Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek

Transcriptie

1 Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek, karterend booronderzoek gemeente Staphorst Opdrachtgever Status: CONCEPT Agrifirm Exlan Postbus 200 Projectleider 5460 BC Veghel drs. J.H.F. Leuvering (senior prospector) Projectnummer Autorisatie Paraaf Datum Synthegra Rapport S drs. J.S. Krist (senior KNA archeoloog) Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden Telefoon +31 (0) , Internet:

2 Projectnummer: S COLOFON Opdrachtgever : Agrifirm Exlan te Veghel Project : Projectnummer : S Titel : Datum : Projectleider : drs. J.H.F. Leuvering (fysisch geograaf / senior prospector) Auteur : drs. J.H.F. Leuvering Autorisatie : drs. J.S. Krist (senior KNA archeoloog) Druk : Synthegra bv, Leusden ISSN : Synthegra bv Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden Telefoon +31 (0) , Internet: Synthegra bv, 2014 Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 2 van 25

3 Projectnummer: S INHOUD ADMINISTRATIEVE GEGEVENS SAMENVATTING Inleiding Specifieke archeologische verwachting bureauonderzoek Archeologische interpretatie veldonderzoek Aanbeveling INLEIDING Onderzoekskader Onderzoeksdoel en vraagstellingen Ligging en huidige situatie plangebied Toekomstige situatie plangebied 9 2 BUREAUONDERZOEK Methode Landschapsgenese Archeologische waarden in en rondom het plangebied Historische ontwikkeling Gespecificeerde archeologische verwachting 20 3 INVENTARISEREND VELDONDERZOEK Methode Beschrijving en interpretatie van de boorgegevens Archeologische indicatoren Archeologische interpretatie 21 4 CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN Inleiding Conclusies / beantwoording onderzoeksvragen Aanbevelingen 24 LITERATUUR EN KAARTEN 25 Bijlagen: Bijlage 1: Overzicht van de relevante geologische en archeologische tijdvakken Bijlage 2: Combinatiekaart IKAW, AMK en ARCHIS waarnemingen Bijlage 3: Boorpuntenkaart Bijlage 4: Boorprofielen Afbeelding voorblad: locatie geplande staluitbreiding, gezien vanuit het oosten (Foto: J.H.F. Leuvering). Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 3 van 25

4 Projectnummer: S Administratieve gegevens Toponiem : Gemeenteweg 175 Plaats : Staphorst Gemeente : Staphorst Provincie : Overijssel Projectnummer : S Bevoegde overheid : Gemeente Staphorst Opdrachtgever : Agrifirm Exlan Uitvoerende instantie : Synthegra bv Datum uitvoering veldwerk : Uitvoerder veldwerk : drs. J.H.F. Leuvering (fysisch geograaf / senior prospector) Onderzoeksmelding (ARCHIS) : Datum onderzoeksmelding : Onderzoeksnummer (ARCHIS) : nog te bepalen Kaartblad : 21F Centrumcoordinaat : X: , Y: Periode : laat paleolithicum tot en met de nieuwe tijd Oppervlakte : Circa 600 m 2 Perceelnummer(s) : gemeente Staphorst, Sectie E, perceelnummers 983 en 1029 Grond eigenaar / beheerder : Mts. J. Redder en G. Redder-Hofstede Grondgebruik : erf Geologie : Formatie van Boxtel Geomorfologie : vlakte van ten dele verspoelde dekzanden, vervlakt door veen en/of overstromingsmateriaal Bodem : verstoord Depot : Documentatie en vondsten zullen worden aangeleverd aan het Provinciaal Depot van Overijssel, te Deventer Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 4 van 25

