De Mediatie van Emotieregulatie in de Relatie tussen Gehechtheid en Verslaving bij Adolescenten

Transcriptie

1 Academiejaar Eerstesemesterexamenperiode De Mediatie van Emotieregulatie in de Relatie tussen Gehechtheid en Verslaving bij Adolescenten Masterproef II neergelegd tot het behalen van de graad van Master of Science in de Psychologie, afstudeerrichting Klinische Psychologie Promotor: Prof. Dr. Caroline Braet Begeleidster: Marie-Lotte Van Beveren Brenda Volkaert

2 Ondergetekende, Brenda Volkaert, geeft toelating tot het raadplegen van de scriptie door derden. Handtekening 2

3 Dankwoord Deze masterproef is het hoogtepunt van drie mooie academiejaren aan de universiteit van Gent, faculteit psychologische en pedagogische wetenschappen. Graag neem ik hier de ruimte om enkele mensen te bedanken die het neerleggen van deze masterproef hebben medemogelijk gemaakt. Allereerst wil ik Marie-Lotte van Beveren bedanken voor de kans die ze mij heeft gegeven om huidige studie uit te voeren, maar ook voor haar intensieve, continue begeleiding alsook voor haar enorm waardevolle en constructieve feedback. Daarnaast gaat mijn dank ook uit naar Professor Dr. Caroline Braet omwille van de rol die zij heeft opgenomen als promotor maar ook om het proces in goede banen te sturen. Haar eindadvies en feedback hebben deze masterproef vervolledigd. Daarnaast wil ik graag de directie van het Residentieel Kortdurend Jongerenprogramma (RKJ) Eeklo bedanken, voor de kans die zij ons hebben gegeven om onderzoek te doen binnen een klinische steekproef. Ook al de medewerkers verdienen een bedanking voor de ongelofelijke vriendelijkheid, openheid en flexibiliteit die zij getoond hebben tijdens het onderzoeksproces. In het bijzonder gaat mijn dank ook uit naar Pascale Leqlerc voor haar enorme inzet en ondersteuning. Ook de jongeren van het RKJ Eeklo die deelnamen aan deze studie verdienen een oprechte bedanking. Zonder hun inzet en openheid was deze studie nooit mogelijk geweest. Bovendien wil ik ook de ouders van deze jongeren graag bedanken om hun toestemming te geven voor hun deelname. Graag wil ik ook mijn medestudenten bedanken, voor het geduld en het luisterend oor die zij geboden hebben gedurende mijn academiejaren. In het bijzonder wil ik Eva van Malderen bedanken voor de goede samenwerking bij het neerleggen van deze masterproef. Dankzij haar medewerking zijn wij er in geslaagd een grotere steekproef te bekomen, maar ook haar luisterend oor en advies zijn van belang geweest. Tot slot wil ik ook mijn ouders, mijn beste vriendin Charlène en mijn vriend Arnaud algemeen bedanken om mij gedurende de afgelopen zes jaar te steunen, maar ook specifiek voor het ontelbaar keer na lezen van deze masterproef. 3

4 Abstract De adolescentie is een kwetsbare periode en druggebruik is een prevalent gegeven in deze levensfase. Druggebruik en verslaving leiden tot heel wat schadelijke individuele, maar ook maatschappelijke gevolgen. Het is dan ook aangewezen om onderliggende mechanismen te onderzoeken. In deze scriptie wordt nagegaan of hechting significant geassocieerd wordt met verslaving, en of dat de relatie tussen beide verklaard kan worden door emotieregulatie strategieën. Bovendien worden er additioneel enkele verbanden nagegaan om de lijdensdruk, die met de verslavingsproblematiek gepaard gaat, in kaart te brengen. Hiertoe werd gebruikt gemaakt van een steekproef van adolescente jongens en meisjes tussen de 14 en de 18 jaar (n=43), opgenomen in een behandelsetting voor problematisch druggebruik. Er werd, tegen de verwachtingen in, geen evidentie gevonden voor een verband tussen de concepten hechting, ER en verslaving, waardoor ER als mediator eveneens niet kon worden weerhouden. Additionele analyses toonden echter aan dat er wel een verband bestaat tussen het geslacht en de lijdensdruk die de adolescent ervaart. Tegen de verwachtingen in werd er geen verband gevonden tussen hechting en het aantal depressieve kenmerken die de jongere rapporteert. Tot slot werd er wel evidentie gevonden voor een verband tussen adaptieve emotieregulatie strategieën en het aantal depressieve kenmerken. Deze resultaten vormen een belangrijke basis voor vervolgonderzoek en dragen bij aan de klinische praktijk. 4

5 Inhoudsopgave Dankwoord... 3 Abstract... 4 Inhoudsopgave... 5 Probleemstelling... 7 Inleiding... 8 Verslaving nader toegelicht... 8 Middelengebruik en middelenmisbruikstoornis: conceptafbankening Prevalentie en geslachtsverschillen van druggebruik en verslaving nader bekeken Adolescentie als risicoperiode Risico- en protectieve factoren Gehechtheid nader toegelicht Gehechtheid bekeken vanuit een dimensionele benadering De link tussen gehechtheid en psychopathologie Emotieregulatie nader toegelicht De adolescentie als kritische periode De link tussen emotieregulatie en psychopathologie De link tussen emotieregulatie en hechting Emotieregulatie als Mediator tussen Hechting en Verslaving Limitaties van eerder onderzoek Onderzoeksvragen en Hypothesen Onderzoeksvraag 1: is er een verband tussen hechting en verslaving? Onderzoeksvraag 2: is er een verband tussen hechting en emotieregulatie? Onderzoeksvraag 3: is er een verband tussen emotieregulatie en verslaving? Onderzoeksvraag 4: wordt het verband tussen hechting en verslaving gemedieerd door emotieregulatie? Methode Deelnemers

6 Instrumenten Procedure Analyses Resultaten Beschrijvende Statistiek Preliminaire analyses Mediatieanalyse Additionele analyses Discussie Bespreking van de resultaten Implicaties De Sterktes van huidige Studie Beperkingen en Toekomstperspectief Conclusie Referenties Bijlagen Bijlage 1: Middelenmisbruik- en afhankelijkheid: conceptafbakening Bijlage 2: Gehechtheid bekeken vanuit een categoriale benadering

