Kookboeken voor het landschap

Transcriptie

1 Kookboeken voor het landschap

2 Onze tuinders en boeren...

3 .. in hun nieuwe rol: projectontwikkelaar makelaar landschapsarchitect architect

4 Want wat vragen wij? Ruimte voor Ruimte

5 3. Ruimte voor Ruimte De regeling in het kort In het kort komt de ruimte voor ruimte regeling op het volgende neer: In ruil voor de sloop van alle kassen en bijgebouwen krijgt een tuinder het bouwrecht voor een aantal woningen, onder de voorwaarde dat de ontwikkeling bijdraagt aan de ruimtelijke kwaliteit van de omgeving. Het woningaantal is gerelateerd aan het oppervlak dat tuinders moeten slopen. Zowel voor elke 5000 m2 kas als voor elke 1000 m2 bijgebouw krijgt een tuinder het bouwrecht voor 1 woning. Deze ruimte voor ruimtewoning moet voldoen aan een aantal kwantitatieve uitgangspunten. (Zie blauw kader.)

6 Dat is nogal wat... Zou u het aandurven? Hoe zou uw buurman / moeder / neef het doen?

7 Zo? Vervinexing of vercatalogisering van het landelijk gebied...

8 We verlangen nogal wat van de gewone man/voruw 3. Ruimte voor Ruimte De regeling in het kort In het kort komt de ruimte voor ruimte regeling op het volgende neer: In ruil voor de sloop van alle kassen en bijgebouwen krijgt een tuinder het bouwrecht voor een aantal woningen, onder de voorwaarde dat de ontwikkeling bijdraagt aan de ruimtelijke kwaliteit van de omgeving. Het woningaantal is gerelateerd aan het oppervlak dat tuinders moeten slopen. Zowel voor elke 5000 m2 kas als voor elke 1000 m2 bijgebouw krijgt een tuinder het bouwrecht voor 1 woning. Deze ruimte voor ruimtewoning moet voldoen aan een aantal kwantitatieve uitgangspunten. (Zie blauw kader.) Ruimtelijke kwaliteit Maar wat is die ruimtelijke kwaliteit en hoe kan je daaraan bijdragen? Bij het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit gaat het niet alleen over hoe iets eruit ziet, maar ook of iets goed gebruikt kan worden en toekomstbestendig is. Of te wel, het gaat om het behoud of het vergroten van de belevingswaarde, gebruikswaarde en toekomstwaarde van (deelgebieden in) Oost-IJsselmonde. Bij belevingswaarde gaat het om aspecten als: Het (beter of opnieuw) leesbaar en zichtbaar maken van de karakteristiek van het buitengebied Het versterken van de kwaliteiten van het landschap en het inspelen op de eigenheid van de plek. Typering landschap met passende bebouwingsvormen (verschijningsvorm bebouwing en landschappelijke inpassing) Bij gebruikswaarde gaat het om aspecten als: Bij toekomstwaarde gaat het om aspecten als: faseerbaarheid duurzaamheid lichte stedenbouw (innovatieve systemen voor riolering, bouwrijp maken) en duurzame energiesystemen streven naar (enige mate van) flexibiliteit ten aanzien van het woonprogramma/woningtypen (afhankelijk van de markt, verandert met de tijd) 4 manieren om bij te dragen aan ruimtelijke kwaliteit De ruimte voor ruimte regeling biedt de tuinders vier manieren om bij te dragen aan het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit: 1. Iets weghalen 2. Iets toevoegen 3. Iets opknappen 4. De bijvangst Zonder regeling ligt verommeling op de loer Reële mogelijkheden voor gebruik Het onderhoud en beheer(kosten) van restgronden Mogelijkheden voor aanvullende functies/routes en verbindingen Beperkte mogelijkheden door milieurestricties

