Paria s in het landschap

Transcriptie

1 Paria s in het landschap 20 blauwe kamer 3 / 2010

2 Hoogspanningsleidingen zijn niet alleen bepalend voor het beeld van Nederlandse steden en landschappen, maar ook voor het functioneren ervan. Toch worden hoogspanningsleidingen net als veel andere infrastructurele opgaves eerder beschouwd als een probleem dan als een kans. Hoewel hoogspanningslijnen voor ontwerpers mogelijkheden bieden om het open landschap van structuur te voorzien en de kijker met de horizon te verbinden, worden ze meestal opgevat als verstoring. Bovendien willen veel mensen er niet dicht bij wonen omdat ze vrezen voor de elektromagnetische straling. Hoe gaat Nederland om met zijn elektriciteitsinfrastructuur nu die moet worden verzwaard? En welke rol spelen ontwerpers? Rob van der Bijl Foto s Theo Baart Steigereiland, IJburg. 3 / 2010 blauwe kamer 21

3 22 blauwe kamer 3 / 2010

4 Flevoland. 3 / 2010 blauwe kamer 23

5 24 blauwe kamer 3 / 2010

6 Breukelen. 3 / 2010 blauwe kamer 25

7 De afgelopen maanden is er tussen Maarssen en Breukelen hard gewerkt aan de verbouwing van de 150 kv-hoogspanningslijn van Diemen in de richting van Midden-Nederland, Dodewaard en verder. Soms leek het even alsof het tracé zou verdwijnen: de koperen kabels ontbraken en sommige masten werden ontmanteld. Maar niets is minder waar. Op diverse bouwplaatsen verrezen vorig najaar nieuwe masten, een stuk groter dan hun voorgangers. Inmiddels is het nieuwe tracé grotendeels klaar en is de enorme landschappelijke impact van de nieuwe, veel zwaarder uitgevoerde hoogspanningslijn te zien. Omwonenden van het traject bij Maarssen hadden tevergeefs gelobbyd voor een ondergrondse aanleg van het traject. Behalve voor de elektromagnetische straling en de verstoring van het landschap, vreesden zij dat de fijne stofdeeltjes van de A2 door het magnetisch veld worden opgeladen en daardoor in de menselijk longen net zo schadelijk zijn als asbestvezels. Stijgende vraag Het werk bij Maarssen en Breukelen is noodzakelijk voor de bediening van een nieuw hoogspanningsstation verderop in Utrecht bij Kortrijk. Dat is onderdeel van de grondige verbouwing van het Nederlandse elektriciteitsnet. TenneT sinds de ontkoppeling van de exploitatie en de infrastructuur aangewezen als beheerder van het elektriciteitsnet gaat daartoe de komende jaren drie miljard euro investeren. Uitbreiding en vernieuwing van het net zijn noodzakelijk vanwege de stijgende vraag naar stroom die nog explosief kan toenemen als de elektrische auto doorbreekt. De verwachting is dat de maatschappij all electric wordt. Aanpassing van het net is ook nodig omdat de toename van windenergie internationale uitwisseling van dat stroom nodig maakt, vooral om onregelmatige toevoer van de windmolenparken op zee te kunnen opvangen. Een van de projecten is de nieuwe 225 kilometer lange hoogspanningsverbinding tussen Diemen in de Randstad en de Eemshaven in het Noorden, waar sinds 2008 vanuit Noorwegen de NorNedkabel binnenkomt en bovendien drie nieuwe kolencentrales worden gebouwd. Daardoor zit veel van de stroom in het Noorden, terwijl de vraag vooral uit de Randstad komt. Vorig jaar is de startnotitie afgerond voor de nieuwe verbinding die te boek staat als de Noordwest 380 kv. In 2016 moet de stroom daardoorheen De netwerkkaart van TenneT. De nieuwe verbindingen met het buitenland zijn gestippeld, evenals het project in de Randstad. De projecten Noordwest en Zuidwest staan nog niet op de kaart. In donkerblauw (150 kv) en zwart (110 kv) de netten van de regionale beheerders. Ook het 500 MVA-stopcontact in Bleiswijk staat op de kaart. Onder Diemen is te zien hoe ter hoogte van Breukelen en Maarssen de 380 kv- en de 150 kv-lijn een corridor met elkaar delen. gaan lopen, maar daarvoor moet eerst nog tot overeenkomst worden gekomen met meer dan duizend agrariërs met grond in het beoogde tracé. Daarnaast zijn bouwvergunningen nodig van 34 gemeentes, 5 provincies en 5 waterschappen. Het tracé is nog niet helemaal bepaald. In Almere laat de bestaande bebouwing vrij weinig ruimte voor een tracé. Daar wordt nagedacht om de lijn uiteindelijk langs de zuidkant van Flevopolder of desnoods dwars door het Markermeer te leiden. In de procedure voor de milieueffectrapportage (MER) zal de definitieve route worden bepaald. Naar verwachting vindt de bouw plaats tussen 2014 en Stopcontact Een andere belangrijke nieuwe verbinding komt tussen Doetinchem en Wesel in Duitsland. Deze lijn moet eveneens rond 2016 in bedrijf zijn. Ook met Denemarken en Engeland komen verbindingen. Binnenlands staan er diverse projecten op stapel. Zo zal de Zuidwest 380 kv Borssele in Zeeland verbinden met Tilburg in Brabant. Het project voor de Randstad 380 kv is al in aanbouw. Het gaat om een nieuwe verbinding dwars door de Randstad over een lengte van ongeveer 60 kilometer. De eerste masten van het nieuwe type WinTrack zijn in april geplaatst bij de A12 ter hoogte van Bleiswijk. 26 blauwe kamer 3 / 2010