7 Probleemstelling Druggebruik en verslaving is een relatief frequent voorkomende problematiek onder jongeren in onze Westerse wereld (VAD, 2013). Men verklaart dit als een gevolg van een tekort aan emotieregulatie mogelijkheden (Steinberg, 2005). Vanwege de discrepantie in de ontwikkeling van verschillende hersensystemen (Lamm, Zelazo & Lewis, 2005; Steinberg, 2005) is de adolescentie een kritische en kwetsbare periode voor het stellen van risicovol gedrag. Vanwege de ernstige maatschappelijke- en individuele gevolgen die druggebruik- en verslaving tijdens de adolescentie met zich meebrengen (e.g. e.g. Squelia et al, 2010; Bachman et al, 2008), is er een grote nood aan het in kaart brengen van risico- en protectieve factoren die de kans op gebruik en verslaving in de adolescentie beïnvloeden. Onveilige gehechtheid blijkt niet enkel een algemene risicofactor, maar vertoont ook duidelijk een associatie met verschillende vormen van middelengebruik (e.g. Iglesias del Rio, 2014). Echter, vanwege inconsistente onderzoeksresultaten en weinig systematisch onderzoek binnen klinische populaties (Schlinder et al, 2005) is de relatie tussen beide concepten nog niet volledig duidelijk. Emotieregulatie is een variabele dat met beide concepten in verband is gebracht in de literatuur en wordt dus mogelijks voorgesteld als onderliggend mechanisme in de relatie tussen gehechtheid en verslaving. Ondanks de nood aan dergelijk onderzoek, is er tot op heden nog geen enkele studie die de rol van emotieregulatie onderzoekt in de relatie tussen gehechtheid en verslaving in een klinische, adolescente steekproef. In het eerste hoofdstuk wordt de huidige literatuur uiteengezet omtrent de concepten verslaving, hechting en emotieregulatie. Als eerste wordt het concept verslaving gedefinieerd en worden de prevalentie en geslachtsverschillen toegelicht. Daarnaast wordt de adolescentie besproken als risicoperiode voor het gebruiken van drugs en worden algemene risico- en protectieve factoren verder toegelicht. Vervolgens wordt het concept gehechtheid beschreven en bekeken vanuit de dimensionele benadering en wordt de rol van gehechtheid bij verschillende vormen van druggebruik toegelicht aan de hand van huidige literatuur. Nadien wordt het concept emotieregulatie gedefinieerd en hierbij aansluitend wordt het belang van de adolescentie voor de ontwikkeling en exploratie van emotieregulatie besproken. Vervolgens worden de relaties en veronderstelde verbanden tussen de drie concepten beschreven. Tot slot wordt er stilgestaan bij de tekortkomingen van eerder onderzoek en wordt hierop volgend de onderzoeksvraag van huidige studie toegelicht, namelijk: Medieert emotieregulatie de relatie tussen gehechtheid en verslaving? In het tweede hoofdstuk zal de methode beschreven worden waarmee huidig onderzoek een antwoord zal pogen te formuleren op de beschreven onderzoeksvraag. Er wordt een 7

8 beschrijving gegeven van de deelnemers, de gebruikte meetinstrumenten, de procedure en tot slot de statistische analyses. In het derde hoofdstuk worden de resultaten van deze studie gerapporteerd. Als eerste worden de beschrijvende statistieken besproken, gevolgd door de preliminaire analyses. Vervolgens wordt de mediatieanalyse besproken die de rol van emotieregulatie nagaat in de relatie tussen hechting en de ernst van de verslaving. Daarna worden de additionele analyses toegelicht, waardin nagegaan wordt of geslacht en leeftijd samenhangen met de lijdensdruk die de adolescent ervaart comorbide aan zijn verslaving en of emotieregulatie de relatie tussen gehechtheid en deze lijdensdruk beïnvloedt. Het laatste hoofdstuk vormt de discussie, waarin de conclusies, de implicaties alsook de limitaties en sterktes van huidig onderzoek uiteengezet worden. De resultaten worden uitvoerig besproken en zowel de theoretische implicaties, als klinische implicaties en implicaties voor verder onderzoek worden daarbij aansluitend toegelicht. De manier waarop huidig onderzoek tegemoet komt aan enkele tekortkomingen uit eerder onderzoek wordt besproken, alsook enkele limitaties. Tot slot sluiten we af met een algemene conclusie. Inleiding Verslaving nader toegelicht Middelengebruik en middelenmisbruikstoornis: conceptafbankening. Wanneer we spreken over verslaving is het belangrijk om verschillende concepten van elkaar te onderscheiden. Druggebruik 1 kan immers variëren van experimenteel gebruik tot stoornissen in middelenmisbruik. Meestal wordt er gestart met experimenteel gebruik, welke vanwege het ervaren van positieve effecten kan overgaan in herhaald gebruik. Indien het herhaald gebruik blijft aanhouden, ondanks het ervaren van negatieve effecten, spreken we van middelenmisbruik 2, middelenafhankelijkheid 3 of middelenmisbruikstoornis. De conceptuele grens tussen deze verschillende begrippen is moeilijk te maken (Clark, 2011). Daarom kiezen we er in deze scriptie voor het concept verslaving af te zetten tegenover het concept middelenmisbruik stoornis en deze toe te lichten aan de hand van de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV-TR, American Psychiatric Association, 2010; DSM-V, American Psychiatric Association, 2013). 1 De term druggebruik zal in deze thesis verwijzen naar herhaald gebruik welke geen significant lijden of disfunctioneren veroorzaakt 2 Zie bijlage 1: Middelenmisbruik- en afhankelijkheid: conceptafbankening 3 Zie bijlage 1: Middelenmisbruik- en afhankelijkheid: conceptafbankening 8

9 Verslaving verwees oorspronkelijk uitsluitend naar het concept middelenafhankelijkheid, maar vanwege de toename in de ontdekking van andere gedragingen die als verslavingsgedrag kunnen manifesteren (e.g. gokken, eten, internetgebruik) (Griffiths, 1997), introduceerde de DSM-5 (2013) de term middelenmisbruikstoornis (DSM-5, American Psychiatric Association,2013) 4. De middelenmisbruikstoornis (DSM-5, American Psychiatric Association, 2013) is ontstaan als een combinatie van de concepten middelenmisbruik en middelenafhankelijkheid (Wiers & Engels, 2008). De stoornis wordt gekenmerkt door tolerantie- en onthoudingsverschijnselen, het gebruik van grotere hoeveelheden of gedurende langere tijd dan men van plan was, de aanhoudende wens om het gebruik van het middel te verminderen of te controleren of mislukte pogingen daartoe. Daarnaast valt een grote tijdsbesteding in het verwerven, gebruiken of herstellen van de gevolgen ervan, het opgeven of verwaarlozen van belangrijke sociale-, beroepsmatige- of vrijetijdsbestedingen en herhaald gebruik met als gevolg dat men zijn dagdagelijkse verplichtingen niet kan nakomen eveneens onder de mogelijk aanwezige criteria. Tenslotte kan er sprake zijn van een sterke hunkering naar het middel of zijn effect, meermaals gebruiken in fysiek gevaarlijke situaties en aanhoudend gebruik ondanks problemen op sociaal en interpersoonlijk vlak als gevolg (DSM-5, American Psychiatric Association, 2013). Om een diagnose van middelenmisbruikstoornis te weerhouden, dienen er tenminste twee van deze criteria aanwezig te zijn tijdens een periode van minstens 12 maanden. Op basis van het aantal aanwezige criteria, wordt er een onderscheid gemaakt in ernst, gaande van beperkt tot ernstig (DSM-5, American Psychiatric Association, 2013). In huidig onderzoek worden beide maten gebruikt; categoriaal wordt er een onderscheid gemaakt tussen adolescenten met en adolescenten zonder een diagnose van middelenmisbruikstoornis, dimensioneel wordt er een onderscheid gemaakt in de ernst van de stoornis. Prevalentie en geslachtsverschillen van druggebruik en verslaving nader bekeken. Prevalentie. Druggebruik is een veelvoorkomend fenomeen in onze Westerse wereld (VAD, 2013). Uit het drugsrapport van het Europees Waarnemingscentrum voor drugs en drugsverslaving (2014) blijkt dat meer dan 15 procent van de Europeanen ooit al eens drugs heeft gebruikt, waaronder voornamelijk cannabis (21,7%). Het gebruik van harddrugs, zoals ecstasy, cocaïne, amfetamine, LSD of heroïne komt over het algemeen minder voor (Europees Waarnemingscentrum voor drugs en drugsverslaving, 2014; SAMSHA, 2013; Van Rooij et al, 2011). Druggebruik blijkt zich niet enkel te manifesteren tijdens de volwassenheid, maar ook 4 In wat volgt wordt het concept verslaving consequent gebruikt als verwijzing naar de middelenmisbruikstoornis. 9

