EDELSMEEDWERK IN DE IgDE EEUW

Maat: px

Weergave met pagina beginnen:

Download "EDELSMEEDWERK IN DE IgDE EEUW"

Lotte van Dongen
7 jaren geleden
Aantal bezoeken:

1 EDELSMEEDWERK IN DE IgDE EEUW Vervaardiging van het oorijzer, zoals dat in Rijnland en Delfland gedragen werd en tegenwoordig, helaas, practisch niet meer voorkomt. door MEJ. 1. VAN DEN BOSCH naar mededelingen van J. P.J. M. DRIESSEN De oorsprong van het woord oorijzer stamt uit de tijd, toen de mutsen op hun plaats gehouden werden door ijzeren of koperen draadbeugels, die om het hoofd klemden. Deze werden al vrij snel vervangen door smalle verende spangen. Naarmate de welvaart steeg, werden zij van goud of zilver gemaakt. En hieruit ontstonden de brede banden, die wij tot op heden nog in het bezit van enkele families, goudsmeden en verder in musea kunnen vinden. Deze banden werden gesmeed uit een staafje van bij voorkeur 18 karaats goud, met een lengte van ongeveer 15 cm. en een bruto gewicht van go gr. Voor zilver gold rde gehalte. Het metaal moest zeer smeedbaar zijn, d.w.z. de alliage moest dusdanig zijn samengesteld, dat het goed te bewerken was en voldeed aan bepaalde normen van soepelheid. Op een speciaal aambeeld smeedde men dan dit staafje met de hamer tot een vierkant stuk draad. Daarna werd de draad aan beide zijden omgebogen, om de grondvorm van het hoofdijzer vast te leggen. Het goud moest zeer zorgvuldig over het gehele model verdeeld worden, om het smalle achterstuk, waar de haarwrong onder uit kwam, de juiste buigzaamheid te geven. De volgende bewerking was, om het voorwerp geheel vlak te smeden en op de vereiste dikte en hoogte te brengen waarna het bolle model er in geslagen werd. Als de juiste vorm verkregen was, kwam het planeren, het volkomen gelijk maken van het gehele oppervlak. Dit werd gedaan op een gepolijst stalen aambeeld,,,tasje genaamd. Hiermee was het eerste stadium gereed. De

2 mooie goudkleur werd verkregen door een procédé dat men,,het kleuren van het goud noemt. Voor deze bewerking had men nodig : aluin, salpeter en zout, benevens een zeer kleine hoeveelheid citroen- en zoutzuur. Volgens een speciaal recept werd hiervan een mengsel gemaakt dat verwarmd werd tot 4 80 C. Na afkoeling kon het eigenlijke kleuren beginnen. Dit gebeurde door eerst het oorijzer licht te verwarmen en dan het mengsel weer op een bepaalde temperatuur te brengen. De gewenste kleur werd op het voorwerp aangebracht door het te bestrijken met de vleugel van een vogel (eend of gans), die in het mengsel gedoopt was, net zo lang tot de kleur goed houdbaar geacht werd. Daarna werd het voorwerp licht,,gekretst, d.i. met een heel fijn, zacht koperen borsteltje licht glanzend gepolijst. Dan kwam het bruineren, om de vereiste hoogglans te verkrijgen. Het oorijzer werd op een lederen vorm gelegd en gewreven met bloedstaal (een stuk half-edelsteen, haematiet genaamd). Dit was een behandeling die zeer nauwkeurig moest gebeuren, om krassen te voorkomen, en veel tijd vergde. Vervolgens werden aan de beugel de bijpassende,,boeken aangebracht, zijstukken, versierd met cantillewerk. Dit is zeer fijn draadwerk, dat in gecompliceerde vormen en motieven op een gouden plaatje van 2 bij 3 cm werd aangebracht. De techniek van dit cantillewerk is ingewikkeld en vereist groot vakmanschap. Ter meerdere versiering werden onderaan de boeken nog bewerkte bellen gehangen, eigenlijk ter vervanging van de oorspronkelijke oorbellen, die anders schuilgaand onder muts of kap, niet meer tot hun recht kwamen. Over de kanten kap heen en juist boven de boeken, waarmee zij een geheel vormden, werden de platte zijnaalden gedragen, ook van cantillewerk gemaakt. Bovendien werden de spelden of zijstekers aan de achterzijde van de boeken bevestigd. De bewerkte knoppen staken er dan boven uit en vormden zo de laatste afwerking. Meestal was het de gewoonte dat de boerendochters de kap en het oorijzer met alles wat er bij hoorde, van hun ouders kregen op hun 18de jaar. De dienstboden droegen de kap met een zilveren oorijzer, maar wel met de gouden boeken. Daar werd dan jaren voor gespaard. Deze oorijzers met bijbehorende stukken werden geheel met de hand vervaardigd. De werkman werkte 60 à 66 uur per week en verdiendef 6.-, mits het werk in 18 karaats goud was uitgevoerd. Aangezien elk stuk ongeveer 25 uur in beslag nam, was het resultaat 5