5 Projectnummer: S Samenvatting Inleiding Synthegra heeft in opdracht van Agrifirm Exlan een archeologisch bureauonderzoek in combinatie met een karterend booronderzoek uitgevoerd op een terrein aan de Gemeenteweg 175 in Staphorst. De aanleiding voor het onderzoek is de voorgenomen uitbreiding van een stal. Het veldwerk is uitgevoerd op 22 juli 2014 Specifieke archeologische verwachting bureauonderzoek Periode Verwachting Verwachte kenmerken vindplaats Diepteligging sporen laat- laag Bewoningssporen, tijdelijke vanaf maaiveld paleolithicum kampementen: vuursteen artefacten, mesolithicum haardkuilen neolithicum laag Nederzetting: cultuurlaag, fragmenten vanaf maaiveld middeleeuwen aardewerk, natuursteen, gebruiksvoorwerpen nieuwe tijd hoog vanaf maaiveld Archeologische interpretatie veldonderzoek De natuurlijke gooreerdgrond is in het hele plangebied verstoord door graafwerkzaamheden. Vuursteenvindplaatsen bestaan voornamelijk uit strooiing van fragmenten vuursteen en ondiepe grondsporen, zoals haardkuilen, en bevinden zich in de bovengrond van de oorspronkelijke bodem. Aangezien deze bodem is verstoord, zijn eventueel aanwezige vuursteenvindplaatsen verloren gegaan. De lage verwachting voor vuursteenvindplaatsen uit het bureauonderzoek blijft daarom bestaan. Nederzettingsresten uit het neolithicum tot en met de nieuwe tijd bestaan niet alleen uit fragmenten aardewerk, maar ook uit diepere sporen zoals paalgaten en afvalkuilen. Deze sporen kunnen tot in de C- horizont reiken en zijn mogelijk nog intact. Tijdens het booronderzoek zijn echter geen archeologische resten of indicatoren aangetroffen, die wijzen op de aanwezigheid een vindplaats uit deze periode. Daarom blijft de lage verwachting om archeologische waarden uit de perioden neolithicum tot en met de middeleeuwen aan te treffen voor het plangebied bestaan en kan de hoge verwachting voor archeologische resten uit de nieuwe tijd naar laag worden bijgesteld. Aanbeveling Op grond van de resultaten van het onderzoek wordt voor het plangebied geen vervolgonderzoek geadviseerd. Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 5 van 25

6 Projectnummer: S Inleiding 1.1 Onderzoekskader Synthegra heeft in opdracht van Agrifirm Exlan een archeologisch bureauonderzoek in combinatie met een karterend booronderzoek uitgevoerd op een terrein aan de Gemeenteweg 175 in Staphorst (afbeelding 1.1). De aanleiding voor het onderzoek is de voorgenomen uitbreiding van een stal. De diepte van de toekomstige bodemverstoring bedraagt circa 2,2 m beneden maaiveld. Hierdoor wordt de bodem tot in het archeologische niveau worden verstoord, dat in dit gebied vanaf 30 cm beneden maaiveld verwacht kan worden. Door de graafwerkzaamheden die zullen gaan plaatsvinden, kunnen eventueel aanwezige archeologische waarden verloren gaan. Daarom is op basis van het Verdrag van Malta, waaruit de Wet op de Archeologische Monumentenzorg uit 2007 is voortgevloeid, voorafgaand aan de graafwerkzaamheden archeologisch onderzoek uitgevoerd. Het onderzoek is uitgevoerd conform de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie versie en de Leidraad Inventariserend Veldonderzoek. 2 Het veldwerk is uitgevoerd op 22 juli De bevoegde overheid, de gemeente Staphorst, heeft een specifiek archeologisch beleid vastgesteld en beschikt over een Archeologische Verwachtings- of Beleidsadvieskaart. 3 Volgens het vigerende beleid dient voor het plangebied een bureauonderzoek opgesteld te worden en/of een inventariserend veldonderzoek te worden uitgevoerd in de vroegste fase van de planvorming, vanwege de ligging van het plangebied in de historische kern van Staphorst. De bevoegde overheid, de gemeente Staphorst, zal de resultaten van het onderzoek toetsen en een selectiebesluit nemen. 1.2 Onderzoeksdoel en vraagstellingen Het doel van het bureauonderzoek is het opstellen van een gespecificeerde archeologische verwachting aan de hand van bestaande bronnen over bekende of verwachte landschappelijke, historische en archeologische waarden. Het doel van het karterend booronderzoek is het toetsen van het opgestelde verwachtingsmodel door de intactheid van de bodemopbouw vast te stellen en de eventueel aanwezige archeologische resten en/of vindplaatsen te inventariseren. De volgende onderzoeksvragen zullen worden beantwoord: Wat is de opbouw van de ondergrond en is het bodemprofiel intact? Zijn in het plangebied archeologische vindplaatsen aanwezig? Wat is te zeggen over de horizontale en verticale verspreiding van de archeologische waarden? 1 SIKB SIKB Boshoven et al, Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 6 van 25