10 steeds meer bij jongeren in het secundaire onderwijs (12-18 jaar) (VAD, 2013). Er bestaan grote verschillen in de life-time prevalentie van Europese jongeren; gaande van 6% in onder andere Noorwegen, tot maximum 42% in Tsjechië (CAN, 2011). Gemiddeld rapporteren 17% van de Europese jongeren ooit cannabis te hebben gebruikt, waarvan 14% in de laatste maand voorafgaand aan het onderzoek (Hibell, 2012). In Vlaanderen heeft 17,3% van de jongeren (12-18 jaar) al eens cannabis gebruikt, waarvan 10,5% het afgelopen jaar (VAD, 2013). De cijfers met betrekking tot het gebruik van hard drugs blijven eerder beperkt: 3,7% van de jongeren heeft ooit een andere illegale drug gebruikt dan cannabis, waarvan 1,7% gedurende het afgelopen jaar (VAD, 2013). Daarmee situeren we ons in Vlaanderen in de middenmoot van de Europese bevolking. Uit onderzoek blijkt de gemiddelde beginleeftijd in Vlaanderen voor het gebruik van cannabis tussen de 14 en 16 jaar te liggen. Toch zien we dat 3% al op 13-jarige leeftijd gebruikt. Voor hard drugs zien we de start vaker op 15- en 16-jarige leeftijd, met 0,5% maximaal gebruik op 13-jarige leeftijd (Dienst Wetenschappelijk Onderzoek De Sleutel, 2010). Merk op dat het meeste onderzoek cross-sectioneel is, wat wilt zeggen dat de resultaten gegevens vertegenwoordigen over de prevalentie van druggebruik binnen een bepaald moment. Hierdoor kunnen er geen uitspraken worden gedaan over het aantal jongeren (12-18 jaar) die uiteindelijk afhankelijk of verslaafd worden (Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk onderzoek, 2006). Voor jongvolwassenen (18 25 jaar) zijn deze gegevens wel beschikbaar; 18,7% van de jongvolwassenen die gebruiken, zullen doorgaan tot wanneer het gebruik problematisch wordt (Vlaamse Overheid, 2007). Deze cijfers informeren enkel over druggebruik en mogen als gevolg niet gegeneraliseerd worden naar ernstigere vormen van gebruik, zoals misbruik, afhankelijkheid of verslaving. Uit de Netherlands Mental Health Survey and Incidence Study 2 (NEMESIS-2) blijkt dat 19,1% van de bevraagde Nederlandse bevolking tussen de 18 en 64 jaar al minstens één keer in zijn leven voldeed aan de criteria van enigerlei middelenstoornissen (alcohol en/of drugafhankelijkheid of misbruik), waarvan 3,8% drugsmisbruik, gebaseerd op de DSM-IV (De Graaf et al, 2012). Binnen de specifieke leeftijdscategorie van jongvolwassenen (18-24 jaar) lopen deze percentages op, met name 7% drugsmisbruik en 5% drugsafhankelijkheid. Jammer genoeg is onderzoek naar de prevalentie van middelenmisbruik- en verslaving bij adolescenten verouderd of weinig toepasselijk. Zo rapporteerde Verhulst et al. in 1977 dat 3 procent van jongeren tussen de 13 en de 17 jaar oud een alcohol- of drugmisbruik- of afhankelijkheid rapporteerden 6 maand voorafgaand aan de meting. Recentere gegevens kaderen dan weer buiten de Europese populaties; in 2013 was bijvoorbeeld het aantal jongeren (12-17 jaar) in de Verenigde Staten met problematisch gebruik (i.e. misbruik, afhankelijkheid of verslaving) naar schatting 5,2% (SAMSHA, 2013). 10

11 Bovendien is de kans groot dat deze cijfers een onderschatting zijn van het reëel druggebruik in de populatie. Ondervertegenwoordiging van gemarginaliseerde risicogroepen in de steekproef en onderrapportage van het gebruik worden vaak aangehaald als één van de mogelijke verklaringen (Tarter, 2002). In het secundair onderwijs is het bijvoorbeeld aannemelijk dat het gebruik van drugs binnen risicogroepen (e.g. spijbelaars) hoger zal liggen dan binnen de populatie van schoolgaande jongeren. Het is net deze populatie die buiten de steekproeftrekking zal vallen. Daarnaast is het ook plausibel dat gebruikers weigeren of incorrect antwoorden om stigmatisering te vermijden. Omdat hard drugs meer stigmatiserend werkt, zal het ook sterker ondergerapporteerd zijn dan het gebruiken van legale (e.g. alcohol, sigaretten) en soft drugs (e.g. cannabis) (United nations office on drugs and crime, 2002). Bovendien blijven prevalentiecijfers altijd in een bepaalde mate afhankelijk van de regelgeving in een land (Ooyen-Houben, 2006), de gebruikte methoden en de gebruikte meetinstrumenten (Junger, Mesman & Meuus, 2003). Geslachtsverschillen. Over het algemeen lijken mannelijke jongeren (12-18 jaar) meer en vaker te gebruiken dan hun vrouwelijke leeftijdsgenoten (Hibell, 2012; Verdumen et al, 2012; Junger, 2003); het gebruik van softdrugs komt twee keer vaker voor bij jongens dan bij meisjes en dit verschil neemt toe bij het gebruik van hard drugs (2 tot 3 keer meer) (Junger, 2003; Dakof, 2010). Toch werd er in het rapport van de Vlaamse Overheid (2007) enkel een significant geslachtsverschil gerapporteerd voor het gebruik van cannabis (27% versus 15,5%) en niet voor het gebruik van andere illegale drugs (7,2% versus 5,4%). Andere studies (e.g. Stevens et al, 2004) rapporteren dan weer een hoger gebruik van hard drugs bij vrouwelijke adolescenten in tegenstelling tot hun mannelijke leeftijdsgenoten, welke meer cannabis lijken te gebruiken. Op basis van resultaten van het NEMESIS-2 (2012) blijkt drugsmisbruik prevalenter aanwezig bij mannen dan bij vrouwen (4,9% versus 2.7%) (De Graaf et al, 2012). Cotto et al (2010) daarentegen rapporteren ernstigere vormen van druggebruik bij vrouwelijke adolescenten in vergelijking met mannelijke adolescenten. De achtergrond van het verschil tussen de verschillende resultaten is niet geheel duidelijk. We weten wel dat het verschil tussen beide geslachten in prevalentie groter wordt naarmate men ouder wordt en piekt tijdens de jonge volwassenheid (Hicks et al, 2007). Daarnaast is er een groot verschil tussen beide geslachten wat betreft de rol van omgevingsfactoren. Het gebruik van de peers, de ouder-kind relatie en de opvoeding hebben een grotere invloed op het gebruik van meisjes dan op het gebruik van jongens (Dick et al, 2007; dakof, 2010; Stevens et al, 2004 ). Daarnaast hebben vrouwelijke adolescenten met een drugsafhankelijkheid vaker een verleden van fysiek of seksueel misbruik (Hawke, Jainchill & Leon, 2003). Vervolgens merken we bij meisjes meer internaliserende moeilijkheden comorbide aan een verslaving, terwijl we bij jongens meer externe 11