3 per week & 2% stuk. De werkstukken van deze goudsmeden wekken, vooral tegenwoordig weer, grote bewondering en heden ten dage zou men de vervaardigers ervan ongetwijfeld tot kunstenaars bestempelen. Toen was het alleen maar een ambacht. De kappen en de klederdracht waarvan zij een onderdeel vormden, hadden hun bloeitijd tot & Tot Igoo werden de oorijzers met al de bijbehorende versieringen nog gemaakt door de geslachten DRIESSEN en MAARTENSE. Het was traditie dat in Delfland en Rijnland de dracht met alle benodigde accessoires alleen met Pasen werd aangeschaft. Dat was dus ook de drukste tijd voor de goudsmeden. Na 1880 geraakte de klederdracht meer en meer in onbruik, mede door het feit, dat de aanschaf ervan een kostbare aangelegenheid was en alleen de welgestelde boerinnen zich dit nog konden veroorloven. Als extra teken van rijkdom gold dan nog, dat de zijstekers en de bellen onderaan de boeken versierd waren met parels en diamanten. Het gevolg van de verdwijnende dracht was, dat ook de vervaardiging van de gouden sierstukken afnam. Gaandeweg was alleen nog maar de techniek van de bewerking bekend; doch er is tegenwoordig geen goudsmid meer bekend, die dit werkelijk prachtige Nederlandse sieraad nog op de oude wijze kan en wil maken, daar de arbeid te weinig lonend is ). 1) Voor verdere beschrijving van de verschillende plaatselijke gebruiken ten aanzien van de Rijnlandse kap, zij verwezen naar: H. J. DE KORT, De Rijnlandse kap. - In: Leids Jaarboekje 1950, NE. VAN BEELEN, De klederdracht van Katwijk aan zee. - In: Katwìjks volksleven (Oud-Leiden serie 1), Leiden 1951, A. BEKER CAARTEN. De klederdracht van een Karwiikse vrouw voor honderdvijftigjaar. - Als voren, 18-zo. (Verg. ook aldaar de afbeelding op blz. 37). T. DUYVETTER. De Noordwiikse klederdracht. - In: Noordwiiks L volksleven (&d-leiden serie IV), Leid& 1959,

4 Gouden oorijzer met de rechthoekige boeken, de zijnaalden en de zijstckers (spelden). De sierstukken met cantillewerk Vcrzamcling J. M. J. AL Dricssen

5 Clasina Kop, echtgenote van Joannes van Rhijn, korenmolenaar te Katwijk aan de Rijn. N.B. de bellen onder aan de boeken Pastel door A. H. van der Tak Verzameling van Rhijn, korenmolen,,de Valk te Leiden (Uit: Katwijks Volksleven)

Vergelijkbare documenten

liep dus om het hoofd heen en eindigde bij de slapen in twee vierkante, filigrain bewerkte gouden zijstukken, de zogenaamde LE VAN BERKHEY in zijn

liep dus om het hoofd heen en eindigde bij de slapen in twee vierkante, filigrain bewerkte gouden zijstukken, de zogenaamde LE VAN BERKHEY in zijn DE RIJNLANDSE KAP In het Leidse Jaarboekje van wordt in twee artikelen gesproken over de Rijnlandse Kap, en wel in :,,Herinneringen van een go-jarig oud Rijnlander en,,herinneringen van een Herenstrater