AANWIJZINGEN NOPENS DE DOOR BURGERAÜTORITEITENTE NEMEN MAATREGELEN TER BESCHERMING VAN DE BEVOLKING TEGEN DE GEVOLGEN VAN AANVALLEN UIT DE LUCHT.

Transcriptie

1 AANWIJZINGEN NOPENS DE DOOR BURGERAÜTORITEITENTE NEMEN MAATREGELEN TER BESCHERMING VAN DE BEVOLKING TEGEN DE GEVOLGEN VAN AANVALLEN UIT DE LUCHT. AANSCHRIJVING DEPARTEMENT VAN OORLOG VAN 9 MAART 1927, ïlde AFDEELJNG, No. 37. *s-gravenhage ALGEMEENE LANDSDRUKKERIJ 1927.

2

3 AANWIJZINGEN NOPENS DE DOOR BURGERAUTORITEITEN TE NEMEN MAATREGELEN TER BESCHERMING VAN DE BEVOLKJNG TEGEN DE GEVOLGEN VAN AANVALLEN UIT DE LUCHT. ') (Aanschrijving Departement van Oorlog van 9 Maart 1927, Hde Afdeeling, No. 37.) 1.. In geval Nederland in een oorlog wordt betrokken, kunnen gelijktijdig niet of zeer spoedig na de oorlogsverklaring vijandelijke luchtstrijdkrachten boven ons grondgebied verschijnen. 2. Deze vijandelijke luchtstrijdkrachten zullen waarschijnlijk hare aanvallen niet in de eerste plaats tegen de burgerbevolking en particuliere eigendommen richten, maar veeleer tegen doelen, welke voor de weerkracht rechtstreeks van belang zijn, zooals: a. de organen, belast met de leiding der verdediging, de strijdkrachten, de militaire inrichtingen en gebouwen; b. de magazijnen, fabrieken, havens, opslagplaatsen, sluiswerken en gemeenschappen naar zee, enz., waaruit of waarlangs de aanvoer naar onze strijdkrachten moet geschieden; c. de verbindingswegen, welke voor de verplaatsing der strijdkrachten kunnen dienen; in het bijzonder de kwetsbare plaatsen daarin (b.v. knooppunten van spoorwegen, groote stations, bruggen); d. de kunstwerken, welke voor het voeren van de verdediging van belang zijn (b.v. inundatiewerken); en wellicht ook de regeeringsorganen. 3. Bovendien moet nog rekening worden gehouden met de mogelijkheid van meer rechtstreeksche aanvallen op de burgerbevolking, al was het maar alleen, omdat deze, blijkens de ervaring, kunnen voorkomen tengevolge van vergissingen. Men denke slechts aan de luchtaanvallen op neutraal gebied tijdens den wereldoorlog. 5. De luchtverdediging heeft in de eerste plaats ten doel de vijandelijke luchtaanvallen rechtstreeks te bestrijden. 1) Dit stuk bij aanhaling in brieven enz. aan te duiden als Aanwijzingen lucntbeschermingsdienst".

4 De luchtverdediging wordt van militaire zijde in vredestijd voorbereid voor de meest bedreigde gedeelten des lands en na de mobilisatie uitgebreid over het operatiegebied van het leger. Bij de voorbereiding in vredestijd wordt de luchtverdediging georganiseerd in luchtverdedigingskringen en -punten, elk onder een daarvoor reeds in vredestijd aangewezen commandant. 5. De ruimte, waarin luchtaanvallen kunnen worden uitgevoerd, is echter zoo uitgestrekt, dat er geen sprake van kan zijn, dat de luchtverdediging deze aanvallen geheel zal kunnen verhinderen. Daarom zijn, naast de rechtstreeksche bestrijding, maatregelen noodig om de kansen op aanvallen zooveel mogelijk te verminderen en de gevolgen van die aanvallen te beperken. De voorbereiding en uitvoering dezer maatregelen wordt aangeduid als,,luchtbeschermingsdienst". 6. De voorbereiding en uitvoering van den luchtbeschermingsdienst in eene gemeente wordt overgelaten aan de gemeente-autoriteiten. 7. In het hier volgende zijn aanwijzingen gegeven, welke voor alle gemeenten van belang zijn. Voor gemeenten, welke gelegen zijn in de in punt 4 genoemde luchtverdedigingskringen of -punten of in het operatiegebied, zullen wellicht nog andere aanwijzingen noodig blijken. De gemeenten, welke tot deze luchtverdedigingskringen en -punten behooren, zullen door den Chef van den Generalen Staf of door den commandant van den luchtverdedigingskring of het -punt zoo noodig nader daaromtrent worden onderricht. Evenzoo zullen na mobilisatie de gemeenten, welke tot een operatiegebied behooren, zoo noodig daaromtrent bericht ontvangen van de autoriteit, belast met het militair gezag. 8. Ten behoeve van de luchtverdediging en den luchtbeschermingsdienst is een luchtwachtdienst ingesteld. Deze dienst strekt onder meer om zoo spoedig mogelijk te melden, wanneer vijandelijke luchtaanvallen zijn te verwachten, en wanneer dit gevaar weer voorbij is. Men dient hierbij echter rekening te houden met de omstandigheid, dat het niet mogelijk is, aan een luchtvaartuig te zien, óf en waar het een aanval zal doen. Alleen bij aanvallen op groote schaal of door groote bombardementsvliegtuigen zijn daaromtrent met eenige waarschijnlijkheid gevolgtrekkingen te maken. Zou de luchtwachtdienst voor elk luchtvaartuig, dat de grens overkomt, waar-