9 En je zal ook wel moeten vertrouwen op de normale man / vrouw - zij maken het landschap. Voor u verder gaat U gaat een nieuwe schuur neerzetten, wegbeplanting aanleggen, het erf beplanten of misschien wel een nieuw huis bouwen. Door het lezen van het vorige hoofdstuk, de landschapsvisie, heeft u het streefbeeld van uw landschap voor ogen. Maar hoe gaat u nu in het echt zoiets aanleggen? Om u op weg te helpen, hebben we een aantal basisrecepten in dit boek opgenomen: tips en trucs waar u mee aan de slag kunt. Het zijn algemene recepten, niet specifiek gebonden aan één enkel landschapstype. Ze kunnen van pas komen bij meerdere landschapstypen. De nadruk van de recepten ligt op het uitleggen wat het effect is van bepaalde ingrepen en waarom u, met een bepaald doel voor ogen, bepaalde dingen wel of juist niet moet doen. De hoofdgedachte van dit boek is dat elke ingreep bijdraagt aan het grote geheel, het landschap. Probeer dus de hardnekkige gedachte van u af te schudden dat elke woning, dorpsuitbreiding of schuur altijd afbreuk doet aan het landschap, en dat u zulke ingrepen altijd moet goedmaken. Als u het goed aanpakt, bouwt u juist mee aan de landschappelijke structuur! Door oog te hebben voor wat wel en niet op een bepaalde plek kan, is verrommeling van het landschap te voorkomen (zie hoofdstuk 1). Het begint met de goede plek. Vanaf nu moeten we voorkomen dat meer huizen óp de enk en ín de beekdalen gebouwd worden. We kunnen die huizen juist wel goed gebruiken aan de rand van het beekdal, met flink wat beplanting om de rand verder aan te zetten [2] [3]. > Enkele erven staan rijkelijk in de beplanting, vanuit de lucht gezien misschien in een ogenschijnlijk willekeurige ligging. > Maar niets is minder waar: de erven liggen precies naast het beekdal. Met de beplanting vormen ze de beoogde lommerrijke begrenzing van het beekdal zoals de landschapsvisie in dit boek beoogt. > Concept: de landschapsstructuur als boekenkast. Zoomen we in, dan zien we dat wegbeplanting, dorpen, bos en erven de boekenkast vormen.

10 Maar hoe bereiken we de eigenaars alledaags landschap? En hoe maak je dat - Ruimtelijke Kwaliteit?

11 Culinaire kwaliteit voor de gewone mens...

12 Het Apeldoornse landschap is veelzijdig en indrukwekkend. De eindeloze bossen van de Veluwe, de weidse enken bij Beekbergen, de slingerende beekdalen bij Wenum en Wiesel of de harmonische landgoederen van Het Woudhuis en Ter Horst. Het is maar een greep uit een staalkaart van open en dichte, van droge en natte en van oude en jonge landschappen. Maar het is ook een landschap dat verandert, en waar karakteristieke verschillen verdwijnen. In dit GROOT APELDOORNS LANDSCHAPS-KOOKBOEK neemt Harro de Jong ons mee naar de keuken van de landschapsarchitectuur. Hij bespreekt de verschillende landschapstypen van Apeldoorn als gerechten, hij gaat in op de ingrediënten ervan en hij draagt vervolgens recepten aan voor het bereiden van heerlijke, gevarieerde en karaktervolle landschappen. We willen immers niet altijd maar weer stamppotlandschap. Het GROOT APELDOORNS LANDSCHAPS-KOOKBOEK is een smaakvolle handreiking voor ruimtelijke kwaliteit, met aanstekelijke beschouwingen en met nuttige tips. Voor de professional en voor wie zich ongemerkt met het landschap bezig houdt, want uiteindelijk wordt het landschap door iedereen gemaakt. Het kookboek is samengesteld door Harro de Jong (Buro Harro) in samenwerking met het Gelders Genootschap en in opdracht van de Gemeente Apeldoorn. Laser Proof groot apeldoorns landschaps kook boek groot apeldoorns landschaps kook boek