7 Projectnummer: S Wat is de vermoedelijke aard en datering van de archeologische resten? In hoeverre worden eventueel aanwezige archeologische resten bedreigd door de voorgenomen ontwikkeling van het gebied? Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 7 van 25

8 Projectnummer: S Ligging en huidige situatie plangebied Het plangebied is circa 600 m 2 groot en ligt aan de Gemeenteweg 175 in Staphorst (afbeelding 1.1). Het terrein wordt in het noordwesten begrensd door klinkerverharding in het zuidwesten door de spoorbaan Zwolle Meppel, in het zuidoosten door klinkerverharding en in het noordoosten door de bestaande stal. Het plangebied is in gebruik als erf en grasland. Het maaiveld ligt op circa 0,9 m +NAP (Normaal Amsterdams Peil). 4 Afbeelding 1.1: Het plangebied op de Topografische Kaart van Nederland 1: aangegeven met het rode kader (Bron: Topografische Dienst, 1998). 4 Hoogteligging van het plangebied op het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) in m NAP geraadpleegd op Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 8 van 25

9 Projectnummer: S Toekomstige situatie plangebied De bestaande stal zal in zuidwestelijke richting worden uitgebreid (afbeelding 1.2). De uitbreiding zal worden onderkelderd. Hiertoe zal worden gegraven tot een diepte van circa 2,2 m beneden maaiveld. Afbeelding 1.2: Toekomstige situatie binnen het plangebied (Bron: tekening aangeleverd door opdrachtgever) Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 9 van 25

10 Projectnummer: S Bureauonderzoek 2.1 Methode Tijdens het bureauonderzoek is met behulp van bestaande bronnen een gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel voor het plangebied opgesteld. Dit is gedaan door het raadplegen van voor de archeologie relevante (schriftelijke) bronnen. Voor het bureauonderzoek zijn met name gegevens over bekende archeologische vindplaatsen in en rond het plangebied verzameld. Dit is aangevuld met historisch en fysischgeografisch onderzoek, waarbij informatie over vroeger grondgebruik is verkregen door de analyse van historische kaarten en tevens gegevens over de geologie, geomorfologie en bodem zijn bestudeerd. 2.2 Landschapsgenese Voor het bepalen of, waar en uit welke periode archeologische resten kunnen worden verwacht, zijn de volgende bronnen met betrekking tot de landschapsgenese geraadpleegd: Geologische Kaart, schaal 1: Archeolandschappelijke kaart van de gemeente Staphorst Bodemkaart, schaal 1: Relevante achtergrondliteratuur Voor de geologische beschrijving is gebruik gemaakt van de Lithostratigrafische Indeling van de Ondiepe Ondergrond. 5 Zie voor een overzicht van de geologische en archeologische perioden bijlage 1. Geologie en geomorfologie In het Pleistoceen bereikte het landijs ons land gedurende de Saalien ijstijd (van circa tot v. Chr., midden-paleolithicum). Het landijs nam puin en grind met zich mee. Door het uitsmelten van puin uit het landijs in combinatie met fijn gefragmenteerd en gestuwd materiaal dat door het schuiven van het ijs over de ondergrond ontstond, werd keileem gevormd. 7 Direct ten noorden van de gemeente Staphorst is keileem afgezet ter plaatse van het Drents plateau. De ijsuitbreiding kende verschillende fases. Toen het landijs tot aan de lijn Texel- Gaasterland-Steenwijk-Emmen lag, moesten de vanuit het zuiden komende rivieren bij het ijsfront naar het westen afbuigen. Het rivierwater tezamen met smeltwater vormde een breed dal dat voor het ijsfront langs liep. Dit dal wordt het oerstroomdal van de Vecht genoemd. De gehele gemeente Staphorst bevindt zich in het oerstroomdal van de Vecht. Het oerstroomdal werd nog in het Saalien deels opgevuld met riviersediment en smeltwaterafzettingen en in het warmere Eemien met rivierafzettingen, zeeafzettingen en veen. Tijdens de Weichselien ijstijd (van circa tot jaar geleden; Laat- Paleolithicum tot Mesolithicum) bereikte het landijs Nederland niet. Wel heersten er periglaciale condities. De ondergrond was permanent bevroren en door het koude en droge klimaat was er weinig vegetatie. Ook in het Weichselien zijn rivierafzettingen in het oerstroomdal van de Vecht afgezet. 5 De Mulder et al en via Dinoloket, Standaarden, Lithostratigrafische Nomenclator van de Ondiepe Ondergrond. Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 10 van 25