5 schuwen, dan zou het geheele land aanhoudend worden gealarmeerd en de waarschuwing hare beteekenis verliezen. De luchtwachtdienst is dus een hulpdienst, welke nuttig kan werken, mits men er rekening mede houdt, dat zijn waarschuwingen slechts beteekenis hebben van attentieseinen,,weest op Uw hoede'' en,,luchtgevaar geweken" en dat deze seinen alleen betrekking hebben op aanvallen, welke op eenigszins groote schaal of met groote bombardementsvliegtuigen worden ondernomen. 9. Voor de overbrenging van de in punt 8 vermelde waarschuwingen aan den luchtbeschermingsdienst der gemeenten wordt gebruik gemaakt van een radiostation (b.v. Scheveningenhaven). De waarschuwingsseinen van dat station worden, volgens nader mede te deelen code met een golflengte van 600 M. gedempt uitgezonden. Zij kunnen op hetzelfde oogenblik in alle gemeenten worden opgenomen, waardoor deze dan vernemen, wanneer in ons land een groote aanval dreigt en wanneer het gevaar daarvoor weer voorbij is. 10. Het opnemen der seinen van het radiostation, welke gemakkelijk aan het geluid te herkennen zijn, kan reeds met eenvoudige, zeer weinig kostbare middelen geschieden (kristalontvanger). Daarbij wordt geen afstemming vereischt, zoodat voor het opvangen geen speciale geoéfendheid of vaardigheid noodig is. Voor haar ontvangstation kan de gemeente dus met zeer eenvoudige middelen A^olstaan: een antenne, een hoofd-toestel en een eenvoudig ontvangtoestel met kristal-ontvanger zijn daartoe voldoende. Veelal zal het aanbeveling verdienen het station te doen plaatsen bij de telefooncentrale of bij alarmcentrales der brandweer. Aangezien bij mobilisatie zonder toestemming van den Chef van den Generalen Staf geen ontvangstation mag worden gebruikt, moeten de gemeentebesturen bij vóór-mobilisatie, of indien deze niet voorafgaat, bij mobilisatie aan de door hen aangewezen personen een door den Chef van den Generalen Staf geteekende en door het gemeentebestuur ingevulde en gewaarmerkte machtiging uitreiken (hiervoor te gebruiken -de als bijlage I bijgevoegde machtiging). Zoolang na ontvangst van telegram _ B de betrokken burgemeester nog niet in het bezit : s van de vorenbedoelde, door den Chef van den Generalen Staf

6 6 geteekende machtiging, is de burgemeester bevoegd op eigen verantwoordelijkheid één ontvangstation te gebruiken of te doen gebruiken, mits de bediening door hem worde voorzien van een door hem geteekende voorloopige machtiging. Deze machtiging moet bevatten: 1. het perceel, waarin het ontvangtoestel is geplaatst; 2. de namen van het personeel, dat voor de bediening is aangewezen; 3. de mededeeling, dat het aan het bedieningspersoneel ten strengste is verboden, andere opgenomen radiotelegrammen dan de w T aarschuwingsseinen van den luchtbeschermingsdienst op te schrijven, dan wel mondeling aan anderen over te brengen. Bij de oefeningen van den luchtwachtdienst kan de werking van het ontvangtoestel der gemeente worden beproefd. Van het houden dezer oefeningen zal in de Staatscourant aankondiging geschieden. Bij deze oefeningen gelden de seinen : Weest op Uw hoede": = «=.s= 7»»«*_, BB»»,,Luchtgevaar geweken" ; s m m, mmm } msm Deze seinen worden gedurende 5 minuten bij het begin van elke minuut langzaam gegeven. 11. Op voren omschreven wijze kan dus na vóór-mobilisatie c.q. mobilisatie elke gemeente dadelijk, wanneer een luchtaanval boven het land dreigt, worden gewaarschuwd. Of deze aanval de gemeente zelf zal bedreigen, kan alleen.ter plaatse worden beoordeeld. De gemeente kan daarvoor zorgen door, na ontvangst van de waarschuwing van den luchtwachtdienst, overdag een of meer uitkijk- en 's nachts luisterposten te plaatsen, die voor de gemeente blijven waarnemen totdat de luchtwachtdienst waarschuwt, dat het gevaar voor een luchtaanval weer voorbij is. Voor de uitkijkposten is een hoog punt noodzakelijk. Voor de luisterposten verdient in den regel een o<pstellingsplaats op den grond de voorkeur; hierbij een plaats te kiezen, waar zoo weinig mogelijk hinder van andere geluiden wordt ondervonden. 12. Over den aard der projectielen, w T elke in oorlogstijd bij luchtaanvallen zullen worden gebruikt, nl. of dit zullen zijn bommen met vernielend of met brandstichtend vermogen, dan wel met doodelijke of schadelijke gassen, vloeistoffen e. d. valt weinig te voorspellen. Na het uitbreken van een oorlog zal blijken, welke soort de

7 vijand in den regel gebruikt. Uit dit gebruik zal dan afgeleid kunnen worden of voornamelijk maatregelen ter bescherming tegen scherven, tegen brandgevaar, dan wel tegen gassen e. d. noodig.zijn. 13. Van geen enkele gemeente kan van te voren voorspeld worden of zij al dan niet aan opzettelijke of toevallige luchtaanvallen zal blootstaan. Onder de factoren, welke daarop invloed uitoefenen, zijn er wel is waar enkele reeds in vredestijd bekend (ligging ten opzichte van doelen als genoemd in punt 2, de mate waarin de gemeente al of niet de aandacht trekt door haar ligging, grootte en haar zichtbaarheid bij duisternis), maar andere blijken eerst in den loop van een oorlog (b.v. ligging ten opzichte van het strijdtooneel, van het operatiegebied, van de door den aanvaller gekozen doelen e. d.). Dit maakt het noodig, dat elke gemeente zich er op voorbereidt, dat in oorlogstijd opzettelijke of toevallige aanvallen boven haar gebied kunnen voorkomen. In hoever de in deze aanwijzingen omschreven maatregelen door eene gemeente in vredestijd moeten worden voorbereid, zal dus vooral afhangen van de plaatselijke omstandigheden. Het zal duidelijk zijn, dat in dit opzicht meer moet en kan geschieden naarmate de gemeente grooter is en dus in geval van een aanval meer hulp kan bieden aan haar inwoners. In elk geval verdient het aanbeveling, dat elke gemeente een autoriteit of ambtenaar aanwijst als hoofd van den luchtbeschermingsdienst ter plaatse en hem opdraagt om (desvereischt in samenwerking met andere gemeentelijke diensten en instellingen) voor de voorbereiding en uitvoering van den luchtbeschermingsdienst te zorgen (al is hefc slechts in de kleinste en minst blootgestelde gemeenten om zorg te dragen voor de beperking der nachtelijke verlichting). Deze autoriteit of ambtenaar kan tevens de gemeente vertegenwoordigen bij het verder in vredestijd noodige of door de gemeente gewenscht overleg met het bureau luchtverdediging ' (Generalen Staf te 's Gravenhage), of met den commandant van den luchtverdedigingskring'(-punt) r indien de gemeente daartoe behoort. 15. Voor de voorbereiding is noodig, dat door het hoofd van den luchtbeschermingsdienst der gemeente een volledig en nauwkeurig overzicht wordt opgemaakt en bijgehouden der te nemen maatregelen. Het gestelde in bijlage III kan hierbij als handleiding dienen.