13 Een visie, een gemeenschappelijk doel, 8 landschappen, 8 recepten. Landschapsvisie De nieuwe kaart van Apeldoorn Veluwe onthekken; streven naar aaneengesloten gebied. Veluwe-enclaves dorpen los in de ruimte laten liggen, open ruimte tussen bosrand en dorp behouden. Enken open houden, zorg dat dorpen en bosrand hier niet aan elkaar groeien. Enkwallen opwaarderen. Beekdalen open houden, toegankelijk maken en continuïteit waarborgen, randen naast de beekdalen verdichten. Kampenlandschap essen open houden (geel). Lagere delen tussen essen verdichten (groen) o.a. met wegbeplanting. Broeklanden open houden, verdichten aan de randen (in kampenlandschap). Kamerstructuren wegen en kavelgrenzen beplanten, desgewenst bebouwing toevoegen in kamers. Landgoederenlandschap afwisselend bossen, lanen en open ruimtes, evt. bebouwing tegen groene achtergrond. Groene wiggen landschap de stad intrekken, onderliggend landschapstype is leidend in vormgeving. Kanaal & weteringen Indien afwezig: paden toevoegen, wel/geen beplanting verschilt. Lanen doorgaande wegen geheel voorzien van laan beplanting. Bebouwing 36 37

14 Elk landschap in receptvorm Vanaf de Veluwe meanderen de beken door de langgerekte dalen, om uit te komen in het vlakke gebied bij de IJssel. Geweldige recreatieve routes! Beekdalen 76 De nieuwe kaart van Apeldoorn Beekdalen 77

15 Veluwe / Veluwe enclaves / Enken / Beekdalen / Kampenlandschap / Broeklanden / Kamerstructuren / Landgoederenlandschap / Kanaal & weteringen / Groene wiggen Basisingrediënten: beekdalen open houden, met daarin verspringende plukken bosjes of bomen randen van de beekdalen flink aanzetten met beplanting (weg- of erfbeplanting, bosjes) bebouwing niet ín de beekdalen, maar aan de zijkant, in de beplanting kwaliteiten van de beken en beekdalen opwaarderen: benut het schone water beekroutes maken, toegankelijkheid beekdalen bevorderen verdichtingszone beekdal opgeleide beek verdichtingszone > Doorsnede van een omzoomd beekdal. Het water uit de grote waterbel onder het Veluwemassief sijpelt aan de randen van of in laagtes op de Veluwe naar buiten (zie Intermezzo 1): het begin van een beek, enigszins geheimzinnig verborgen in de bossen. Vanaf de relatief steile rand van hoog naar laag stromen de beken door beekdalen: meanderende open ruimtes, omsloten door beplanting. In het lager en vlakker > De bovenloop van een sprengenbeek. De verscholen wereld in het bos, richting de bron. > Reliëf. Het beekdal (geel) is omsloten door hogere bulten, de enken (oranje). > Situatie 1800: het lint van bebouwing loopt parallel aan het beekdal, tussen de enken en het beekdal in het beste van twee werelden. > De middenloop van de beek. De meanderende open ruimte van het beekdal omsloten door beplanting. > Situatie nu: ook in het beekdal is bebouwing gekomen. > Visie: het beekdal is weer herkenbaar te maken door er een besloten zone omheen te creëren. Daarin wordt de bebouwing opgenomen. > De benedenloop van het beekdal. Hier mondt de beek uit in weidse, natte gebieden: de broeklanden. 80 De nieuwe kaart van Apeldoorn Beekdalen 81

16 De boer op. Letterlijk. Werk verschuift naar voorkant van proces. Dat maakt het menselijk en leuk. Geen juridische aangelegenheid van maken.

17 Het kampenlandschap met zijn akkers omzoomd door hout wallen, bosjes en lanen is een landschap voor fijnproevers. Kampenlandschap 88 De nieuwe kaart van Apeldoorn Kampenlandschap 89