12 problematieken zien (Dakof, 2000). Dit kan verklaren waarom we jongens meer zien in de therapeutische gemeenschappen: zij gaan vaker externe gedragsproblemen stellen zoals gewelddadig gedrag, waardoor zij frequenter worden opgenomen en instromen in de hulpverlening (Hawk, Jainchill & Leon, 2003). Adolescentie als risicoperiode. Aan de hand van bovengenoemde prevalentiecijfers kan besloten worden dat middelengebruik en- misbruik frequent voorkomende problemen zijn, welke gestaag toenemen doorheen de adolescentie. Dit heeft in de eerste plaats te maken doordat adolescenten (tussen de leeftijd van 12 en 18 jaar 5 ) meer exploreren, waardoor zij vaker in contact komen met drugs en de kans op het gebruiken van drugs fors toeneemt (Verdurmen et al, 2012). Voor cannabis neemt de ervaring toe van 1% tot bijna 50% Voor het gebruik van andere illegale drugs zou er ook een geleidelijke toename zijn doorheen de adolescentie. Specifieke cijfers zijn echter moeilijk beschikbaar, omdat de steekproef van adolescenten die hard drugs gebruiken meestal te klein is om analyses nauwkeurig uit te voeren (Verdumen et al, 2012). De reeds beschikbare cijfers moeten echter genuanceerd worden door in rekening te brengen waarom nu net de adolescentie als een uiterst kwetsbare periode beschouwd kan worden voor (1) het gebruik en/of de ontwikkeling van een verslaving en (2) de gevolgen van het gebruik. Risicoperiode. De adolescentie is een kritische ontwikkelingsperiode waarin de kans op risicovol gedrag (e.g. druggebruik) groter is dan in de kindertijd of volwassenheid (Eaton et al, 2008). Vanuit een biologisch model wordt de verklaring hiervan gezocht in de hersensystemen. De emotionele systemen zullen tijdens deze periode namelijk sterker ontwikkelen dan de executieve functies (i.e. de hogere controlefuncties van de hersenen (Lamm, Zelazo & Lewis, 2005; Steinberg, 2005), waardoor het emotionele systeem moeizaam wordt gereguleerd (Steinberg, 2005). Als gevolg hiervan worden er tijdens deze periode meer negatieve, intensere en instabielere emoties ervaren dan tijdens de kindertijd en volwassenheid (Larson et al, 2002). Moeilijkheden met het reguleren van het emotionele systeem in de adolescentie wordt dan ook gerelateerd aan een groter risico op internaliserende problematieken (i.e. depressieve kenmerken) (Thapar et al, 2012) alsook agressie en hieraan verbonden risico gedragingen, welke typisch aanwezig zijn bij verschillende externaliserende moeilijkheden (Steinberg, 2005). Zo kan het zijn dat jongeren drugs gebruiken als zelfmedicatie in functie deze gevoelens te kunnen hanteren (i.e. emoties reguleren) (Khantzian 1985, 1997; Larson et al, 2002). Andere 5 Omdat er, vanwege de sterke variatie tussen individuen, geen eenduidige onder- en bovengrenzen bestaan voor de adolescente fase, zal adolescentie in deze scriptie refereren naar de typische tienerjaren (12 tot 18 jaar). 12

13 alternatieven, zoals hulp zoeken binnen de gezondheidszorg, worden meestal geschuwd, hoofdzakelijk vanwege het stigma en de barrières waarmee zij gepaard gaan (Larson et al, 2002). Hierdoor ontstaat er een groter risico op het ontwikkelen van psychopathologie (Steinberg, 2005). Gevolgen van druggebruik in de adolescentie. Het gebruiken van drugs gaat op elke leeftijd gepaard met negatieve gevolgen. Toch toont onderzoek dat gebruik in de adolescentie vaak geassocieerd is met een nog groter disfunctioneren op verschillende levensdomeinen. Zoals reeds besproken, zijn op neurobiologisch niveau de hersenen nog niet volledig ontwikkeld, waardoor het gebruik van drugs kan zorgen voor veranderingen in de neurocognitieve systemen (i.e. aandacht, geheugen, taal, etc) (Squelia, Jacobus & Tapeert, 2010). We zien ook een associatie met een verhoogd risico op medische problemen zoals hartproblemen, een hoge bloeddruk, hersenenbloedingen en comateuze toestanden ten gevolge van overdosis (Kerssemakers et al., 2008). Daarnaast zorgt druggebruik voor heel wat beperkingen binnen het psychosociale domein; jongeren die gebruiken, begaan vaker geweldplegingen, aanrandingen of misdaden in functie van het gebruik te bekomen of te bekostigen (Collins, 2008; Stenbacka & Stattin, 2007). Bovendien zien we een relatie met schoolprestaties, -motivatie, en- uitval: hoe frequenter het druggebruik, hoe slechter jongeren presteren op school, hoe minder motivatie ze hebben om te presteren en hoe meer ze spijbelen (Bachman et al., 2008; Van Ours & Wiliams, 2009). Tenslotte zien we ook associaties met verschillende internaliserende moeilijkheden zoals angsten, stress en depressieve kenmerken (Newbury-Birch, Lowry & Kamali, 2002). In de literatuur is er duidelijk evidentie te vinden voor een verband tussen depressie en druggebruik of verslaving (e.g. Davis et al, 2008), ook binnen adolescente populaties. Saleja et al (2004) besloten bijvoorbeeld dat de grote meerderheid van jongeren (11 tot 15 jaar) die drugs gebruiken ook depressieve kenmerken rapporteren. En ook Daes (2006) vond bijvoorbeeld dat adolescenten met een middelenmisbruik stoornis meer depressieve kenmerken en stemmingsstoornissen rapporteren in vergelijking met adolescenten zonder een middelenmisbruik stoornis. Onderzoek tracht al sinds lange tijd de relatie tussen beide te beschrijven. Maar omdat het onderscheid tussen depressie als primaire stoornis of depressie als een gevolg van middelenmisbruik pas duidelijk wordt na vele jaren gebruiken, is er nog weinig consistentie over de richting van het verband (e.g. Deykin, Levy & Wells, 1987). Een mogelijke verklaring voor de prevalente co-morbiditeit tussen beide is dat depressieve kenmerken het gevolg zijn van de lijdensdruk die gepaard gaat met het problematische druggebruik en diens gevolgen an sich (Swendsen & Merikangas, 2000). Zo stellen Degenhardt et al (2003) dat hevig cannabisgebruik bijvoorbeeld indirect depressieve kenmerken kan veroorzaken door dat het psychologische aanpassingen in het dagdagelijkse 13