8 8 15. Bij vóór-mobilisatie (mobilisatie) zorgt het hoofd van den luchtbeschermingsdienst in zijn gemeente voor het in werking treden van den radio-ontvangdienst, het aanleggen van verbindingen met de hulpdiensten, he.t zoo mogelijk verschaffen van een aansluiting op het telefoonnet aan het bij den luchtbeschermingsdienst betrokken personeel, het organiseeren van den uitkijk-(luister-)dienst, enz. Waar mogelijk moet het den bestuurders van vijandelijke luchtvaartuigen worden bemoeilijkt zich te oriënteeren. Daartoe zullen o. m. de teekens, welke op gashouders zijn aangebracht ten dienste van het luchtverkeer, dadelijk bij mobilisatie door zijne zorg dienen te worden verwijderd. Kunstschatten, welke men voor vernieling wil vrijwaren, zal hij in kelders laten opbrengen. Is dit niet mogelijk (b.v. met standbeelden), dan kunnen zij worden beschermd met stapelingen van zakken zand en dergelijke. Bij het aanbrengen dezer stapelingen moet zorg worden gedragen, dat deze niet tegen het te beschernïen object drukken. De stapelingen worden daartoe gevat in of verstijfd met houten raamwerken. Dit geldt ook voor inrichtingen aan welker behoud groote waarde wordt gehecht, zooals belangrijks onderdeelen van pompstations, van waterleidingen, electrische centrales, gasfabrieken, telegraaf- en telefoonkantoren, e. d. 16. Voor de uitvoering van den luchtbeschermingsdienst zal in oorlogstijd in vele gemeenten uitbreiding van de politie noodig zijn, b.v. om te zorgen voor het nakomen der uitgegeven verordeningen en voor de handhaving der orde, zoomede om misbruiken, diefstallen e. d. tijdens de door luchtaanvallen veroorzaakte verwarring tegen te gaan. 17. Ter verzekering van het snel overbrengen der berichten voor den luchtbeschermingsdienst kan het noodig zijn het gebruik van de telefoon, tijdens luchtaanvallen, voor het publiek tot het onvermijdelijke te beperken. 18. Ten einde de bewoners in te lichten, nopens de door hen in acht te nemen gedragsregels bij een aanval, zullen hun de noodige aanwijzingen moeten worden verstrekt. Dit kan b.v. geschieden door het aanplakken van een openbare bekendmaking en het verspreiden daarvan: in de pers, op scholen, groote kantoren en fabrieken. In bijlage II is een voorbeeld van zulk een openbare bekendmaking opgenomen. 19. Des nachts hangt het gevaar grootendeels af van de

9 9 zichtbaarheid der gemeente. Elk naar buiten uitstralend licht kan een hulpmiddel zijn voor den vijandelijken luchtvaarder om zich te oriënteeren, en oorzaak zijn van een opzettelijken of toevalligen aanval ter plaatse of op een nabij liggende gemeente. Het is daarom voor iedere gemeente van groot belang, in oorlogstijd te zorgen, dat 's nachts geen lichten naar buiten uitstralen, niet alleen in de kom der gemeente maar ook daarbuiten. Kan in een gemeente de verlichting 's nachts niet geheel worden gemist, dan zal het althans noodig zijn, de verlichting tot het minimum te beperken en een regeling te treffen voor de verlichting in het tijdvak een half uur na zonsondergang tot een half uur vóór zonsopgang. Zij behoort met de volgende aanwijzingen rekening te houden. De straatverlichting moet zooveel mogelijk worden beperkt, de onontbeerlijke lantaarns moeten zoo worden ingericht, dat het licht niet naar boven schijnt; de maskeering van het licht moet tot beneden de lichtkern worden aangebracht; vermeden moet worden, dat het op het water kan weerkaatsen. Tevens zorge men er voor, dat uit de huizen geen licht naar buiten uitstraalt en lette vooral op de dakvensters; reclamelichten worden gedoofd. De voorgeschreven verlichting van voertuigen mag slechts op korten afstand zichtbaar zijn. De verlichting van vaartuigen moet worden beperkt. Nachtdiensten moeten zoo mogelijk in dagdiensten worden veranderd. Voorschriften, door het bevoegde gezag gegeven, omtrent het voeren van lichten door vaar- en voertuigen, zullen hiertoe zoo noodig dienen te worden gewijzigd. De straatverlichting en de naar buiten uitstralende lichten moeten worden gedoofd op het sein van den luchtwachtdienst Weest op Uw hoede". Tevens wordt dan de druk in de gasfabrieken verminderd. De lichten blijven gedoofd totdat het sein,,luchtgevaar geweken" ontvangen wordt. 20. Zoodra de uitkijk-(luister-)post luchtvaartuigen ziet (hoort) naderen, waarschuwt hij op de snelste wijze het hoofd van den luchtbeschermingsdienst ter plaatse. De maatregelen, welke het hoofd van den ïuchtbeschermingsdienst moet nemea bij ontvangst van deze waarschuwing, zijn o. m. afhankelijk van de plaatselijke omstandigheden, in verband met hetgeen omtrent het optreden van den vijand reeds bekend is geworden. (Zie m verband hiermee punten 2, 3, 12 en 13.)

10 10 Heeft die ervaring geleerd, dat aanvallen boven gemeenten als de eigen, niet uitgesloten zijn, dan is het raadzaam om overdag op het bericht van den uitkijkpost, dat vijandelijke luchtvaartuigen in aantocht zijn, de gemeente te waarschuwen door het alarmsein. Bij nacht kan de waarschuwing der bevolking beperkt blijven tot die gevallen, waarin zij voor de veiligheid der inwoners bepaald noodzakelijk is. Dit zal b.v. het geval kunnen zijn in. gemeenten, die zoodanig gelegen zijn, dat zij, ondanks de verduistering, toch uit de lucht gemakkelijk te vinden zijn (b.v. door de ligging aan een samenvloeiing van groote rivieren, e. d.) en waar 's nachts in fabrieken <enz. nog wordt gewerkt. In de overige gemeenten zal 's nachts meestal geen alarmeering noodig zijn. In elk geval zal het hoofd van den luchtbeschermingsdiensfc overdag, zoowel als 's nachts, de noodige maatregelen kunnen nemen, om na ontvangst der hiervoor genoemde waarschuwing tijdelijk den druk op de waterleiding te doen verhoogen, opdat bij branden over voldoenden watertoevoer kan worden beschikt. 21. In verband met het gestelde in punt 20 kunnen ter waarschuwing van de burgerbevolking de volgende seinen noodig zijn: a. Een vijandelijke luchtaanval dreigt" (alarm); 6. Het gevaar voor den gemelden luchtaanval is geweken". In de gemeenten, welke 's nachts geen voortdurende totale verduistering kunnen doorvoeren, bovendien: c. Volledige verduistering instellen"; d. De volledige verduistering opgeheven". Deze seinen kunnen worden gegeven door middel van stoomfluiten, sirenes, kerkklokken, electrisch licht (b.v. door in. do electrische centrale eenige malen kort achter elkaar in het geheele net den stroom uit en in te schakelen), signaalhorens, e. d. De seinen a en b betreffen de rechtstreeksche bedreiging eener gemeente, terwijl c en d betrekking hebben op de aanwezigheid van gevaar boven het land. * 22. Ter vermindering van het brandgevaar moeten, na het intreden van den oorlogstoestand, pakhuizen, magazijnen, gebouwen, enz., waar veel brandbare stoffen bijeen zijn, dag en nacht worden bewaakt door l a 2 man, bekwaam en uitgerust tot het stuiten van een begin van brand.