11 Projectnummer: S Door het koele en droge klimaat en de schaarse tot ontbrekende vegetatie kon lokaal zand gemakkelijk door de wind worden verplaatst. Dit zand werd als dekzand afgezet. Het oerstroomdal van de Vecht is met dikke pakketten dekzand opgevuld. Het dekzand wordt gerekend tot het Laagpakket van Wierden, dat onderdeel uitmaakt van de Formatie van Boxtel. Volgens de archeolandschappelijke kaart van de gemeente Staphorst (afbeelding 2.1) ligt het plangebied in een dekzandvlakte, vervlakt door veen. Afbeelding 2.1: Ligging van het plangebied op de archeolandschappelijke kaart van de gemeente Staphorst, aangegeven met het groene kader (Bron: Boshoven et al., 2011, bijlage 5). Vanaf het begin van het Holoceen werd veen gevormd in de laagste delen van het dekzandlandschap in het westelijke deel van de gemeente: de lokale laagtes, beek- en rivierdalen. Aan het eind van het Atlanticum (neolithicum) braken de door het dekzand ontstane belemmeringen in de stroomdalen op veel plaatsen door, waardoor er weer doorstroming tot stand kwam. In de dalen zelf groeide echter nog steeds veen. Het veen in het westen van de gemeente breidde zich vanaf het Atlanticum in de loop van de tijd naar het oosten toe uit (midden-mesolithicum). Daar waar het veen boven de grondwaterspiegel uitgroeide ontstond hoogveen. Het hoogveen wordt gerekend tot het Laagpakket van Griendsveen, dat onderdeel uitmaakt van de Formatie van Nieuwkoop. De veengroei houdt in het westen op wanneer het veen door inbraken van de Zuiderzee en tijdens hoogwaters van de rivieren werd afgedekt met een laag klei (vanaf het late middeleeuwen hield de veengroei op doordat de mens het gebied vanaf de late middeleeuwen ontwaterde). In het gebied ten westen van en rond Staphorst en Rouveen is het veen vooral verdwenen door ontginning en niet afgegraven voor de turfwinning. Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 11 van 25

12 Projectnummer: S Op de hoogtekaart van het plangebied en omgeving (afbeelding 2.2) is te zien dat het plangebied in een vrij vlak gebied ligt, dat zeer geleidelijk afhelt in noordwestelijke richting. De zeer lange, smalle percelen wijzen op de veenbedekking die aanwezig is (geweest). Op deze kaart zijn ook grootschalige bodemverstoringen, zoals afgravingen aangegeven met een zwarte arcering. Het plangebied ligt niet binnen zo n grootschalige verstoring. Afbeelding 2.2: Ligging van het plangebied op het Actueel Hoogtebestand van Nederland (AHN), aangegeven met het rode kader (Bron: Boshoven et al., 2011, bijlage 2). Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 12 van 25

