methoden: proefsleuven. Welke methoden (kunnen) worden ingezet hangt af van de locatie en vraagstelling. De onderbouwing voor de in te zetten methoden is in het bureauonderzoek gegeven. Een inventariserend veldonderzoek moet leiden tot een waardering en een archeologisch inhoudelijk selectieadvies. Bij weinig destructieve methoden gaat het om oppervlaktekartering en booronderzoek. Dit houdt in dat het plangebied wordt gekarteerd door middel van het belopen van akkers en weilanden, waarbij gezocht wordt naar aanwijzingen voor de aanwezigheid van archeologische waarden. Daarnaast wordt door middel van boringen onderzocht hoe het staat met de bodemopbouw, en of er archeologische lagen of indicatoren te onderscheiden zijn. De aangetroffen vindplaatsen kunnen vervolgens nader bekeken worden met een meer diepgaand booronderzoek. Dit levert nadere informatie over de omvang en waardering op. Soms is het nodig om in dit stadium proefputjes te graven. Een proefsleuvenonderzoek wordt uitgevoerd indien uit de minder destructieve onderzoeksmethoden is gebleken dat er in een plangebied waardevolle archeologische vindplaatsen aanwezig zijn. Door middel van het graven van een aantal proefsleuven kunnen de exacte begrenzing, de datering en de graad van conservering van een vindplaats worden onderzocht. Uit het proefsleuvenonderzoek moet blijken of een vindplaats behoudenswaardig of zelfs beschermenswaardig is. Is dit het geval, dan zal bekeken moeten worden of de vindplaats ingepast kan worden in het plan. Het rijks- en ook het provinciaal archeologiebeleid gaat in eerste instantie uit van behoud van het bodemarchief in situ (ter plekke in de bodem). Eventueel: III. Opgraven ofwel archeologisch vervolgonderzoek Indien het niet mogelijk is een behoudenswaardige of beschermenswaardige vindplaats in situ te bewaren, zal het hier aanwezige bodemarchief voor het nageslacht bewaard dienen te worden door middel van een vlakdekkend onderzoek. Alleen dan is deze stap (stap III) noodzakelijk. Bron: RACM

18 / L5 3N5 Hw 3L12 2R5 4H11 B 3L5 B 4L8 3G3 4F12 D1 3L12 3N8 4H11B 3L5 3N8 4H11 1R4 3G3 2R6 4N8 3G3 3L12 4N8 4H11 3N8 D1 4H11 3N8 3G3 4L8 4H11 2M48 4H11 W 4H11 3N5 2R5 B 4N8 3N4 2R5 4H11 3L12 3L12 4N8 3G3 1R4 4N8 3L1 3F12 3H11 3L12 4H11 2M19 4N8 4H11 B 3N5 4K14 4H11 Hw 3L12 B 4H11 3G3 2M48 4H11 3L12 M19 M19 H11 3N5 3N5 3N5 4F12 3H11 3N4 3G3 4H11 3G3 3L12 4H11 4H11 4K14 4H11 4H11 4H11 4K14 4K14 3G3 4H11 B 4K14 2R5 M20a 3L12 4H11 4K14 K14 2R5 4H11 3F12 B 4K14 1R4 3L12 4K14 3N83N8 W D2 B 3N5 R6 D1 D2 3N5 B B D3 3N8 2R5 3N8 D3 3N8 D3 Legenda ONDERZOEKSLOCATIE 1 GEOMORFOLOGIE ((c)alterra) Wanden Hoge heuvels en ruggen Terpen Hoge duinen Plateaus Terrassen Plateau-achtige vormen Waaiervormige glooiingen Niet-waaiervormige glooiingen Lage ruggen en heuvels Welvingen Vlakten Laagten Ondiepe dalen Matig diepe dalen Diepe dalen Water Bebouwing Overig (Dijken etc) 0 1 km N RACM Archis2 2M48 R2 3L8 3L12 3L5 2R5 3L12 D2 D1 D2 3L8 3L12 3N5 3L12 3N5 3N5 B D3 D3 Bijlage 2: Onderzoekslocatie 1 op de Geomorfologische kaart van Nederland. 4N5 B 3L5 3L12 D2 D2 3N4 2R1 D3 3L12 2R1 4L8 B 4L8 D3 B 2M19 2R1 W D3 2R1 3N5 3L8 4L8 4L8 2M9 2R1 4L8 3L8 3L5 3L12 2M9 2R1 3N5 3L8 4L /

19 19 3L5 4K14 2M13 M48 3N5 Hw / L5 3N5 2M13 2M13 2M13 B 3 2M13 2 3N5 2M / N5 Legenda ONDERZOEKSLOCATIES 2 EN 3 GEOMORFOLOGIE ((c)alterra) Wanden Hoge heuvels en ruggen Terpen Hoge duinen Plateaus Terrassen Plateau-achtige vormen Waaiervormige glooiingen Niet-waaiervormige glooiingen Lage ruggen en heuvels Welvingen Vlakten Laagten Ondiepe dalen Matig diepe dalen Diepe dalen Water Bebouwing Overig (Dijken etc) m N RACM Archis2 Bijlage 3: Onderzoekslocaties 2 en 3 op de Geomorfologische kaart van Nederland.