11 11 Zij moeten, wanneer noodig, snel personeel van een hulppost van de brandweer te hulp kunnen roepen. 23. Na een aanval door vijandelijke luchtvaartuigen kan o. m. hulp noodig zijn voor: a. het redden van personen uit gebouwen; b. het blusschen van brand; c. het verzorgen en opnemen van getroffenen en gaszieken in ziekeninrichtingen; d. het ontsmetten van met gas besmette personen en stads gedeelten. Om deze hulp te kunnen bieden, zullen voor ieder van deze handelingen hulpploegen moeten worden aangewezen. De bestaande openbare diensten zullen daartoe uitbreiding behoeven, waartoe veelal gebruik kan worden gemaakt van particuliere organisaties. Tegenover het brandgevaar moet rekening worden gehouden meit de kans op beschadiging der waterleiding, waardoor deze bij het blusschen van branden niet zou kunnen worden gebruikt. Voorts zal uitbreiding van de ziekeninrichtingen met noodbedden e. d. voor het opnemen van getroffenen noodig zijn. Om op het kritieke oogenblik van de goede werking van een dergelijke organisatie verzekerd te zijn, moet zij tijdig in haren vollen omvang en tot in bijzonderheden zijn geregeld. Het verdient aanbeveling, o. m. gebruik te maken van de medewerking van den burgerlijken geneeskundigen dienst, inspecteurs der Volksgezondheid, autoriteiten, belast met den ontsmettingsdienst van gebouwen, schepen, enz., af deelingen van het Boode Kruis. 2i. Ter beperking van de gevolgen van een luchtaanval kunnen noodig zijn (mede afhankelijk van plaatselijke omstandigheden) : a. openbare schuilplaatsen (voorzien van gereedschappen om zich te kunnen uitgraven); b. hulpposten voor het verleenen van eerste hulp aan gewonden ; c. zorg voor het nakomen der maatregelen (met behulp van wijkcomité's en Eoode-Kruisafdeelingen); d. depots van brancards, verbandstoffen, ontsmettingsmiddelen, enz. Voorts met het oog op een luchtbombardement met chemicaliën, strijdgassen e. d. :

12 12 e. ontsmettingsploegen (voorzien van gasmaskers, bijzondere Meeding en schoeisel) voor de ontsmetting van met bestendig gas besmette wegen, voertuigen, e. d. met daarvoor bestemde chemicaliën, als chloorkalk, enz. Om chemicaliën te sparen kan het ontsmetten van niet beloopen plaatsen, voorloopig achterwege worden gelaten, behoudens wanneer bij warm weder de zich daar bevindende bestendige gassen door verdamping gevaar zouden kunnen opleveren; ƒ. personeel in de hulpposten, bekend met de behandeling van gaszieken en het gebruik van zuurstoftoestellen ' (zie bijlage IV); g. gelegenheid in de hulpposten om met bestendig gas besmette personen met chloorklakpoeder, Dakin'sche vloeistof, kaliumpermanganaat-oplossing te ontsmetten, door warme douches zoo spoedig mogelijk te reinigen en tijdelijk van andere kleeding, schoeisel en ondergoed te kunnen voorzien (zie bijlage IV); li. maatregelen om besmette kleeding en ondergoed te doen ontsmetten; i. maatregelen om op groote schaal hooggelegen lokalen in de huizen tot schuilplaatsen in te richten door deze zooveel mogelijk gasdicht te maken; k. het beschikbaar stellen van neutraliseerende vloeistoffen. x ) 1) Als neutraliseerende vloeistof verdient een oplossing van natronloog en zwavellever de voorkeur. Deze oplossing wordt als volgt bereid. Men vult eerst een liter-flesch voor ongeveer de helft met water, voegt daarna 56 gram natronloog en 240 gram zwavellever toe en vult weer verder met water. Nadat de flesch is gesloten, wordt zij flink geschud. Op een etiket teekent men den datum van bereiding aan. De onverdunde oplossing blijft na dien datum ongeveer een maand haar werking behouden. Zij vertoont een onoplosbaren, zwartachtigen neerslag. Onmiddellijk voor het gebruik moet de inhoud van 'de flesch worden verdund. Men giet deze daartoe leeg in een bak, welke 13 a 14 L. water bevat en roert het geheel goed dooreen. Wanneer evenbedoelde oplossing niet beschikbaar is, kan men een sodaopïossing gebruiken. Deze moet bestaan uit 10 deelen schoon water en 1,5 deel gecalcineerde soda. Bij een temperatuur beneden 0 C. neme men de verhouding 10 deelen schoon water. 0,5 deel gecalcineerde soda en 1,25 deel keukenzout. Men bereidt deze oplossing bij een hoeveelheid van 15 a 20 Lifcer. Ook kan men een oplossing van natriumthiosulfaat gebruiken. Deze moet bestaan uit 9 deelen schoon water, 2,5 deel gecalcineerde soda (of 6,5 deel kristallijnen soda) en 2 deelen natriumthiosulfaat. Bestaat kans op bevriezen dan neme men de verhouding 14,,5 deelen water, l deel gecalcineerde soda (of 2,5 deelen kristallijnen soda) 0,5 deelen natriumthiosulfaat en 2 deelen keukenzout.