18 Recept Veluwe / Veluwe enclaves / Enken / Beekdalen / Kampenlandschap / Broeklanden / Kamerstructuren / Landgoederenlandschap / Kanaal & weteringen / Groene wiggen Basisingrediënten: bolle essen open houden bebouwing plaatsen in de laagtes om de essen heen, ruim beplanting toevoegen wegbeplanting toevoegen langs de wegen die om de essen heen slingeren beplanting/bosjes toevoegen in overhoekjes rond de essen (verdwenen) paden om de essen aanleggen en beplanten (rondje om de es) broekland bolle es bolle es broekland > Doorsnede van het kampenlandschap: de bolle essen liggen op de zandruggen en de bebouwing en beplanting als een zoom rond deze essen. Het woord kampenlandschap verwijst naar het oude woord kamp, dat éénmanses ofwel éénmansakker betekent. Het gaat ons hier niet om hoeveel eigenaren een gebied had, maar om het type landschap: vaak iets bol en hoger gelegen akkers, omzoomd door houtwallen, bosjes, lanen en boerderijen die er als kransen in de lage delen omheen liggen. Het kampenlandschap is een > De essentie van een es: de beplanting en de boerderijen zakken nét weg achter de es. Hierdoor wordt de iets hogere, bolle ligging van die es mooi zichtbaar. De horizontale rechte daken van de boerderijen die net boven die es uitkomen, in contrast met de bolling van de akker, accentueren dat nog eens. > Beplanting en bebouwing liggen als een lauwerkrans om de kale bolle es heen. > Reliëf: zandruggen en eenmansessen zijn goed zichtbaar. > Situatie 1800: akkers (witte vlakken) op de ruggen, bossen (geel) in de laagten. > Kampenlandschap bij Uddel. De bebouwing trekt zich prachtig terug in de rand van beplanting om de es. > Situatie nu: houtwallen en bospercelen zijn grotendeels verdwenen, waardoor de ligging van de boerderijen willekeurig lijkt te zijn. > Visie: versterk het besloten kampenlandschap met daarbinnen open essen. > Door rond de es paden en beplanting aan te brengen ontstaat een rondje om de es. Dat kan bijvoorbeeld naar aanleiding van een nieuw of veranderd erf (rechts). 92 De nieuwe kaart van Apeldoorn Kampenlandschap 93

19 nu: versteende, armetierige landschappen Voorgaande beschrijving van het Kampenlandschap is het basismodel. Maar omdat de zandruggen die de basis vormen van het noordoostelijke kampenlandschap, tamelijk grillig zijn van vorm en ligging, zit er een bijzondere variatie in het kampenlandschap. Soms zijn de ruggen groot en zijn de akkers van elkaar gescheiden door beplanting op de ruggen, waardoor de ruggen zijn opgedeeld in verschillende delen. Meer naar het oosten verbrokkelen de zandruggen tot kleinere eilanden. Soms zijn de ruggen zo smal, dat er geen essen op liggen, maar er alleen een boerderij op kon worden gebouwd, omgeven door het verder laaggelegen broeklandschap (zie volgende landschapstype, Broeklanden). Soms vormt de krans van boerderijen een gehucht rond een open ruimte. Kortom: dit subtiele landschap vormgeven is maatwerk. Met dezelfde ingrediënten kunnen door de verschillende omstandigheden verschillende varianten van hetzelfde gerecht gemaakt worden. Soms zal je terughoudend willen zijn met beplanting, omdat de bestaande openheid en vergezichten zo bijzonder zijn. Maar besluit hier niet te snel toe: een minimalistische inrichting van het landschap is erg kwetsbaar. Misschien ziet het er nu nog goed uit, maar een flinke stal erbij en je bent die mooie openheid kwijt en dan ontbreekt dus het ruimtelijk kader. Als je dat kader dan alsnog wil toevoegen, kost dat veel tijd, want het duurt tientallen jaren voordat bomen groot zijn. Op de pagina s hierna lichten we vier varianten van het kampenlandschap toe zoals die nu in het gebied ten Noordoosten van Apeldoorn voorkomen, gebaseerd op hun reliëfvorm en de bestaande inrichting. De varianten staan model voor de manieren waarop in het kampenlandschap gevarieerd kan worden. > Huidige situatie van het kampenlandschap ten oosten van Apeldoorn. De boerderij springt nogal in het oog meer dan de helft van de breedte van de foto is bebouwd. Je hebt dan al snel kritiek op de architectuur van het nieuwe woonhuis of de hoeveelheid schuren. > Maar door beplanting langs de wegen toe te voegen, verdwijnt de dominante rol van de bebouwing in het gebied! > Boerderijen liggen aan de randen van de essen, de wegen volgen de contouren van de es op de overgang van hoog naar laag. > Wegen, bebouwing en beplanting slingeren zich dus om de hogere essen heen. 96 De nieuwe kaart van Apeldoorn Kampenlandschap 97

20 Dodelijke reactie: leuk idee, maar kan natuurlijk niet..

21 kan toch. Bewoners nemen zelf initiatief.