13 Projectnummer: S Bodem Op de Bodemkaart van Nederland schaal 1: (afbeelding 2.3) staat aangegeven dat binnen het plangebied gooreerdgronden in leemarm en zwak lemig fijn zand (code pzn21) voorkomen. Dit bodemtype vormt over het algemeen een overgangsstrook tussen de beekeerdgronden en de podzolgronden. Ook komen ze, zoals binnen het plangebied het geval is, voor als de wat lagere gronden tussen de veldpodzolgronden. In de nabijheid van veldpodzolgronden is in het bovenste deel van de C-horizont soms enige podzolering opgetreden, wat zich manifesteert in de aanwezigheid van een bruin tot geelbruin gekleurde BC-horizont. 6 pzn21 : gooreerdgrond in leemarm en zwak lemig fijn zand zez21 : hoge zwarte enkeerdgrond in leemarm en zwak lemig fijn zand Hn21 : veldpodzolgrond in leemarm en zwak lemig fijn zand chn21 : laarpodzolgrond in leemarm en zwak lemig fijn zand Afbeelding 2.3: Ligging van het plangebied op de Bodemkaart van Nederland 1:50.000, aangegeven met het rode kader (Bron: DLO-Staring Centrum, 1994). De grondwatertrap binnen het plangebied is V. Dit betekent dat de gemiddeld hoogste grondwaterstand ondieper dan 40 cm beneden maaiveld ligt en dat de gemiddeld laagste grondwaterstand dieper dan 120 cm beneden maaiveld ligt. 6 Kuijer en Rosing, Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 13 van 25

14 Projectnummer: S Archeologische waarden in en rondom het plangebied In deze paragraaf wordt gekeken of binnen en rond het plangebied archeologische en/of ondergrondse bouwhistorische waarden bekend zijn. Hiervoor zijn de volgende bronnen binnen de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) geraadpleegd: Centraal Archeologisch Archief (CAA) Centraal Monumenten Archief (CMA) Archeologisch Informatie Systeem (ARCHIS II) Daarnaast zijn de volgende bronnen geraadpleegd: Archeologische Verwachtings- en beleidsadvieskaart van de gemeente Staphorst Basisregistratie Adressen en Gebouwen Op de IKAW (Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden) van de RCE is het plangebied niet gekarteerd, omdat het binnen de bebouwde kom van Staphorst ligt. Het plangebied grenst aan een zone met een hoge archeologische verwachting (bijlage 2). Deze kaarten is indicatief en zal voor het opstellen van een gespecificeerd verwachtingsmodel worden genuanceerd en gepreciseerd, aangezien uit deze kaart niet blijkt wat de aard en ouderdom is van de te verwachten archeologische resten. Op de Archeologische Verwachtings- en beleidsadvieskaart van de gemeente Staphorst (afbeelding 2.4) heeft het plangebied een hoge archeologische waarde. Vanwege het beleid van de gemeente wordt deze kaart als leidend beschouwd. Uit de archieven en ARCHIS II van de RCE blijkt dat binnen het plangebied geen archeologische monumenten, waarnemingen en onderzoeksmeldingen aanwezig zijn (bijlage 2). Uit de directe omgeving (binnen een straal van 500 m) zijn twee onderzoeksmeldingen bekend. Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 14 van 25

15 Projectnummer: S Afbeelding 2.4: Ligging van het plangebied op de Archeologische Verwachtings- en Beleidsadvieskaart van de gemeente Staphorst, aangegeven met het rode kader (Bron: Boshoven et al., 2011, bijlage 6). Monumenten, waarnemingen en onderzoeksmeldingen binnen een straal van 500 m van het plangebied: Onderzoeksmelding : In juni 2012 is de het ARC een bureauonderzoek uitgevoerd betreffende een perceel aan de Gemeenteweg 180. De onderzoekslocatie heeft door de ligging in de historische kern van Staphorst en hoge verwachting op resten uit de nieuwe tijd. In de top van het dekzand kunnen sporen uit de periode laat-paleolithicum tot en met het neolithicum aanwezig zijn. De verwachting voor deze periode is volgens de gemeentelijke verwachtingskaart echter laag. Vanaf 1914 is de onderzoekslocatie bebouwd, daarvoor was het in gebruik als bouwland. De huidige bebouwing is tot ca. 85 cm beneden maaiveld gefundeerd op staal. De nieuwbouw is grotendeels gesitueerd ter plaatse van de huidige bebouwing. Hierdoor is het niet mogelijk om ter plaatse van de nieuwbouw een inventariserend veldonderzoek door middel van boringen uit te voeren, om de intactheid van het bodemprofiel Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 15 van 25