13 Een overzicht van de door de gemeentebesturen of namens hen door het hoofd van den luchtbeschermingsdiensl voor te bereiden of te nemen maatregelen is in bijlage III opgenomen. 26. Ten einde een indruk te geven van de werking van den waarschuwingsdienst voor de luchtbescherming zijn hieronder in het kort vermeld de waarschuwingen enz., welke in geval van een aanval op een gemeente achtereenvolgens gegeven kunnen woorden na het radio-sein van den militairen luchtwachtdienst Weest op Uw hoede". x ) I. Overdag. a. het radio-ontvangstation der gemeente ontvangt het sein Weest op Uw hoede"; b. het radio-ontvangstation meldt dit aan het hoofd van den luchtbeschermingsdienst ter plaatse; c. de uitkijkposten nemen hun opstelling in; d. een uitkijkpost ziet de vijandelijke lucht vaartuigen naderen en meldt dit aan het hoofd van den luchtbeschermingsdienst; e. alarmsignalen worden gegeven (dient nader te worden geregeld) ; ƒ. een uitkijkpost meldt den aftocht van de vijandelijke luchtvaartuigen aan het hoofd van den luchtbeschermingsdienst; zijn er geen bommen geworpen, dan laat deze het sein geven, dat het gevaar voor den gemelden aanval voorbij is; zijn er wel bommen geworpen, dan laat hij dit sein eerst geven, nadat hem gemeld is, dat het verkeer op straat niet door chemicaliën, gassen of instortende huizen in gevaar wordt gebracht; g. het radio-ontvangstation der gemeente ontvangt het sein,,luchtgevaar geweken" en meldt het aan het hoofd van den luchtbeschermingsdienst ; h. het hoofd van den luchtbeschermingsdienst laat de uitkijkposten inrukken. II. Bij nacht: Voor zoover gemeenten doorloopend verduisterd en door deze verduistering geheel aan de waarneming uit de lucht zijn onttrokken, is het niet noodig 's nachts het radio-ontvangstation 1) De hieronder omschreven maatregelen zijn noodig in alle gemeenten, voor zoover en zoolang, blijkens de na het uitbreken van een oorlog opgedane ervaring, luchtaanvallen boven die gemeenten niet zijn buitengesloten.

14 14 te doen bezetten. Is het radio-ontvangstation bezet, dan kan heè verloop zijn als volgt: a. het radio-ontvangstation der gemeente ontvangt het sein Weest op Uw hoede" en meldt dit aan het hoofd van den luchtbeschermingsdienst; b. het hoofd van den luchtbeschermingsdienst doet (indien de gemeente niet doorloopend verduisterd is) het sein geven Volledige verduistering instellen"; c. de luisterposten nemen hun opstelling in; d. een luisterpost meldt de nadering van luchtvaartuigen; e. alarmsignalen worden gegeven (indien deze voorgeschreven zijn); ƒ. een luisterpost meldt het vertrek van de luchtvaartuigen; g. het hoofd van den luchtbeschermingsdienst laat, indien alarmsignalen zijn gegeven en er géén bommen zijn geworpen, het sein geven, dat het gevaar voor een aanval voorbij is; zijn er bommen geworpen, dan laat hij dit sein eerst geven, nadat hem gemeld is, dat gevaar door chemicaliën, gas of instortende huizen niet meer aanwezig is; h. het radio-ontvangstation ontvangt het bericht,,luchtgevaar geweken" en meldt 'dit aan het hoofd van den luchtbeschermingsdienst; i. het hoofd van den luchtbeschermingsdienst laat de luisterposten inrukken en (indien het sein Volledige verduistering instellen" is gegeven) het sein geven: Volledige verduistering opgeheven". 27. Gemeenten, welke zoo nabij de vijandelijke grens liggen, dat waarschuwingen van den luchtwachtdienst te laat zouden komen, moeten overdag en (tenzij zij doorloopend verduisteren kunnen en daardoor geheel aan de waarneming zijn onttrokken) ook 's nachts een voortdurenden uitkijk-(luister-)dienst handhaven.

15 15 BIJLAGE I. Zie pt. 10. MACHTIGING. Door den burgemeester der gemeente eerst bij vóórmobilisatie of mobilisatie in te vullen en ter teekening te zenden aan den Chef van den General en staf. GENERALE STAF. dp m 4-J 4-H CO r-h De Chef van den Generalen Staf machtigt den burgemeester der Gemeente, uitsluitend ten dienste van den luchtbeschermingsdienst zijner gemeente te beschikken over een radio-ontvangtoestel in het perceel (a) en verleent zijn toestemming dat voor de bediening van dit toestel aangewezen is (zijn): (b) 's Gravenhage, (c).... De Burgemeester der Gemeente De Chef van den Generalen Staf, (a) Nauwkeurige omschrijving van de N.B. Het is het bedieningspersoneel plaats van opstelling. ten strengste verboden, andere opgenomen (b) Naam en voornamen, beroep en radiotelegrammen dan de waarschuadres van den persoon of personen wmgsseinen van den luchtbeschermmgsmet de bediening belast. dienst op te schrijven dan wel mondeling (c),, Datum. -r.. aan anderen over te brengen. & N. wordt ingevuld ten bureele van den Chef van den Generalen Staf.

16

17 17 AFSCHRIFT. Eerst bij vóórmobilisatie of mobilisatie ingevuld te zenden aan den Chef van den Generalen Staf. GENERALE STAF. E.!) perceel <D O cu cö g, (V r^h TH De Chef van den Generalen Staf machtigt den burgemeester der Gemeente uitsluitend ten dienste van den luchtbeschermingsdienst zijner gemeente te beschikken over een radio-ontvangtoestel in het en verleent zijn toestemming dat voor de bediening van dit toestel aangewezen is (zijn): 's Gravenhage, Overeenkomstig liet origineel ingevuld. De Burgemeester der Gemeente De Chef van den Generalen Staf, N. wordt ingevuld ten bureele van den Chef van den Generalen Staf.