14 leven bemoeilijkt. Het is echter ook aannemelijk te stellen dat jongeren drugs gebruiken als zelfmedicatie in functie om negatieve emoties te reguleren (Khantzian 1985, 1997; Larson et al, 2002). Deze bevindingen zijn gebaseerd op correlationeel onderzoek en bieden dus geen evidentie dat drugs in het algemeen disfunctioneren veroorzaakt. Drugsspecifiek vinden we wel causale evidentie, voornamelijk in relatie tot externaliserend gedrag. Zo is het bijvoorbeeld aangetoond dat cannabis en hallucinogenen geweld veroorzaken (Boles & Miotto, 2003) en dat het gebruik van stimulerende middelen (e.g. cocaïne of amfetamines) leidt tot agressief gedrag, irritatie, motorische onrust en gewelduitbarstingen (Bieleman et al., 1998). Tot slot heeft onderzoek aangetoond dat middelenmisbruik in de adolescentie gepaard gaat met een groter risico op verslaving in de volwassenheid (McCabe et al, 2007). Het is dus duidelijk dat, vanwege het verschil in de ontwikkeling van verscheidende hersenensystemen (Lamm, Zelazo & Lewis, 2005; Steinberg, 2005), de adolescentie een kwetsbare periode is voor enerzijds het stellen van risicovol gedrag (Steinberg, 2005), zoals het gebruiken van drugs en anderzijds moeilijkheden met het reguleren van het emotionele systeem (Steinberg, 2005). Daarnaast heeft druggebruik- en verslaving in de adolescentie zeer ernstige gevolgen op zowel individueel als maatschappelijk niveau (e.g. Squelia et al, 2010; Bachman et al, 2008). Vanwege deze implicaties, is het zeker van belang in kaart te brengen welke factoren de kans op drugsgebruik en verslaving vergroten en onderzoek te voeren naar onderliggende mechanismen. Vanwege de comorbiditeit tussen verslaving en depressieve kenmerken in de adolescentie (Saleja et al, 2004; Daes, 2006) en de lijdensdruk ter gevolg van de verslaving die hierin gereflecteerd wordt (Swendsen & Merikangas, 2000), is het zeker belangrijk om hier extra aandacht aan te schenken bij het bestuderen van verslaving in de adolescentie. In wat volgt zal gekaderd worden op welke manier het gebruiken van drugs tot een verslaving kan leiden en welke factoren hier een rol bij spelen. Risico- en protectieve factoren. Drugs zijn al honderden jaren beschikbaar op de markt, maar niet alle jongeren gaan drugs gebruiken en niet alle jongeren die gebruiken ontwikkelen een verslaving (Tarter, 2002). Daarom heeft onderzoek jarenlang gefocust op het bestuderen van risico- (e.g. Bahr, Hoffmann & Yang, 2005; Fothergill & Ensminger, 2006) en protectieve factoren (e.g. Piko & Kovacs, 2012; Beyers et al, 2004). Volgens het biopsychosociaal model is de mate waarin een adolescent zal disfunctioneren uniek voor ieder individu (Tarter, 2002) omdat het afhankelijk is van de interactie tussen biologische-, persoonlijke en sociale risico- en protectieve factoren, alsook de leerervaringen die een indirecte of directe invloed kunnen uitoefenen (Brink & Schippers, 2008). Deze factoren in kaart brengen is belangrijk ten einde dit gedrag beter te 14

15 begrijpen en te verklaren. In wat volgt zullen de factoren die de kans op gebruik en de kans op verslaving vergroten besproken worden om te eindigen met de factoren die de kans op gebruik en verslaving doen afnemen. Risicofactoren zijn factoren die er voor zorgen dat het gebruik en de kans op verslaving toeneemt. Op biologisch niveau schatten Sweiter et al. (2012) de genetische kwetsbaarheid voor het ontwikkelen van een verslaving tussen de 30% en 70%, afhankelijk van geslacht, leeftijd en cultuur. Daarnaast zijn er ook persoonlijke factoren van belang; zo zijn er bijvoorbeeld verschillende temperamentdimensies (e.g. negatief affect, effortful control) welke een prominente rol lijken te spelen (Franken et al, 2006; Havermans, Thewissen, Wiers & Jansen, 2007; Wiers & Engels, 2008). Hoewel individuele factoren een belangrijke rol spelen, blijken sociale omgevingsfactoren significant meer invloed te hebben (Aghaii, Kamalmy & Esfahani, 2012). In de literatuur is er al heel wat onderzoek uitgevoerd naar de rol van de omgeving. Over het algemeen zijn er drie mogelijke manieren waarop de omgeving het gebruik kan beïnvloeden. Ten eerste kan de omgeving die aanwezig is tijdens het gebruik de gedragsmatige, subjectieve en belonende effecten van een middel veranderen (e.g. MDMA wordt bijna uitsluitend gebruikt tijdens het uitgaan) en op deze manier de neiging om dezelfde drug te gebruiken stimuleren (Caprioli et al, 2007). Ten tweede zijn ook leerervaringen van belang (Caprioli et al, 2007); zo kunnen neutrale omgevingsinvloeden via conditionering de mogelijkheid verwerven middelengebruik te triggeren, zelfs na lange periodes van abstinentie (i.e. onthouding van verslavende middelen). Tenslotte kunnen negatieve gebeurtenissen of situaties in de omgeving ervoor zorgen dat een individu kwetsbaarder is om een verslaving te ontwikkelen of te hervallen in middelenzoekend gedrag. Vaak beschreven contexten in de literatuur zijn emotioneel, fysiek en seksueel misbruik, emotionele en fysieke verwaarlozing, ouderlijke scheiding, negatieve volwassen rolmodellen, mentale ziekte, huishoudelijk gebruik of collocatie, sociaal economische status, sociale status (e.g.opleidingsniveau), opvoeding en het gebruik van de vriendengroep (Aghaii, 2012; Bahr, Hoffmann & Yang, 2005; Fothergill & Ensminger, 2006; Ompad, 2005; Mares et al, 2012; Dube, 2003; Tompsett, Domoff & Toro, 2013; Creemers et al, 2010). Dit zijn distale factoren die via de familie indirect van belang zijn. Een belangrijke familiale proximale factor die vaak besproken wordt in onderzoek is hechting. Een onveilige gehechtheid zou vaker geassocieerd worden met druggebruik en verslaving dan een veilige gehechtheid (Caspers et al, 2005; Caspers et al, 2006). Ook een gebrekkige emotieregulatie wordt de laatste jaren steeds meer geassocieerd met druggebruik; Fox et al (2007, 2008) toonde aan dat jongvolwassenen meer moeilijkheden ervaren met het reguleren van hun emoties indien er een ernstiger druggebruik aanwezig is. 15