22 Maar participatiemaatschappij is niet: achterover leunen en de burger alles op laten knappen. Gemeente adverteert locaal: 16,- / boom eerste 10 gratis boek! Overheid als ondernemer

23 Ook: Basisrecepten en handigheden Wegbeplanting / Plaatsing van erven / Compositie van erven / Erfbeplanting / Architectuur / Nieuwe gehuchten / Nieuwe landgoederen / Dorpsranden / Dorpen recept 1 > hergebruik Voordat we het hebben over nieuwbouw is het goed eerst te kijken naar wat er al aan bebouwing staat. Veel stallen en schuren, tamelijk gewone elementen op het platteland, verdwijnen in rap tempo om plaats te maken voor catalogusbouw. Maar het zijn wel deze gewone elementen die de identiteit van het landschap maken, die het landelijk karakter versterken en passen bij de wat nonchalante, ongedwongen sfeer van het erf. Juist door heel gewone elementen te behouden of een nieuwe functie te geven, ontstaat iets bijzonders. Een bijkomend voordeel is dat de hiërarchie van het erf intact blijft als bestaande bebouwing een nieuwe invulling krijgt. Bestaande bebouwing hoeft geen monumentenstatus te hebben om het te hergebruiken. Koester het bijzondere van het alledaagse. Hiermee wint het landschap aan continuïteit, en dat wordt gewaardeerd. Want behalve dat veel mensen in het landelijk gebied en op de Veluwe rust en ruimte vinden, is ook het historische karakter een pluspunt ten opzichte van het nieuwere stedelijke landschap. Naast bebouwing op boerenerven zijn er ook tal van bijzondere andersoortige panden te vinden die hergebruikt kunnen worden, zoals de vele industriële gebouwen langs de (sprengen)beken. Hergebruik van dit soort bijzondere objecten kan tevens een bijdrage betekenen voor het opknappen van het beekdal. > Oude karakteristieke schuren hebben een nieuwe invulling gekregen ( t Hof, Meerveld). Tip! Cultuurhistorie is geen toverwoord! De krant van gisteren is cultuurhistorie, maar toch gewoon oud papier. We kunnen niet terug in de tijd. Wij zijn anders, dus het landschap is anders. Als iets niet meer werkt, doen we het weg. Maar wees niet te opruimerig! Oude schuren, bunkers of loodsen zijn dan misschien geen officieel monument, maar daarom nog geen reden om ze weg te doen. Bedenk dat over dertig jaar juist die gewone krant van gisteren heel interessant is > Een onooglijke schuur omgetoverd tot een geweldig atelier. Het bijzondere van het alledaagse (gestalten Saving the bacon FNP Architecten). > Industrieel erfgoed langs de beken: geweldige gebouwen die als ze een nieuwe bestemming krijgen een mooie bijdrage kunnen leveren aan het opknappen van het bekenlandschap. > Een eenvoudige schuur in Uddel. De schoonheid van het alledaagse vormt een mooi accent op de hoek. 196 Basisrecepten Architectuur 197

24 voorbeeld: geen monumenten, maar schoonheid van het alledaagse, Maar... Zou gesloopt worden.

25 Nu niet meer. Ondanks geen juridische poot om op te staan.

26 Uitleggen, enthousiasme, en gewoon menselijk contact werkt. Veel mensen willen hun landschap leren kennen, begrijpen en iets bijdragen.