18

19 19 BIJLAGE II. BEKENDMAKING. x ) De Burgemeester van... maakt bekend, dat ten opzichte van luchtaanvallen het navolgende in acht moet worden genomen: 1. Hoewel het volgens het volkenrecht niet is geoorloofd, aanvallen tegen de burgerbevolking te ondernemen, is het blijkens de ervaring in vroegere oorlogen niet geheel uitgesloten, dat dergelijke aanvallen uit de lucht voorkomen, b.v. door vergissingen van de vliegers. In hoever deze vergissingen thans zullen voorkomen, moet nog blijken, terwijl de aard der projectielen, welke de vijandelijke vliegtuigen gebruiken (nl. of deze een vernielende, brandstichtende, een verstikkende, prikkelende of een blaartrekkendo werking uitoefenen) ook nog niet vast staat. Zoodra mogelijk zal omtrent een en ander een mededeeling worden gedaan. Daar het, wanneer een luchtaanval zij het bij vergissing wordt uitgevoerd, te laat is om dan nog regelingen te treffen, worden hieronder reeds voorloopig gedragsregels voorgeschreven met het oog op alle gebeurlijkheden, zonder dat daarom aanvallen op de burgerbevolking als eenigermate normaal of rechtmatig worden beschouwd. 2. Ten einde de kansen op dergelijke aanvallen zooveel mogelijk te beperken, worden door een radiostation van den militairen luchtwachtdiênst waarschuwingsseinen uitgezonden, wanneer bombardementsvliegtuigen het land 'binnen vliegen en wanneer zij weder aftrekken. Bij ontvangst van eerstbedoelde radioseinen zal de gemeente een uitkijk- of luisterpost plaatsen om te waarschuwen, wanneer bombardementsvliegtuigen de gemeente mochten naderen en wanneer deze weder aftrekken. 3. De waarschuwingsdienst kan echter onmogelijk waarborgen, dat voor alle aanvallen uit de lucht wordt gewaarschuwd. Daarom moet, om de kans op dergelijke aanvallen zooveel mogelijk te beperken, worden getracht, de gemeente bij duisternis geheel aan de waarneming uit de lucht te onttrekken. Daartoe zal na het vallen van de duisternis in de geheele gemeente (dus ook buiten de bebouwde kom) in alle gebouwen, huizen, schuren, vaartuigen, enz. het uitstralen van licht en de zichtbaarheid van verlichte vensters (ook aan de achterzijde der 1) In vredestijd gereed te maken, naar plaatselijk omstandigheden gewijzigd.

20 20 huizen) moeten worden tegengegaan; blinden, rolluiken en jalouzieën moeten worden gesloten, dakvensters afgedekt. Alle buitenverlichting van particuliere terreinen e. d. moet worden vermeden. Voer- en vaartuigen moeten niet meer en geen sterker licht voeren dan voor de veiligheid van het verkeer onmisbaar is. Elk naar buiten zichtbaar licht kan oorzaak worden, dat ter plaatse een of meer bommen worden geworpen, zij het ook bij vergissing. i. x ) Waanneer het radio-waarschuwingssein van den luchtwachtdienst door de gemeente wordt ontvangen, moet de nog aanwezige buitenverlichting geheel worden gedoofd. Dit moet geschieden op het voor de gemeente te geven sein: Volledige verduistering instellen", dat kenbaar wordt gemaakt door... 2 ) 3 ) In verband hiermede wordt geraden te zorgen voor noodverlichtingsmiddelen, omdat de aanvoer van gas of electrische stroom geheel of gedeeltelijk kan worden stopgezet. Men denke alsdan aan het sluiten der gaskranen. Het sein Volledige verduistering opgeheven" wordt kenbaar gemaakt door... 2 ) De lichten, welke op het signaal Volledige verduistering instellen" zijn gedoofd, kunnen'weer ontstoken worden. 5. Als de gemeente rechtstreeks door een luchtaanval wordt bedreigd, zal dit kenbaar worden gemaakt door alarmsignalen, t. w ) 6. Het eindigen van het gemelde gevaar voor een luchtaanval wordt kenbaar gemaakt door...'... 2 ) 1. Daar het bij een luchtaanval noodig kan zijn, dat ter plaatse met den meesten spoed maatregelen worden genomen, moeten aanwijzingen, daartoe door mij of namens mij door de politie te geven, onverwijld worden opgevolgd. 8. Het voeren van particuliere telefoongesprekken gedurende een luchtaanval is verboden; alleen die, welke betrekking hebben op het melden van brand of ongevallen, zijn toegelaten. 1) Geldt alleen voor gemeenten, w-elk 's nachts niet volkomen kunnen worden verduisterd. 2) Door bet hoofd der Gemeente vast te stellen. 3) Dit sein beteekent dus nog geenszins, dat do gemeente zelf wordt bedreigd. Het wil alleen zeggen, dat de vijandelijke vliegtuigen boven het land zijn, zoodat de gemeente gevaar kan loopen wanneer d lichten niet worden gedoofd.

21 21 9. Zij, die bij een luchtaanval zich zonder noodzaak buitenshuis bevinden, moeten onmiddellijk dekking zoeken in de openbare schuilplaatsen, of desnoods in andere huizen, gebouwen of de portieken en gangen, daarvan; ieder is verplicht dekking - zoekende personen in zijn woning, werkplaats, gebouw, althans in een gang daarvan, toe te laten gedurende den tijd, dat een luchtaanval duurt. 10. Samenscholingen op den publieken weg zijn tijdens een luchtaanval verboden. 11. Het is verboden zich gedurende een luchtaanval op balkons of daken te begeven, zich aan de vensters op te houden of bij duisternis licht aan te steken, dat naar buiten uitstraalt. 12. Op het alarmsignaal... ] ) wordt alle verkeer met voertuigen, trams, enz. stopgezet, de inzittenden verlaten het voertuig en zoeken dekking in de nabij gelegen huizen; bij duisternis worden bovendien na het halt houden de lichten dier voertuigen gedoofd. Bespannen voertuigen en automobielen moeten zich onder toezicht van hunne bestuurders aan de rechterzijde van den weg opstellen en daar blijven stilstaan tot het einde van den aanval. 13. Gedragsregels bij een luchtaanval, indien uit voorafgaande aanvallen van den vijand blijkt, dat géén chemicaliën of gassen worden gebruikt: In het vrije veld vertoevende: zich bij het ontbreken van een dekking plat op den grond leggen; in een huis zijnde: dekking zoeken achter een binnenmuur; in een winkel, bioscoop of theater zich bevindende: ter plaatse blijven; in een station zijnde: dekking zoeken in de ondergrondsche verbindingsgangeii; in een rijdenden spoortrein zijnde: op den vloer zoo mogelijk onder de banken gaan liggen; in een halt hondenden trein zijnde: zich van de stopplaats verwijderen en in een greppel gaan liggen. 15. Gedragsregels, indien uit de voorafgaande aanvallen blijkt, dat chemicaliën of gassen gebruikt worden: I. Vóór de aanvallen: De bij gasaanval tot schuilplaatsen bestemde hooggelegen ruimten, zooveel mogelijk gasdicht maken. Hierto ; e moeten' de 1) Door het hoofd der Gemeente vast te stellen.