16 Protectieve factoren kunnen er dan weer voor zorgen dat de negatieve effecten van de risicofactoren geneutraliseerd worden en doen het risico op het ontwikkelen van een verslaving afnemen. Een recente protectieve persoonlijkheidsfactor tegen het ontwikkelen van een verslaving die steeds meer terrein wint in onderzoek is veerkracht. Veekracht is een moeilijk te definiëren construct, omdat het gerelateerd is aan verschillende betekenissen (Kaplan, 2005) in diverse onderzoeksvelden (Christopherson, Michie & Tyler, 2010). Algemeen kan het geconceptualiserd worden als een overkoepelende term voor de sterktes die een kind bezit, zoals het versterken van positieve emoties en het systematisch toepassen van adaptieve emotieregulatie (Tugade & Fredrickson, 2010). Uit onderzoek blijkt ook dat veerkrachtige individuen betere hanteringgedragingen hebben om om te gaan met stress (Bonanno, Galea, Bucciareli, & Vlahov, 2007) en minder risicovol gedrag, zoals druggebruik, stellen (Cuomo, Sarchiapone, Giannantonio, Mancini, & Roy, 2008). Meer zelfs, veerkracht is gerelateerd aan positieve emoties die een protectieve rol spelen in middelengebruik na een stresssituatie (Bonanno et al, 2007). Daarnaast blijken in de literatuur ook enkele universele protectieve factoren op het niveau van de context die de kans op druggebruik bij adolescenten verkleinen, zoals bijvoorbeeld een goede ouderlijke monitoring, een goede relatie met de leerkracht en gelukkig zijn op school (Piko & Kovacs, 2010). Daarnaast zien we ook nog het belang van gelovig zijn en de religiositeit van de ouders (Kliewer & Murelle, 2007). Tenslotte blijken goede sociale vaardigheden en het geloof in de morele orde ook een bufferend effect te hebben (Beyers et al, 2004). Over het algemeen spelen familiale en maatschappelijke factoren vooral een rol tijdens de jonge adolescentie, terwijl peer-en schoolfactoren vooral belangrijk zijn bij oudere adolescenten (Cleveland, 2008). Samenvattend, de adolescentie is zowel een kwetsbare periode voor enerzijds het stellen van risicovol gedrag (e.g. druggebruik) en anderzijds het moeilijk reguleren van het emotionele systeem (Steinberg, 2005). Het is vervolgens niet verwonderlijk dat druggebruik een relatief prevalent gegeven is onder jongeren (VAD, 2013). Druggebruik- en verslaving hebben, zeker tijdens deze kritische periode, zeer ernstige gevolgen op zowel individueel als maatschappelijk niveau (e.g. Squelia et al, 2010; Bachman et al, 2008). Er is een grote nood aan het verklaren van dit gedrag en het bloot leggen van onderliggende mechanismen. Onderzoek focust zich dan ook al een ruime tijd op het in kaart brengen van de risico- en protectieve factoren die de kans op gebruik en verslaving in de adolescentie beïnvloeden. Een prominente factor daarbij is hechting, waarbij er een duidelijke link is gevonden tussen onveilige gehechtheid en druggebruik (Caspers et al, 2005; Caspers et al, 2006). In wat volgt zal het concept gehechtheid verder theoretisch en empirisch gekaderd worden. Daarna zal de factor emotieregulatie 16

17 besproken worden, vanwege zijn centrale aanwezigheid in zowel de literatuur rond verslaving als de literatuur rond gehechtheid. Gehechtheid nader toegelicht Eerder werd al beschreven dat gehechtheid een relevante risicofactor blijkt voor het gebruiken van drugs en het ontwikkelen van een verslaving. De hechtingstheorie (Bowlby, 1973) is één van de meest prominente theorieën om de relatie tussen gehechtheid en de sociale en emotionele ontwikkeling te verklaren. Sinds de jaren 50 is er een toenemende belangstelling voor het concept en is hechting consequent onderzocht vanuit verschillende invalshoeken (e.g. ontwikkelingspsychologische visie, psychoanalytische visie, neuropsychoanalytische visie). Algemeen kan er een onderscheid worden gemaakt tussen de categoriale benadering en de dimensionele benadering. Binnen de categoriale benaderingen zijn de verschillen in gehechtheid tussen individuen duidelijk te onderscheiden 6. Een individu behoort tot de ene categorie en niet tot de ander, bepaald aan de hand van een aantal criteria. Deze benadering kent echter enkele beperkingen waardoor resultaten mogelijks minder betrouwbaar zijn (Fraley & Waller, 1998). Hierdoor kiezen we er in deze studie uitsluitend voor gehechtheid te benaderen vanuit het dimensionele perspectief. Binnen de dimensionele benaderingen zijn criteria in verschillende mate aanwezig en situeren alle individuen zich op een verschillende plaats op een continuüm. In wat volgt worden de verschillende dimensionele benaderingen van gehechtheid toegelicht, waarna de relatie tussen gehechtheid en verslaving in de huidige literatuur uitgebreid beschreven wordt. Gehechtheid bekeken vanuit een dimensionele benadering. Horowitz, Rosenberg en Bartholomew (1993) begrepen gehechtheid als een model met twee dimensies, namelijk de manier waarop men over zichzelf denkt (positief vs. negatief, model van het zelf ) en de manier waarop men over significante anderen denkt (positief vs. negatief, model van de ander ). Ondanks deze benadering geconceptualiseerd wordt als dimensioneel, sluit ze nog nauw aan met de categoriale benadering. De combinatie van beide dimensies resulteert uiteindelijk in vier hechtingsstijlen of vier cellen zoals in figuur 1 (Gebaseerd op Horowitz et al, 1993, p.21). Cel I zijn kinderen met een positief beeld van zich zelf en een positief beeld van de ander. Deze kinderen hebben een gevoel van waardigheid en de verwachting dat mensen over het algemeen accepterend en responsief zijn, ze hebben vertrouwen in de wereld (Horowitz et al, 1993). Binnen deze cel situeren zich de veilig gehechte kinderen uit de categoriale benadering (Ainsworth, 1978). Daarnaast hebben we Cel II, 6 Zie bijlage 2: Gehechtheid bekeken vanuit een categoriale benadering 17

18 waarbinnen de angstig-ambivalent gehechte kinderen zich situeren. Zij hebben een negatief beeld van zichzelf en een positief beeld van de ander, waardoor zij zullen streven naar acceptatie van de waardevolle andere in functie van een betere zelfacceptatie. De categorie vermijdend gehecht van Ainsworth (1978) werd door Horowitz et al (1993) opgesplitst in twee hechtingsstijlen: (1) Cel III, de angstig-vermijdende hechtingsstijl, welke de kinderen betreft die een gevoel van waardeloosheid ervaren (negatief model van zelf), maar daarnaast ook verwachten dat anderen niet te vertrouwen zijn (negatief model van ander), die contact met anderen vermijden teneinde zichzelf te beschermen tegen de afwijzing van de andere en (2) Cel IV, voor kinderen die een goed gevoel hebben van zelfwaarde in combinatie met een negatieve dispositie tegenover andere mensen. Zulke kinderen beschermen zichzelf tegen teleurstelling door intieme relaties te vermijden en een gevoel van onafhankelijkheid en onkwetsbaarheid te behouden. Horowitz et al (1993) conceptualiseren dit als de afwijzend-vermijdende hechtingsstijl. Model van het zelf Positief Negatief Cel I Cel II Positief Veilig Angstig-ambivalent Model van de ander Negatief Cel IV Afwijzend- Cel III Angstig- vermijdend vermijdend Figuur 1. hechtingsstijlen bekeken vanuit een dimensioneel standpunt, gebaseerd op Horowitz et al (1993). Brennan, Clark & Shaver (1998) stelden op basis van een integratief overzicht van bestaande modellen en op grond van empirisch onderzoek een alternatief model voor met de dimensies hechtingsangst en hechtingsvermijding, welke in recent onderzoek vaak gebruikt worden om gehechtheid te operationaliseren. De dimensie hechtingsangst peilt naar de gevoeligheid of waakzaamheid om verlaten of verworpen te worden en komt overeen met de dimensie die Horowitz et al (1993) het model van het zelf noemde. De dimensie hechtingsvermijding komt overeen met het model van de ander (Brennan et al, 1998) en peilt 18