8 Minimalistisch mastontwerp Hier komt ook een nieuw schakelstation. Bleiswijk gaat zo fungeren als stopcontact voor de Randstad. De Randstad 380 kv is 65 kilometer lang. Met het schakelstation als brandpunt ontstaan zo in de Randstad twee ringen. De eerste ring wordt gevormd door het nieuwe traject van de Maasvlakte naar Bleiswijk waarvan 10 kilometer ondergronds door Midden-Delfland en de bestaande 380 kv-lijn rond de oost- en zuidzijde van de Rotterdamse regio. De tweede ring is pas af als het geplande tracé van Bleiswijk via Beverwijk naar Diemen in gebruik komt. De ring wordt dan gesloten via de bestaande 380 kv-lijn van Diemen langs Breukelen in de richting van Rotterdam. De ringen in de netwerken verhogen de bedrijfszekerheid, omdat zo de stroom via een alternatieve route kan worden geleid. Ook in het nieuwe deel van de tweede ring komen ondergrondse trajecten, met een totale lengte van 10 kilometer, bijvoorbeeld ter hoogte van Hoofddorp, waarvoor de gemeente Haarlemmermeer 8 miljoen euro heeft gereserveerd. Net als bij Midden-Delfland en elders is gekozen voor het ondergronds brengen vanwege landschappelijk redenen en vanwege de ingeschatte gezondheidsrisico s van het elektromagnetisch veld. Vogelaanvaringen Hoogspanningsleidingen zijn paria s in het landschap. Hun tracering wordt niet bepaald door hun bijdrage aan het landschapsschoon maar vooral door de gezondheidsrisico s. Nederland stelt zich daarin voorzichtig op, met Europees gezien zeer hoge stralingsnormen. Ecologische overwegingen zijn een tweede criterium voor de tracering van een hoogspanningslijn vooral het zo veel mogelijk vermijden van vogelaanvaringen. Het landschap komt pas op de derde plaats. Fotomontage van de nieuwe Wintrack in het Hollandse landschap. Een ontwerp van Zwarts en Jansma. Landschapsarchitect Jhon van Veelen probeert in zijn onderzoek dit criterium uit te werken. Van Veelen onderscheidt het tracéniveau, waarop de nieuwe lijn zo neutraal mogelijk in de omgeving zou moeten worden ingepast, en het lijnniveau waarop de daadwerkelijke landschappelijke inpassing gestalte krijgt. Op dit niveau kan de ontwerper reageren op kwaliteiten van het landschap en kan de hoogspanningslijn strak en recht worden getrokken, of voorzichtig afbogen, of in een deeltraject met afwijkende richtingen reageren op belangrijke patronen in het landschap. Ook kan worden overwogen om de hoogspanningslijn te bundelen met andere infrastructuur, zoals auto- en spoorwegen. Dat is overigens niet eenvoudig, want elke soort infrastructuur heeft zijn eigen tracering en ritme. Volgens Van Veelen is dat op te lossen door de hoogspanningslijn op enige afstand van bijvoorbeeld de snelweg te plaatsen. Hoogspanningsleidingen kunnen ook met elkaar worden gebundeld, maar ook dan kan er een afstemmingsprobleem spelen, want een 380 kv-lijn heeft een heel andere mastvorm en een heel ander ritme dan een 150 kv-lijn. En dan is er nog het derde niveau van de afzonderlijke mast. Hier bevindt de invloed van de infrastructuur zich op ooghoogte en kan worden ingespeeld op de directe omgeving. Ideale traceringen Landschapsarchitect Eric Luiten is bij de milieueffectrapportages van al de vier grote projecten (Randstad, Noordwest, Zuidwest, en Doetinchem Wesel) betrokken geweest. Hij kenmerkt zijn ervaring met deze MERs als een conflictontwijkend-tracerings-gezelschapsspel. Volgens Luiten is men niet mans genoeg om de relevante factoren van de infrastruc- De Wintrack is een nieuw type mast voor 380 kv-lijnen, ontworpen door Zwarts en Jansma Architecten en in productie genomen bij Volker Wessels Stevin. De betrekkelijk hoge mast zorgt voor een veel kleiner, smaller magnetisch veld dan gebruikelijk bij 380 kv-masten. De draden hangen meer boven en dichter bij elkaar. Bovendien zijn de masten ranker, omdat de gangbare vakwerkconstructie vervangen is door relatief dunne buizen. De ontwerpers noemen de Wintrack minimalistisch. 3 / 2010 blauwe kamer 27