22 22 reten in vloeren, indien het daaronder gelegen plafond niet voldoende gasdicht is, met strooken papier dicht worden geplakt. Verder moeten de kieren van deuren en ramen, openingen in schoorsteenen e. d. worden opgestopt met lappen, gedrenkt in neutraliseerende vloeistoffen, en (of), worden beplakt met papier. De deur, welke tot de ruimte toegang geeft, moet na het sluiten snel gaskeerend kunnen worden gemaakt. Hiertoe dienen langs den omtrek van die deur (ook bij den A T loer) viltstrooken te worden aangebracht, en moet bovendien aan de kamerzijde van de deur en naar alle vier zijden daarbuiten uitstekend een langs den omtrek goed tegen het kozijn en den vloer sluitend gordijn, laken of dergelijke, gedrenkt- in neutraliseerende vloeistof worden aangebracht. Een voordeel is het, indien men twee ineenloopende kamers inricht, zoodat van uit gang of portaal de eerste als overgang en de tweede als eigenlijke schuilplaats dient. Hiertoe moeten zoowel de deur naar de eerste kamer als de tusschendeur van de eerste naar de tweede kamer op evenbedoelde wijze gaskeerend worden gemaakt. Deze neutraliseerende vloeistof (met gebruiksaanwijzing) zal de gemeente beschikbaar stellen... x ) II. Gedurende een aanval: a. In huis zijnde: zich onmiddellijk naar de sub a bedoelde als schuilplaats ingerichte ruimte begeven. Aldaar mag tijdens gasaanvallen niet worden gestookt. Is nog niet tot het inrichten van die ruimte overgegaan, dan alle vensters en gordijnen in het geheele huis sluiten en tocht in huis zooveel mogelijk tegen gaan; stukspringende ruiten dadelijk opstoppen. Om het springen van ruiten te voorkomen, althans te beperken, verdient het aanbeveling deze met strookjes papier te beplakken. Men vluchte niet in de kelders, maar begeve zich in het hoogst gelegen gedeelte van het huis, in binnen - vertrekken (in huizen zonder beschoten kap echter niet op zolder); b. in 't open veld zijnde : een (zak-) doek, zoo mogelijk vochtig gemaakt, voor mond en neus houden en in de richting van den wind uit de gaswolk loopen; c. mosterdgas (dit is een olieachtige, in onzuiveren toestand min of meer naar mosterd riekende vloeistof, welke in de huid 1) De wijze van beschikbaarstellen door het hoofd der gemeente vast te stellen.

23 23 en slijmvliezen ontstekingen te weeg brengt) op kleeding of schoeisel krijgend, deze niet met de hand aanraken, doch met een doek afvegen. III. Na een aanval: a. De door chemicaliën getroffenen begeven zich ten spoedigste naar een hulppost of worden daarheen gebracht. Gasziefcen moeten daarheen vervoerd worden, ook al meenen zij te kunnen loopen. Wie weet, of zelfs maar vermoedt, dat hij zelf of zijn kleeding of schoeisel door mosterdgas is besmet, moet de grootst mogelijke voorzorgen in acht nemen, ook jegens anderen en zonder noodzaak geen schuilplaatsen, verbandplaatsen of hospitalen binnentreden. Hij begeve zich zoo' spoedig mogelijk naar een door de gemeente ingerichte hulppost, ontdoet zich hier van besmette kleeding en ondergoed, welke later worden ontsmet; hij zelf wordt daar zoo iioodig ontsmet, met warme douches gereinigd en van andere kleeding voorzien; b. water en levensmiddelen, welke door gas kunnen zijn besmet, mogen niet worden genuttigd dan na onderzoek door een deskundige; heeft besmetting plaats gehad, dan worden de levensmiddelen vernietigd en worden maatregelen genomen, dat het besmette water niet kan worden gebruikt; c. na afloop van den aanval gaan politie en brandweer, daarbij geholpen door de ontsmettingsploegen, onverwijld over tot het ontsmetten van besmette stadsgedeelten. Eerst nadat de ontsmetting is afgeloopen, wordt het signaal gegeven, dat de aanval is geëindigd. Ernstige gasvergiftigden worden daarna zoo spoedig mogelijk van de hulpposten naar de ziekenhuizen overgebracht; besmette kleeding, schoeisel en ondergoed worden gedesinfecteerd en daarna aan de eigenaars teruggegeven. ' 15. Indien bekend wordt, dat de vijand brandstichtende bommen gebruikt, verdient het aanbeveling bakken met water gereed te zetten of bluschmiddelen gereed te houden. 16. Hulpposten der brandweer zijn kenbaar aan een brandende lantaarn met rood glas. Hulpposten voor gewonden zijn kenbaar aan een brandende lantaarn met wit glas, waarop een rood kruis. De openbare schuilplaatsen zijn kenbaar aan een brandende lantaarn met blauw glas. Het rooken is verboden in deze schuilplaatsen en in de hulpposten voor gewonden.

24 Het is verboden ongesprongen bommen, stukken van projectielen en ontstekingsbuizen alsmede met chemicaliën besmette voorwerpen op te rapen of zelfs aan te raken. Het is verboden materiaal te verbranden, dat met vloeibaar mosterdgas of andere chemicaliën kan zijn bespat. De plaatsen, waar zulke voorwerpen worden gevonden, moeten onmiddellijk aan de politie worden bekend gemaakt. Plaats... datum... De Burgemeester voornoemd,

25 25 BIJLAGE III. MAATEEGELEN, DOOR DE GEMEENTEN TE NEMEN TEE BEPERKING VAN DE KANS OP EN DE GEVOLGEN VAN AANVALLEN DOOE VIJANDELIJKE LUCHTVAAR- TUIGEN. x ) I. In vredestijd: a. Een ambtenaar of autoriteit belasten met 'de voorbereiding en uitvoering van den luchtbeschermingsdienst. Opmerking. Het hoofd van de brandweer of de politie zal veelal daarvoor de meest geschikte persoon zijn. b. Een radio-ontvangstation inrichten, dan wel de medewerking trachten te verkrijgen van betrouwbare, niet dienstplichtige personen, die in het bezit zijn van een radio-ontvangtoestel en die in oorlogstijd de door den luchtwachtdienst te verzenden waarschuwingsseinen zullen opvangen; c. de medewerking trachten te verkrijgen van burgerlijke organisaties (zie punt 23 hiervoor); d. de bekendmaking aan de bevolking (zie bijlage II) ontwerpen of gereed maken; e. de hierna onder II en III genoemde maatregelen zoo ver mogelijk voorbereiden. II. Na ontvangst der kennisgeving,,vóór-mobilisatie" of, indien deze niet voorafgaat, van,,mobilisatie": a. de noodige aanwijzingen geven aan de hulpdiensten, welke bij den luchtbeschermingsdienst medewerking moeten verleenen; -b. de in vredestijd ontworpen of gereed gemaakte bekendmaking (bijlage II) verspreiden; c. het instellen van den radio-ontvangdienst; het uitreiken van een voorloopige machtiging aan het bedienend personeel. De definitieve machtiging (bijlage I) invullen, ter teekening opzenden aan den Chef van den Generalen Staf en, zoodra deze terug is ontvangen, uitreiken. De voorloopige machtiging wordt daarna ingetrokken; 1) In verband met plaatselijk omstandigheden te wijzigen; eventueel aan te vullen.met de door de autoriteit, belast met het militair gezag, bevolen maatregelen.