19 naar de mate van ongemak wanneer anderen te dichtbij komen of te afhankelijk worden (Fraley & Shaver, 2000). Als resultaat van verdere analyses kwamen Brennan et al (1998) uiteindelijk tot de uitwerking van vier clusters. De veilig gehechte cluster scoort laag op beide dimensies. Deze individuen zijn niet angstig om verlaten te worden en ervaren niet extreem veel ongemakken wanneer andere te dichtbij komen. De angstige-vermijdende cluster scoort hoog op zowel de dimensie hechtingsvermijding als hechtingsangst. Met andere woorden, deze individuen zijn wel extreem angstig om verlaten te worden en zullen eveneens extreem veel ongemak ervaren wanneer andere toenadering zoeken. De angstig-ambivalente cluster heeft een lage score op vermijding en een hoge score op angst, terwijl de afwijzend-vermijdende cluster omgekeerde scores haalt, namelijk een hoge score op vermijding en lage score op angst (Brennan et al, 1998). Op basis van dit indelingssysteem, ontwikkelde Brennan et al (1998) een meetinstrument om de hechtingsstijlen bij volwassenen na te gaan, met name de Experiences in Close Relationships Scale (ECRS), die later herzien werd door Fraley, Waller en Brennan (2000) (ECRS-R). In huidig onderzoek wordt de kinderen- en jongeren versie gebruikt van de ECRS-R, met name de Experiences in Close Relationships Scale Revised Child over Mother (ECRS-RC), om gehechtheid in kaart te brengen. Fraley en Spieker (2003) stapten af van het idee dat gehechtheid moet worden bepaald aan de hand van één enkele gedragsobservatie. In plaats daarvan voerden zij een statische analyse uit op de data van verschillende systematische afnames van de Vreemde Situatie Procedure. Zij vonden geen overtuigende evidentie voor de categoriale benadering en kwamen tot de conclusie dat gehechtheid beter geoperationaliseerd kan worden als continue patronen, eerder dan als categorieën. Tengevolge stellen zij een twee dimensioneel model voor als alternatieve conceptualisatie van de categoriale benadering. Omdat kinderen onderliggend aan het zelfde doel (e.g. nabijheid zoeken) verschillende gedragingen kunnen stellen, blijft het model focussen op de organisatie van het gedrag. De eerste dimensie (nabijheid zoekende versus vermijding strategieën) beschrijft een continuüm waarop de mate waarin kinderen hun gedrag georganiseerd wordt in functie van hun doel, nabijheid zoeken, gesitueerd kan worden en waarbinnen zij kunnen verschuiven. De tweede dimensie (boosheid versus weerstand biedende strategieën), eveneens een continuüm waarbinnen zij kunnen verschuiven, beschrijft de mate waarin kinderen openlijk boosheid en conflict kunnen uiten als gevolg van te weinig/ongepaste responsiviteit van de zorgverlener. Fraley en Spieker (2003) boden geen concrete interpretaties van beide dimensies, teneinde enkel een alternatieve manier voor te stellen voor de operationalisatie van de manier waarop individuen verschillen in gehechtheid. Als gevolg van het behoud van de oorspronkelijke dynamieken van gehechtheid, kan het model de gehechtheidcategorieën van Ainsworth (1978) representeren; een veilig gehecht kind zal 19

20 hoog scoren op de eerste dimensie en laag op de tweede dimensie. M.a.w. het zal zich comfortabel voelen om de nabijheid van de zorgverlener op te zoeken en weerstand bieden tegen boosheid ten aanzien van de inadequate reactie van de zorgverlener. Een angstigvermijdend gehecht kind zal strategieën inzetten om de nabijheid van de zorgverlener te vermijden en zal eveneens weerstand bieden om conflict niet openlijk te uiten aan de zorgverlener. Dit representeert zich in een lage score op beide dimensies. Tenslotte zal een angstig-ambivalent gehecht kind op beide dimensies hoog scoren. Het kind zal toenadering zoeken, maar zal ook openlijk zijn frustraties tonen tegenover de zorgverlener wanneer deze niet responsief is tegenover de behoeften van het kind (Fraley en Spieker, 2003). Samenvattend, de hechtingstheorie is een zeer dominante en breed onderzochte theorie in de psychologische literatuur. Lange tijd werd gehechtheid benadert vanuit een categoriaal perspectief (e.g. Bowlby, 1973/1980; Ainsworth, 1978; Main & Solomon, 1986), maar vanwege de ontwikkeling van continue rating schalen en de beperkingen van categoriale indelingen, richt onderzoek zich meer op het naar voor brengen van een dimensionele benadering (e.g. Horowitz et al, 1993; Brennan et al, 1998; Fraley & Spieker; 2003), welke wij ook zullen hanteren in huidige scriptie. De link tussen gehechtheid en psychopathologie. Onderzoek heeft herhaaldelijk aangetoond dat er een duidelijke link bestaat tussen gehechtheid en psychopathologie (e.g. Allen, 1996; Dosier, Stovall-McClough & Albus, 2008); als resultaat van individuele verschillen in hechtingsstijlen kunnen er namelijk individuele verschillen in psychopathologie voorkomen. Zo vonden Muris, Meesters & van den Berg (2003) bijvoorbeeld dat adolescenten, die zichzelf beoordeelden als onveilig gehecht, significant meer internaliserende en externaliserende symptomen rapporteren dan adolescenten die zich zelf beoordeelden als veilig gehecht. Bowlby (1973) verklaart dit door de vorming van een intern werkmodel; kinderen die veilig gehecht zijn, ontwikkelen positieve verwachtingen over zichzelf en anderen, waardoor zij minder kwetsbaar zijn voor psychopathologie, terwijl kinderen met negatieve verwachtingen over de ander of over zichzelf, als gevolg van een onveilige gehechtheid, meer kans hebben op de ontwikkeling van psychopathologie. In de literatuur is er een consensus over de meer specifieke associatie tussen hechting en verschillende vormen van middelengebruik (Iglesias, del Río, Calafat & Fernández-Hermida, 2014); een onveilige gehechtheid wordt eerder geassocieerd met middelengebruik (Caspers et al, 2005) en verslaving (Schlinder, et al, 2005) dan de veilige gehechtheid. Jones et al (2015) toonde deze link aan voor het gebruik van alcohol en Kostelecky (2005) concludeerde dat ouderlijke gehechtheid als enige variabele een significante associatie vertoonde met cannabisgebruik en het gebruik van andere illegale drugs. Er is echter geen uitsluitende 20

