Nog steeds niet af. Restauratie en renovatie van t Karregat in Eindhoven. Herontwikkeling monumentaal multifunctioneel centrum van F.

Transcriptie

1 Nog steeds niet af Restauratie en renovatie van t Karregat in Eindhoven Herontwikkeling monumentaal multifunctioneel centrum van F. van Klingeren Opdrachtgever Gemeente Eindhoven Gebruikers Onderwijs, opvang, sport, buurtfuncties, commercieel Bruto oppervlakte 7300 m 2 Opdracht februari 2010 Oplevering 2015

2 Nog steeds niet af restauratie en renovatie van t Karregat in Eindhoven Na jarenlange verloedering was wijkcentrum t Karregat toe aan een flinke opfrisbeurt. Het oorspronkelijke open plan van Frank van Klingeren was langzaam dichtgeslibd tot een introvert en gesloten geheel. Het plan was ooit toonbeeld van een nieuwe maakbare collectiviteit, maar het volledige gebrek aan scheidingen tussen de gebruikers als scholen en winkels bleek al snel niet te werken. Diederendirrix architecten & architecten en en stonden voor de moeilijke opdracht het complex nieuw leven in te blazen. Hoe ga je als architect om met een gebouw dat ooit vanuit een zeer sterke visie is gebouwd, die echter nooit goed heeft gefunctioneerd? Hoe ga je respectvol om met de kwaliteiten van het gebouw en maak je tegelijkertijd een functioneel gebouw voor de gebruikers?

3 Ambivalente perceptie De perceptie van wijkcentrum t Karregat is sinds de opening in 1973 ambivalent. Binnen- en buitenlandse media publiceerden uitgebreid over het vooruitstrevend ontwerp van architect Frank van Klingeren. De grote open ruimte, met een programmatisch landschap waarin de functies in elkaar overvloeiden, maakte indruk op de vakjournalisten. Zij vonden het geweldig dat Van Klingeren ruimte liet voor gebruikers en dat hij geen begrensde, voorgeprogrammeerde ruimtes creëerde. De twee basisscholen, supermarkt, bakker, kapper, bar, en allerlei faciliteiten voor de buurt, als een medische post en een bibliotheek, stonden in open verbinding met elkaar. Van Klingeren was overtuigd dat de grote openheid en het mengen van functies zou leiden tot een sterk gemeenschapsgevoel in de nieuwe wijk Herzenbroeken. Leraren, ondernemers en buurtbewoners begonnen het nieuwe gebouw zeer enthousiast te gebruiken. De multifunctionele kuil was het bruisend middelpunt van t Karregat. Een grote groep vrijwilligers programmeerde en exploiteerde deze verdiepte plek in het gebouw. Met grote regelmaat organiseerden ze concerten, sportevenementen en markten in het gebouw. Het ruimtelijke concept van Van Klingeren kwam al snel onder druk te staan. Het succes van de kuil leidde tot geluidsoverlast bij de andere gebruikers van het gebouw. Het binnenklimaat was niet ideaal door stof, vuil en droge lucht. De leraren hadden moeite met lesgeven in de school zonder muren. Maar de uitdagingen werden door de gebruikers enthousiast en adequaat aangepakt. De functies in het gebouw werden hier en daar voorzichtig afgescheiden met houten schotten. Later kwamen er wanden met glas tussen de functies. Zo werd het gebouw steeds verder opgedeeld tot uiteindelijk het programmatische landschap volledig verdeeld was in separate ruimtes met een afzonderlijk exploitatie. Het succes van t Karregat ging gepaard met afkalving van het concept van Van Klingeren. Voor architectuurcritici en de architectengemeenschap, voor mensen die het gebouw niet dagelijks gebruikten, was dat een reden om het gebouw als een mislukking te kwalificeren. De gebruikers en buurtbewoners dachten daar totaal anders over. Het gebouw bood alle ruimte om naar eigen inzicht en behoeftes gemeenschapszin te creëren. Volledig naar de visie van Van Klingeren, maar niet geheel volgens zijn ruimtelijke plan. Na ongeveer drie decennia bleek de verzameling afzonderlijk ruimtes die inmiddels was gecreëerd onder het dak ook niet meer goed te werken. Door alle aanpassingen aan het in- en exterieur was t Karregat getransformeerd van een open transparant wijkcentrum naar een gesloten en anoniem gebouw. De eens zo mooie, grote ruimte was volledig dichtgeslibt. Door de veranderende samenleving en veranderende behoeftes van de buurtbewoners werd het gebouw ook steeds minder gebruikt. Het introverte gebouw dat voor een groot deel leeg stond, had geen enkele meerwaarde voor de buurt..