26 26 d. het zorgen voor een telefoon-aansluiting voor het bij den luchtbeschermingsdienst betrokken personeel; e. het organiseeren van een uitkijk-(luister-)dienst; ƒ. het doen verwijderen van eventueele merkteekenen op gashouders enz., aangebracht ten dienste van het burger-luchtverkeer; g. uitbreiding van het politie-toezicht; h. uitbreiding van de brandweer met hulpposten; i. de inrichting van geneeskundige hulpposten; het gereed maken van noodbedden in ziekenhuizen en ziekenkamers; k. het instellen van een gasontsmettingsdienst (zie punt 24); l. het in veiligheid brengen van kunstschatten; m. het beschikbaar stellen van openbare schuilplaatsen, welke ook bescherming geven tegen gasaanvallen; n. het aanbrengen van handwijzers, lantaarns en opschriften om de hulpposten en schuilplaatsen spoedig te kunnen vinden; o. het aankoopen van chemicaliën voor de hulpverleening aan met gas besmetten en gaszieken en voor ontsmetting (zie punt 14, Bijl. II). III. Na het uitbreken van den oorlog: a. zorgen voor zoo mogelijk geheel verduisteren van de gemeente (ook buiten de kom der gemeente); b. indien geheel verduisteren niet mogelijk is, maatregelen nemen, dat snel een volledige duisternis ingevoerd kan worden (ook buiten de kom der gemeente); c. uitvoering geven aan en voltooiing van de onder II genoemde maatregelen.

27 27 BIJLAGE IV. WENKEN BETBEFFENDE EEESTE HULP AAN EN VEKVOEB VAN GASZIEKEN EN MET CHEMICALIËN BESMETTEN. Gaszieken moeten zoo spoedig mogelijk buiten de met gas bezwangerde atmosfeer worden gebracht en daarna, zoodra de omstandigheden het toelaten, ten spoedigste naar de meest nabijgelegen hulppost worden geleid of vervoerd. De hieronder in categorie III bedoelde gaszieken mogen in geen geval loopen, doch moeten worden gedragen of per brancard vervoerd, ook al achten zij zich in staat te loopen. Ten aanzien van de te verleenen eerste hulp moeten in hoofdzaak 4 categorieën van gaszieken worden onderscheiden, waarbij echter in het oog dient te worden gehouden, dat verschillende strijdgassen tegelijkertijd verschijnselen opwekken, welke tot meer dan eene categorie behooren. I. Met traangas vergiftigden. De snel na de vergiftiging optredende verschijnselen (hevige prikkeling van het bindvlies der oogen, waardoor tranenvloed) genezen meestal in enkele dagen. De oogen moeten worden uitgespoeld met schoon water of zoo mogelijk met boorwater, of 2 pet. oplossing van natriumbicarbonaat. Gewaarschuwd moet worden tegen het gebruik van vuil of verontreinigd water om de oogen uit te ivasschen, daar hiervan ernstige oogaandoeningen en blijvende gezichtsstoornissen het gevolg kunnen zijn. II. Met arsinen vergiftigden. De verschijnselen, door deze vergiftiging veroorzaakt (prikkeling van de slijmvliezen van neus en keel, waardoor niezen en heftige pijn) genezen meestal in enkele dagen. De eerste hulp bestaat hierin, dat mond en keel gespoeld worden met water of een oplossing van kaliumpermanganaat van l : III. Met verstikkende gassen vergiftigden. De personen, die vergiftigingsverschijnselen vertoonen (benauwdheid, aantasting van luchtwegen en longen), en ook zij, van wie op redelijke gronden kan worden aangenomen, dat zij

28 28 een belangrijke hoeveelheid verstikkend gas hebben ingeademd, moeten zoo spoedig mogelijk worden vervoerd naar de naastbijgelegen ziekenhuizen. Indien de afstand tot het ziekenhuis niet groot is, verdient het aanbeveling den patiënt niét eerst naar de hulppost, doch direct naar het ziekenhuis te vervoeren, ten einde daar onder gunstiger voorwaarde de behandeling te doen beginnen. Vooral voor vele dezer patiënten is loopen levensgevaarlijk. Tijdens het vervoer moet worden gezorgd, dat: 1. de patiënt zich zooveel mogelijk in liggende houding bevindt; 2. de patiënt warm blijft (bedekken met jassen, dekens, e. d.); 3. de ademhaling van den patiënt zoo gemakkelijk mogelijk kan plaats hebben (losmaken van knellende kleedingstukken); 4. in de voertuigen voldoende lucht ver vers ching is; 5. zoo mogelijk aan den patiënt vóór en tijdens het vervoer warme dranken worden toegediend (melk, thee, koffie). IV. Met blaartrekkende chemicaliën besmetten of vergiftigden. De besmette personen moeten zoo spoedig mogelijk bovenkleeding en ondergoed uitdoen. De aangetaste huid moet flink worden afgewasschen met warm water en zeep; de oogeii moeten worden uitgespoeld met schoon water '(zie ook de opmerking sub I). Met vloeibaar mosterdgas e. d. bespatte huid moet worden afgewreven met "een poeder van chloorkalk en magnesia, dan wel met Dakin'sche vloeistof of met kaliumpermanganaatoplossing l : De tot deze groep behoorende patiënten mogen niet samen met andere gaszieken of gewonden in hetzelfde vervoermiddel worden vervoerd. Voor zoover niet voldoende vervoermiddelen aanwezig zijn en de patiënten slechts lichtelijk besmet zijn, kunnen zij zich loopende naar de dichtstbijzijnde hulppost begeven. De vervoermiddelen, welke voor deze patiënten gebruikt zijn, mogen eerst na te zijn ontsmet worden gebezigd voor het vervoer van anderen.