20 20 EZ23 Hn30 Zb23 h BEBOUW pzn21 pzn23 pzn23 Zb21 Zb21 Y21 WATER EZg23 Zb23 Hd21 Y / Hd21 Zn21 OPHOOG Zn21 Zn21 Zn21 Zn21 pzn21 Hd21 Vz pzg23 Hd21 21 EZg23 pzn23 pzn21 EZg23 Hd21 pzn21 EZg23 Hd21 EZg23 pzn23 pzn23 zez21 Y23 pzn23 zez21 pzg23 pzg23 vwz Hn30 zez21 pzn30 Hd21 zwz zez21 EZg23 EZg23 Zb23 pzn30 EZg23 Zb23 Hn30 pzn21 EZg23 pzn30 c pzn21 c zez21 Hn30 pzn30 pzn30 EZg23 Zb23 Y23 Hd21 Hn30 Hd21 pzn30 pzn23 zez21 Y23 Zb23 Vz EZg23 zez21 pzn21 Zb23 zez21 c Zb2 EZg / Legenda ONDERZOEKSLOCATIE 1 BODEM ((c)alterra) Associaties Brikgronden Bebouwing Dijk, bovenlandstrook Dikke eerdgronden Fluviatiele afz ouder pleistoceen Groeve, gegraven, mijnstort Kalksteenverweringsgronden Oude rivierkleigronden Overige oude kleigronden Ondiepe keileemgronden Leemgronden Zeekleigronden Mariene afz ouder pleistoceen Niet-gerijpte minerale gronden Oude bewoningsplaatsen Rivierkleigronden Kalkh lutumarme gronden Veengronden Moerige gronden Water, moeras Podzolgronden Kalkloze zandgronden Kalkhoudende zandgronden 0 1 km N RACM Archis2 Bijlage 4: Onderzoekslocatie 1 op de Bodemkaart van Nederland.

21 / Hd21 Zd21 Hd21 Hn2 WATER BEBOUWD 3 2 Hd21 WATER WATER c Zb23 zez21 pzn23 Zb23 BEBOUWD / Legenda ONDERZOEKSLOCATIES 2 EN 3 BODEM ((c)alterra) Associaties Brikgronden Bebouwing Dijk, bovenlandstrook Dikke eerdgronden Fluviatiele afz ouder pleistoceen Groeve, gegraven, mijnstort Kalksteenverweringsgronden Oude rivierkleigronden Overige oude kleigronden Ondiepe keileemgronden Leemgronden Zeekleigronden Mariene afz ouder pleistoceen Niet-gerijpte minerale gronden Oude bewoningsplaatsen Rivierkleigronden Kalkh lutumarme gronden Veengronden Moerige gronden Water, moeras Podzolgronden Kalkloze zandgronden Kalkhoudende zandgronden 0 1 km N RACM Archis2 Bijlage 5: Onderzoekslocaties 2 en 3 op de Bodemkaart van Nederland

22 22 Cultuurhistorische Waardenkaart locatie 1 Legenda Historische Bouwkunst Historisch Groen Historische Stedenbouw Archeologische Monumenten Onderzoekslocaties Indicatieve Archeologische Waarden Bijlage 6: Onderzoekslocatie 1 op de Cultuurhistorische Waardenkaart van Noord-Brabant

23 23 Cultuurhistorische Waardenkaart locatie 3 locatie 2 Legenda Historische Bouwkunst Historisch Groen Historische Stedenbouw Archeologische Monumenten Onderzoekslocaties Indicatieve Archeologische Waarden Bijlage 7: Onderzoekslocaties 2 en 3 op de Cultuurhistorische Waardenkaart van Noord-Brabant

24 / / Legenda ONDERZOEKSLOCATIE 1 IKAW zeer lage trefkans lage trefkans middelhoge trefkans hoge trefkans lage trefkans (water) middelhoge trefkans (water) hoge trefkans (water) water niet gekarteerd m N RACM Archis2 Bijlage 8: Onderzoekslocatie 1 op de IKAW-kaart

25 / / Legenda ONDERZOEKSLOCATIES 2 EN 3 IKAW zeer lage trefkans lage trefkans middelhoge trefkans hoge trefkans lage trefkans (water) middelhoge trefkans (water) hoge trefkans (water) water niet gekarteerd 0 1 km N RACM Archis2 Bijlage 9: Onderzoekslocaties 2 en 3 op de IKAW-kaart

26 / / Legenda MONUMENTEN archeologische betekenis archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd VONDSTEN ZONDER COMPLEX ONDERZOEKSLOCATIE km N RACM Archis2 Bijlage 10: Onderzoekslocatie 1 met archeologische monumenten en losse vondsten

27 / / Legenda MONUMENTEN archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd VONDSTEN ZONDER COMPLEX ONDERZOEKSLOCATIES 2 EN km N RACM Archis2 Bijlage 11: Onderzoekslocaties 2 en 3 met archeologische monumenten en losse vondsten

28 Bijlage 12: Uitsnede van de archeologische advieskaart van RAAP (RAAP-rapport 872) Landinrichtingsgebied Wintelre-Oerle, met in het groen de begrenzing van huidige onderzoekslocaties 2 en 3