4 Fantoomruimte De gemeente liet in 2007 onderzoek doen naar de historische waarde van t Karregat. De conclusies van het onderzoek zijn verwarrend. Het onderzoek concludeert duidelijk dat t Karregat altijd een belangrijke betekenis heeft gehad voor de wijk Herzenbroeken. Het complex als geheel heeft monumentale waarde. Echter alleen de draagconstructie is de moeite waard om te behouden. De toevoegingen van de gebruikers worden gezien als aantasting van de authenticiteit van het originele open karakter van het gebouw. Het onderzoek gaat voorbij aan het feit dat het gebouw een groot aantal jaren succesvol functioneerde, niet dankzij, maar ondanks het ruimtelijke concept van de architect. De scholen en klaslokalen zijn na vier jaar al met wanden afgeschermd. Dit luidde het einde in van de doorlopende open ruimte onder het dak. Het originele plan met de open ruimte blijft voor architectuurhistorici echter onweerstaanbaar. Zij hebben het romantische verlangen om deze fantoomruimte in oude glorie te herstellen. Naar aanleiding van het onderzoek schreef de gemeente Eindhoven in 2010 een Europese aanbesteding uit om t Karregat nieuw leven in te blazen. De gemeente wilde een einde maken aan de treurige architectonische conditie en belabberde bouwkundige staat waarin het gebouw verkeerde en de relatie herstellen tussen t Karregat en de wijk. Het programma voor het nieuwe wijkcentrum bleef min of meer gelijk: een school, kinderdagverblijf, peuterspeelzaal, buitenschoolse opvang, supermarkt, modezaak, kapper, sportschool, gymzaal en een bescheiden buurtontmoetingscentrum.

5 Duivels dilemma Van de vijf geselecteerde architecten uit de eindronde koos de jury ons, architectencombinatie diederendirrix & architecten en en, als winnaar. Doordat het programma van het gebouw gelijk blijft, is de geschiedenis een duivels dilemma bij het ontwerpen aan t Karregat. Wij zien rigoureus ingrijpen met sloop of het toevoegen van bouwvolume als ongepast. Toch moesten we plek zoeken voor het gevraagde programma. Herstellen van het oorspronkelijke ontwerp van Van Klingeren met de huidige bouwkundige kennis heeft geen zin. De open ruimte heeft nooit goed gewerkt en de behoefte van huidige gebruikers en buurtbewoners is flink veranderd. Het gebouw volledig opdelen in separate ruimtes werkt echter ook niet, omdat het gebouw er eigenlijk niet voor is gemaakt. Het grote dakvlak en de constructie maakten vroeger het indelen al lastig en met de huidige bouwfysische eisen is deze uitdaging alleen maar groter geworden. Het is dus een complexe opgave, waarvoor wij met eenvoudige uitgangspunten een oplossing hebben geformuleerd. Wij herstellen en verduurzamen de bestaande vloer, de bestaande draagconstructie en het bestaande houten dak. Aan deze originele basis van het ontwerp van Van Klingeren voegen we nieuwe binnen- en buitenwanden toe. Wij ontwikkelden een binnenwandsysteem met dichte en transparante delen met gedegen aansluitingen op de draagconstructie en het houten dak. Wij ontwierpen een nieuwe heldere indeling voor het gebouw met enkele duidelijke entrees en een nieuwe transparante gevel. Met onze aanpak behouden wij de waardevolle structuur. De nieuwe, respectvolle aanpassingen laten het gebouw opnieuw functioneren en brengen een fraaie, open uitstraling terug.