27 Alles op alles om de mensen te bereiken, enthousiasmeren en te helpen die het landschap uiteindelijk maken.. INTERVIEW Landschap is mooi, maar je moet er wel de kost kunnen verdienen Willy Wesselink melkveehouder Willy Wesselink geniet van zijn omgeving, een van oorsprong laag en nat gebied. Vooral de karakteristieke bomen in het verder open landschap vindt hij prachtig: de eiken en elzen, wilgen en populieren. Soorten die het hier goed doen en van nature voorkomen. Maar de veehouder bekijkt het land ook met boerenogen. Je moet er wel de kost kunnen verdienen. Zijn blik is daardoor soms wat anders dan die van stedelingen. Neem de hoogteverschillen in het land. Daar is hij niet altijd blij mee. Sommige stukken land zijn zo laag en nat, dat ze alleen maar geschikt zijn als weiland. Maar ach, zegt hij ook weer berustend, je hebt er nu eenmaal mee te maken. Het geeft het landschap wel iets eigens. De veehouder zoekt de balans tussen wat mooi is en wat nodig is om goed te kunnen boeren. Af en toe een slootje dempen om twee kleine percelen aan elkaar te trekken en daarbij een paar bomen rooien moet kunnen, vindt hij. Maar het moet geen kaalslag worden. Daarvoor gaat het streekeigene hem te veel aan het hart. Toch gaan zijn gedachten uit naar verhuizen. Een zoon wil het bedrijf overnemen, maar op deze plek heeft het bedrijf op den duur geen toekomst. De percelen zijn klein, liggen versnipperd en er is te weinig grond om te groeien. Hij heeft net genoeg grond voor een bedrijfsvoering met zestig koeien, wat naar Nederlandse begrippen bescheiden is. Rondom de boerderij heeft Wesselink zes hectare in eigendom, waar hij de koeien weidt. In een straal van tien kilometer heeft hij nog acht hectare grond en verder huurt hij op verschillende plekken er zo n 26 hectare grond bij om voer voor het vee te telen: maïs en gras. Wesselink wijst naar de overkant van de provinciale weg, de Deventerstraat. Daar was hij net nog aan het eggen op gepacht land van de overbuurman. Hier gaat hij gras inzaaien. Er komen geen koeien op. Dat is met de drukke weg ertussen niet te doen. Nu, eind maart, staan de koeien in de open stal. Zodra het weer het toelaat gaan ze de wei in. Bij hem blijven de dames niet het hele jaar binnen. Buiten grazen is goed voor de dieren en mooi om te zien. Dit kleinschalige landschap is een mooi gebied voor wandelaars en fietsers, beaamt Wesselink. Je kijkt van sloot naar sloot en van weg naar weg. Dat Apeldoorners hier volop komen is niet zo verwonderlijk. De boerderij ligt dichtbij de oprukkende stad aan de andere kant van de A50. Om het landbouwgebied beter te ontsluiten, zijn er fietspaden gepland. Wesselink vindt dat niet zo nodig. Er zijn voldoende mogelijkheden om te fietsen en te wandelen. Overal zijn weggetjes. Momenteel is hij in discussie over een aan te leggen pad langs een bosje dat aan zijn grond grenst. Wesselink ziet het pad liever aan de andere kant van het bosje. Zijn vee komt dan niet in aanraking met honden, die het virus Neospora kunnen overdragen. Dat veroorzaakt verwerpen bij koeien. Als het pad daar wel wordt aangelegd, moet er in ieder geval een goede afscheiding komen. Zo zijn er meer ontwikkelingen waar hij kritisch naar kijkt. De nieuw geplande natuur Drostendal met blauwgraslanden, moerassig gebied en bos als uitloopgebied voor Apeldoorn, vindt hij minder gewenst. Als je het gebied gaat vernatten, moet je veel doen om de landbouwgrond goed te houden. De agrariër heeft een economische blik op het landschap en beleeft toch ook de nodige plezier aan kleine landelijke geneugten. Op zijn erf scharrelen kippen en ganzen. De knoppen van de kleine boomgaard met appel, peer, pruim, kers en een walnotenboom staan op springen. De groentetuin gaat binnenkort de eerste producten opleveren. Zo n tuin is mooi om te doen, maar vooral is het lekker wat er vanaf komt. Met dit soort hobby s kleden hij en vele collega s ongemerkt het landschap aan, dat veel mensen zo waarderen.