21 evidentie over welke onveilige hechtingsstijl de grootste impact heeft (Iglesias, del Río, Calafat & Fernández-Hermida, 2014). Onderzoek toont aan dat de angstige hechtingsstijl meer rechtstreeks in verband wordt gebracht met druggebruik dan de vermijdende hechtingsstijl; zo vonden Kassel Wardle & Roberts (2007) bijvoorbeeld dat studenten met een angstige hechtingsstijl vaker gaan roken, drinken en cannabis gebruiken als een reactie op negatieve emoties en toonde Molnar et al (2015) de indirecte link tussen vermijdende hechtingsstijl en druggebruik. Toch zijn er daarnaast onderzoeken die deze bevindingen tegenspreken; uit het zelfde onderzoek van Molnar et al (2015) bleken net de studenten met een angstige hechtingsstijl minder kwetsbaar te zijn voor het gebruiken van drugs. Er is veel minder onderzoek beschikbaar over de relatie tussen meer ernstigere vormen van middelengebruik (i.e. misbruik, afhankelijkheid en verslaving) en gehechtheid. Niet tegenstaande blijft het belangrijk te differentiëren; bij veilig gehechte individuen vinden we namelijk meer experimenteel gebruik, terwijl het bij onveilig gehechte individuen, vooral angstig gehechte individuen, meestal gaat over meer problematische vormen van gebruik (Cooper, Shaver & Collins, 1998). Bijgevolg is het aangewezen de link tussen gehechtheid en verslaving systematischer te onderzoeken. Helaas zijn onderzoeken in klinische populaties schaars en resultaten van studies inconsistent (Schlinder et al, 2005). Één van de weinige onderzoeken naar gehechtheid binnen een klinisch verslaafde steekproef van volwassenen vond dat de grootste meerderheid van de deelnemers zichzelf categoriseerde als vermijdend gehecht (61%), gevolgd door veilig gehecht (27%) en slechts een minderheid als angstig/ambivalent gehecht (12%) (Finzi-Dottan et al, 2003). Schlinder et al (2005) repliceerde deze studie in een klinische verslaafde steekproef van jong volwassenen, met een gemiddelde leeftijd van 19 jaar. Hieruit bleek echter dat jongeren met een verslaving vooral angstig gehecht waren, waarbij de ernst van het gebruik correleerde met de ernst van de angstige gehechtheid. Andere evidentie voor de link tussen verslaving en gehechtheid wordt vooral weerhouden uit onderzoeken naar ruimere klinische steekproeven, met mogelijks een andere primaire diagnose dan verslaving. Zo vonden Mickelson, Kessler & Shaver (1997) dat verslaving de enige stoornis is bij volwassenen die significant sterker gerelateerd is aan de vermijdende gehechtheid dan aan de angstige gehechtheid, in vergelijking met bijvoorbeeld stemmings- en andere psychiatrische stoornissen (e.g angststoornissen, schizofrenie, de antisociale gedragsstoornis en de antisociale persoonlijkheidsstoornis). Binnen dit soort onderzoek vinden we ook enkele adolescente klinische steekproeven. Rosenstein en Horowitz (1996) vonden dat adolescenten (13-19 jaar) met een verslaving bijna twee keer meer een vermijdende gehechtheidstijl rapporteren in vergelijking met adolescenten zonder verslaving. Bovendien blijkt de gehechtheidstijl afhankelijk van de primaire diagnose (anders dan 21

22 verslaving (i.e. gedragsstoornis, affectieve stoornis)); de steekproef van adolescenten met een verslaving, met als primaire diagnose gedragsstoornis, werden sterk geassocieerd met de vermijdende gehechtheid, terwijl de groep met als primaire diagnose affectieve stoornis (i.e. depressie, dystimie, schizoaffectieve stoornis) evenveel angstig als vermijdend gehecht bleken. Deze resultaten werden gerepliceerd door Allen, Hauser en Borman-Spurell (1996), welke bovendien een relatie vonden tussen het gebruiken van hard drugs en de vermijdende gehechtheid. We kunnen dus besluiten dat over het algemeen de resultaten van onderzoek naar de relatie tussen verslaving en gehechtheid niet eenduidig zijn. Een eerste verklaring voor deze inconsistenties kan het verschil in de conceptualisatie van gehechtheid zijn; de grote meerderheid van de empirische studies bekijkt hechting vanuit een dimensioneel perspectief (i.e. minder of meer gehechtheid), maar gebruikte verschillende meetinstrumenten (e.g. Kostelecky, 2005). Het verschil in meetdesign kan een tweede verklaring zijn die eveneens de verschillen in resultaten zou kunnen verklaren. Zo vonden Van der Vorst et al (2006) vanuit hun cross-sectioneel design, dat zelfgerapporteerde hechting en alcoholgebruik negatief gerelateerd zijn. Met andere woorden, hoe lager de adolescent de kwaliteit van de hechtingsrelatie percipieert, hoe meer alcoholgebruik hij rapporteert op vroege leeftijd. Vanuit hun longitudinale analyses daarentegen, vinden zij geen evidentie dat de kwaliteit van de hechtingsrelatie een impact heeft op het drinkgedrag van de adolescent. Meer nog, de resultaten stellen voor dat het alcoholgebruik op vroege leeftijd de kwaliteit van hechting doet afnemen. Een derde verklaring is het gebruik van zelfrapportage binnen de meeste studies. Wegens de sociale stigma s waar drugsgebruik, en vooral verslaving mee te kampen krijgt, is de kans groot dat de ernst van het misbruik ondergerapporteerd wordt (Schlinder et al, 2005). Tenslotte zijn er ook studies die geen directe associatie weerhouden tussen hechting en gebruik of verslaving (e.g. Jones et al, 2015). Één mogelijke verklaring hiervan is dat hechting een indirecte invloed uitoefent op de verschillende vormen van druggebruik, via onderliggende mechanismen. Onderzoekers stellen het concept emotieregulatie voor als onderliggende variabele (e.g. Rosenstein & Horowitz, 1996;Thorberg & Lyvers, 2010), mogelijks doordat emotieregulatie één van de centrale concepten is van zowel gehechtheid als verslaving (Magai 1999; Belsky, 2002). Samengevat, de hechtingstheorie is een zeer dominante theorie in de psychologische literatuur. Deze werd lange tijd bekeken vanuit een categoriaal perspectief (e.g. Bowlby, 1973/1980), maar wordt tegenwoordig meer en meer benaderd vanuit een dimensioneel perspectief (e.g. Fraley & Spieker, 2003). Uit onderzoek blijkt gehechtheid een duidelijke associatie te vertonen met verschillende vormen van middelengebruik (e.g. Iglesias del Rio et al, 2014). Echter is er geen consensus over welke soort onveilige hechtingsstijl de meeste invloed 22