6 Vloer, constructie en dak behouden De oorspronkelijke ranke stalen constructie van t Karregat etaleert de achtergrond van Van Klingeren als constructeur. De soberheid en doelmatigheid van de constructie was voor een deel ingegeven door het budget, zodat een forse overspanning kon worden gemaakt met zo min mogelijk materiaal. De zogenaamde paraplu-constructie bestaat uit een samengestelde middenkolom van vier staalprofielen HE-B. Aan elke kolom is op een derde van de hoogte vanaf de vloer een uitkragende taps toelopende constructie gebout. Vanaf het uiteinde van elke uitkraging loopt een staalprofiel terug naar de samengestelde middenkolom. Tussen de uitkraging van de paraplu s zijn stalen vakwerkliggertjes bevestigd met daarop de houten balklaag van het dichte dak. De transparante kap van de 36 identieke paraplu-constructies laat licht toe onder het dichte dak en benadrukt het slanke open ontwerp. Kunstenaar Pierre van Soest ( ) ontwierp de oorspronkelijke kleurstelling van de stalen paraplu s. Een bonte verzameling verzadigde kleuren stak af tegen de grijze vloer, blank houten wanden en dak en verzinkte stalen vakwerkliggers. Het diagonaal gegroepeerde kleurschema volgde de richting van de uitkragende constructie van de paraplu s en versterkte de beleving van de ruimte onder het gemeenschappelijke dak. Het inpakken van de paraplu s: - geen stof - geen koudeval - geen geluisoverlast Wij herstellen waar nodig de stalen draagconstructie en brengen het originele kleurenpalet terug. De kap van een paraplu voorzien wij van translucente kunststof panelen die voldoen aan de huidig bouwfysische eisen. De gewaardeerde kwaliteiten van de constructie zijn hierdoor ook uitgangspunt voor de herontwikkeling: de grote overspanning met een stramienmaat van14,4 bij 14,4 meter, de grote hoogte (5,5 meter) en het inpandig daglicht. Wij brengen voor het eerst isolatie aan bij de betonvloer en het dak. Wij behouden en vervangen waar nodig de houten dakbalklagen, dakplaten en boeiborden van het oorspronkelijke gebouw. Door de uiterst minimale vormgeving van Van Klingeren moeten wij de nieuwe dakisolatie en het dakbedekkingsmateriaal zo licht mogelijk houden. We kunnen daardoor de houten dakrand in materiaal, maat en detaillering gelijk houden aan de originele situatie. De flexibele hemelwaterafvoerpijpen die aan de dakspanten hangen herstellen wij in de originele uitvoering.

7 Nieuwe binnenwanden De constructie en het immense dakvlak kan hersteld worden in oude staat. Het herscheppen van het oorspronkelijke ruimtelijk concept van t Karregat is niet gewenst bij de huidige gebruikers. Omdat het niet in zijn visie paste, had architect Van Klingeren in zijn ontwerp geen rekening gehouden met het plaatsen van binnenwanden. Door de jaren heen zijn door gebruikers met diverse materialen en op allerlei manieren binnenwanden geplaatst. Voortkomende aansluitproblemen zijn uiterst pragmatisch opgelost. Wij hebben uitgebreid onderzoek gedaan naar hoe in de bestaande stramienstructuur van het gebouw binnenwanden kunnen worden toegevoegd. Een goede aansluiting op de paraplu-constructie is cruciaal om tot een kwaliteitsvolle oplossing en een nieuwe gedegen plattegrond te komen. Wij bekleden de hele paraplu-constructie onder het dak met glas. Het inpakken van de constructie voorkomt stofoverlast, koudeval en warmte-overlast. Het glas bedrukken we met een bollenprint in dezelfde kleur als het staal. We behouden en verspreiden gecondenseerd het daglicht dat via de translucente kap van de constructie binnenvalt. Een paraplu-constructies werkt als een lantaarn met elk een andere kleur. Wij maken nieuwe ruimtes onder het dak met een uniform binnenwandsysteem. Waar het moet vullen we dit met dichte grijze wandpanelen, waar het kan met open glazen stroken. Het binnenwandsysteem laten wij zorgvuldig aansluiten op de paraplu-constructie. De binnenwanden van glas en de met glas beklede paraplu-constructies maken doorkijken naar een andere ruimte mogelijk. De afzonderlijke ruimtes hebben een maximale openheid en staan in contact met elkaar.