9 De wijk Floriande, Hoofddorp. Moerdijk. tuur voor zichzelf te laten spreken. Het tracé als geheel wordt niet als opgave gezien, maar tracés worden opgeknipt in deelgebieden waarvoor ideale traceringen worden ontworpen. Het totale tracé wordt zo een optelsom van deeloplossingen. Dat komt de kwaliteit van het geheel bepaald niet ten goede en ook niet de kwaliteit van het landschap. Luiten pleit ervoor het traceringsvraagstuk in de MER zelf te integreren, in plaats van uit te leveren aan onderhandelingen, en de projecten niet langer op te knippen. De MER kan dus van waarde zijn, maar vooralsnog wordt de opgave vanuit een defensieve houding opgevat. Het glas is halfleeg, want een sterk aanwezige hoogspanningslijn wordt negatief beoordeeld als wordt geconstateerd, of beter als wordt geïnterpreteerd, dat het bestaande landschap door de komst van de lijn wordt veranderd. Maar kan een bovengrondse hoogspanningslijn ook een toegevoegde waarde voor het landschap hebben? Het antwoord is ja, als bijvoorbeeld hele hoge masten een rivier markeren, maar voor een deel beschouwt Jhon van Veelen dit als een academische vraag. Het Nimby-effect is alom; bewoners en bestuurders nabij een nieuwe of bestaande lijn zullen toch een andere perceptie ervan hebben dan een gemiddelde ontwerper. Daar komt volgens Van Veelen bij dat de hoogspanningslijn altijd als een enigszins vreemd element ervaren zal worden, omdat men niet het gevoel heeft deze infrastructuur daadwerkelijk te gebruiken. Een snelweg kan ook als vervelend worden ervaren, maar daarvan realiseren mensen zich wel dat men ook over die weg kan rijden. Dat de lijnen meestal geen toegevoegde waarde hebben, komt volgens Van Veelen doordat de tracering en inpassing eerst en vooral worden bepaald door het vermijden van vermeende gezondheidsrisico s. Daarnaast spelen ecologische overwegingen een rol die worden afgedwongen door de Europese regelgeving. Maar het landschap en de stedelijke omgeving kennen in dit opzicht nauwelijks regelgeving. En de mogelijke ontwerpvrijheid is al ingeperkt doordat reeds optimalisatie vanuit de eerste twee criteria, gezondheid en ecologie, heeft plaatsgevonden. Smalle strook land Als het oorspronkelijke landschapspatroon daadwerkelijk kapot gaat, dan is zo n negatief oordeel gerechtvaardigd. Maar in het kunstmatige Nederland hoeven veranderingen geen gevaar te zijn. Het glas is halfvol, want er kan ook een nieuw, stedelijk of open landschap ontstaan als een hoogspanningslijn zijn intrede doet. De foto s van Theo Baart laten zien dat die lijnen wel degelijk een waardevolle toevoeging kunnen zijn aan het landschap in Nederland. Neem de zone Maarssen Breukelen. De twee lijnen de 380 kv van de toekomstige noordelijke ring in de Randstad en de 150 kv van Diemen richting Dodewaard zijn hier gebundeld met de autosnelweg A2, de spoorlijn Amsterdam Utrecht en het Amsterdam-Rijnkanaal. Al deze infrastructurele lijnen wringen zich net ten noorden van Breukelen door een smalle strook land tussen Vinkeveense en Loosdrechtse plassen. Dit landschap overtuigt. Het is misschien niet mooi, maar het is wel representatief voor kunstmatig Nederland. Op detailniveau wordt dat ook duidelijk als men vanuit een bedrijfsterrein in Breukelen-Zuid de onlangs geplaatste zware masten ziet opduiken. Een ander voorbeeld van een geslaagde toevoeging is de 380 kv-lijn van Diemen richting Oostzaan. In IJburg ter hoogte van Steigereiland gaat deze lijn hoog over het water. Ook dat beeld overtuigt. De masten zijn een stuk hoger dan gemiddeld en markeren het stedelijk landschap op monumentale wijze. Hier is de lijn niet ingepast in het landschap, maar hier maakt de lijn het landschap. Deze situatie levert het overtuigende bewijs dat Nederland een constructie is een groot stedelijk park dat kunstmatige hoge accenten heel goed kan gebruiken. 28 blauwe kamer 3 / 2010

10 De hogesnelheidslijn bij Zoetermeer. Maarssen. Spaarnwoude. 3 / 2010 blauwe kamer 29