8 Hetzelfde programma, dezelfde plek, ander gebouw De bestaande functies in t Karregat blijven min of meer gehandhaafd. Onder het dak situeren we de oude functies in ons nieuwe plan ook min of meer dezelfde plek. De onderwijsvoorzieningen aan de oost- en zuidzijde, de winkels aan de westzijde en de buurtvoorzieningen aan de noordzijde. Aan het begin van het ontwerpproces was al duidelijk dat de wijk geen behoefte meer had aan een grote multifunctionele ruimte. De kuil werd al jaren niet meer gebruikt en het draagvlak in de wijk was te klein om een nieuwe organisatie op te zetten. De geplande kleinschalige buurtfaciliteiten zijn qua omvang en gebruik te klein en te beperkt om als middelpunt van het wijkgebouw te dienen. Het oppervlak aan publieke functies is door deze aanpassing drastisch verminderd. Ter plekke van de voormalige kuil verwijderen wij een deel van het dichte dakvlak en laten wij twee paraplu-constructies onbekleed. Het nieuwe middelpunt van het gebouw is in ons ontwerp geen overdekte buitenruimte meer, maar een onoverdekte binnenruimte: een patio. De school, de peuterspeelzaal, de gymzaal en een (relatief bescheiden) buurtontmoetingsplek omsluiten de patio. Zij kunnen de buitenruimte naar eigen wens gebruiken. Door de patio is het nu ook mogelijk om alle functies een plek met daglicht te geven. Wij introduceren een helder entreegebied in het gebouw met aan de noordkant een prominente entree voor automobilisten en aan de zuidkant voor voetgangers en fietsers. Vanuit dit gebied zijn alle functies in het gebouw bereikbaar. Aan de noord-, zuid- en oostkant van het gebouw hebben de school en de peuterspeelzaal een aantal informele ingangen aan de kiss-and-ride-zone en parkzijde. Het park dient ook als speelplein voor de schoolkinderen en is rechtstreeks vanuit een groot aantal klaslokalen bereikbaar. Huidige situatie - alzijdige orientatie - rafelige, hangplek gevoelige randen - onduidelijke entree s Daglicht: de omtrek van het gebouw is ter klein om alle daglicht-functies te huisvesten Dus: daglicht-patio in het hart van het gebouw Hangplekken: de rafelranden zijn ontworpen in een tijd waarin men hoge verwachtingen had van gemeenschappelijke ruimte. Veroorzaken nu hangplekken Dus: de grillige buitengevel straktrekken Infrastructuur intern: de interne structuur is verworden tot een labyrinth, waarin nieuwe functies geen plaats meer kunnen vinden Dus: sterke hierarchie aanbrengen in de verschillende functies en deze opnieuw ordenen

9 Nieuwe gevel Het originele plan van t Karregat van Van Klingeren bevatte een groot aantal houten gevels met glas en dichte delen. De gevellijn had een zeer grillig verloop met vele nissen en verspringen. Wij vereenvoudigen de gevellijn door de nissen te verwijderen en de verspringen tot een minimum te beperken. De grens tussen binnen en buiten is nu een duidelijke rechte lijn die meer en minder dakvlak vrijlaat als overdekte buitenruimte. De rationele en kleurrijke draagconstructie van t Karregat accentueren we met grijze binnenwanden en grijze gevelpuien. We passen verdiepingshoge aluminium kozijnen toe ingevuld met afwisselend transparante of dichte delen van 1,2 meter breed. De verticale stroken van vast glas laten het daglicht toe tot diep in het gebouw. De grijze dichte delen bestaan uit een vast paneel, een deurvlak, een raamschot of een deurluik voor kinderen. De verticale geleiding en terughoudende grijze kleur van de gevel steken af bij het (groene) horizontale vlak van het park en het horizontale dakvlak met het bruine boeiboord.

10

11 Nog steeds niet af Sinds 2010 zijn de omvang van de functies en ambities van de gebruikers van t Karregat aan verandering onderhevig. Tot het programma van eisen behoorde in eerste instantie een nieuwe sportzaal volgens de eisen van het NOC*NSF, een bibliotheek en een supermarkt. Langzaamaan werd het programma uitgekleed. Een sportzaal volgens de strenge eisen past op geen enkele manier in de bestaande structuur. Door een reorganisatie zijn de nevenvestigingen van de centrale bibliotheek in de verschillende wijken opgeheven. En in 2013 haakte ook de supermarkt af. Zij wilden niet meewerken aan de vernieuwing van het pand. Dit was voor de gemeente het teken om het hele project af te blazen. Nieuwbouw voor de school met een kinderdagverblijf en enkele wijkvoorzieningen leek op dat moment veel eenvoudiger en goedkoper. Samen met de onderwijsinstellingen hebben wij als ontwerpteam gepleit om t Karregat te behouden. De betekenis van het gebouw voor de wijk is groot. De geschiedenis van het gebouw is de geschiedenis van de wijk. Uiteindelijk hebben we samen de gemeente overtuigd en nam zij de moedige beslissing om slechts de helft van t Karregat aan te pakken. De ruimte van de voormalige bibliotheek bestemmen wij als winkelruimte en deze wordt net als de overige commerciële voorzieningen voorlopig niet aangepakt. Ook het bescheiden buurtontmoetingscentrum wordt niet gerealiseerd. De oude gymzaal knappen we minimaal op. De school en het kinderdagverblijf hebben wij wel volledig vernieuwd, maar ook dat plan is deels aangepast. Bij de heropening van t Karregat in het najaar van 2015 is het gebouw opnieuw niet af. In 1973 was het onaffe gebouw een basis om een gemeenschap tot ontplooien te brengen. Nu is het onvoltooide gebouw een (ongemakkelijk) bewijs van de sterke discrepantie tussen commerciële en collectieve belangen. Maar de nu uitgevoerde verbouwing toont aan hoe een grondige opfrissing het gebouw opnieuw klaar kan maken voor de toekomst. Functies hebben een eigen ruimte, terwijl we toch de geest van het oorspronkelijke plan respecteren. Leerlingen, ouders, leerkrachten en bestuur van school en het kinderdagverblijf zijn dan ook zeer tevreden met de vernieuwing. Ons systeem voor aanpak is nu ontwikkeld en beproefd met een fris en functioneel resultaat. Het kan eenvoudig ook op de andere delen worden toegepast. Samen met de school proberen wij de gemeente en de andere gebruikers te enthousiasmeren om ook het resterende deel van het gebouw onder handen te nemen plan 2015

12 Van maakbaar naar haalbaar Van Klingeren zat ernaast met zijn maakbaarheidsprincipes, maar hij ontwierp een gebouw dat grote kwaliteiten heeft en tot de dag van vandaag aanpassingen assimileert. Wij hebben het gebouw aangevuld met nieuwe bouwkundige elementen, onder het bestaande dak. Het nieuwe systeem van binnenwanden en gevelpuien maakt aanpassingen en uitbreiding eenvoudig mogelijk in de toekomst. De halve herontwikkeling past bij deze aanpak en is de eerste stap in onze langdurige betrokkenheid met het gebouw. Als architecten hebben wij bij de restauratie en renovatie van t Karregat gezocht naar het meest haalbare plan, dat architectonische kwaliteit combineert met functionaliteit, voor nu en in de toekomst. Samen met gebruikers zoeken naar optimale ontwerpoplossingen en een goede realisatiestrategie waarin de culturele, economische en maatschappelijke context tot hun recht komen, is nu de taak van de architect. Haalbaarheid wordt vaak afgedaan als niet-ideologisch en oninteressant, maar het vereist juist een sterke moraliteit en een holistische blik om tot een goed resultaat te komen.

13

14

15