16 Projectnummer: S te bepalen. Door de ligging in de historische kern van Staphorst, is het echter niet uit te sluiten dat op de locatie bewoningsresten uit de nieuwe tijd aanwezig zijn. Aanbevolen werd om het uitgraven van de bouwput door amateurarcheologen te laten begeleiden. Ook het slopen van de ondergrondse delen van de huidige bebouwing zou door amateurarcheologen begeleid kunnen worden. Op deze manier kunnen eventuele resten uit de nieuwe tijd gedocumenteerd worden. Onderzoeksmelding : Op circa 200 m ten zuiden van het plangebied is in mei 2014 een booronderzoek uitgevoerd door de Archeodienst Gelderland ter plaatse van de Gemeenteweg 163. Resultaten van dit onderzoek zijn nog niet in Archis gemeld. Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 16 van 25

17 Projectnummer: S Historische ontwikkeling Voor de historische ontwikkeling is historisch kaartmateriaal en relevante achtergrondliteratuur geraadpleegd, dat in onderstaande paragraaf is weergegeven. De oudste nederzettingsfase van Staphorst (fase 1) bevindt zich in het noordwesten van de huidige gemeente. Hier bevindt zich een huisterp met het toponiem Olde Staphorst, dat in 1346 nog als Antiquo Staphorst bewoond is. De eerste schriftelijke vermelding van deze locatie dateert van 1217 en betreft een hof en vijf hoeven in het veen bij de Reest-Meppelerdiep. Het vondstmateriaal ten zuiden van dit terrein betreft inderdaad laatmiddeleeuws aardewerk, zoals kogelpotaardewerk, Pingsdorf aardewerk, proto-steengoed en echt steengoed.63 Met de voortgaande ontginning van het veengebied werd het dorp driemaal in zuidoostelijke richting verplaatst, voor het eerst rond De boerderijen van Staphorst (fase 2) moeten dan gezocht worden in een bewoningslint nabij de kruising van de Kerkenland en de Rienksweg-Rienkskanaal. Hier ligt een oud kerkhof dat nog steeds bestaat en nu een archeologisch monument is (AMK-terrein 1366). In 1417 zou hier een houten kerk zijn afgebrand, hoewel ter plaatse ook kloostermoppen gevonden zijn. Vermoedelijk in het begin van de vijftiende eeuw wordt Staphorst voor de tweede maal in zuidoostelijke richting verplaatst en is sprake van een nieuw woonlint (fase 3) langs de Olde Dijk, die bij Rouveen overgaat in het Oldepad-Benedenpad. In 1436 wordt namelijk een nieuwe kerk gebouwd bij het nu nog bestaande oude kerkhof aan de Olde Kerkhofsweg (archeologisch monument, AMK-terrein 1365). De derde en laatste verplaatsing was voor 1611, waarbij het huidige Staphorst (fase 4) ontstond langs de bewoningsas Nieuwe Dijk (destijds Niendyck, thans Oude Rijksweg-Gemeenteweg). Deze laatste as is op de topografische kaart goed zichtbaar als een langgerekt boerderijenlint te midden van de voor natte gebieden typerende strokenverkaveling. De kerk die bij dit laatste bewoningslint hoort, volgde overigens pas veel later en dateert van In 1811 vormden Staphorst, Rouveen en IJhorst samen nog de gemeente Hasselterambt, waarvan de naam in 1818 werd veranderd in Staphorst. De bevolking leefde voornamelijk van landbouw en veeteelt. Dankzij een aantal aansluitingen begon het dorp zich te ontwikkelen. Zo kwam in 1828 de afslag bij De Hoek gereed, rechtstreeks aansluitende op de Napoleontische rijksweg naar Meppel. Een economische impuls was het in 1867 gereed gekomen eigen station aan de spoorlijn Zwolle-Meppel. De afzet van melkproducten op de markt van Meppel was van veel betekenis. Later maakte de melkindustrie een eigen ontwikkeling door en verrezen er in de regio maar liefst dertien zuivelfabriekjes. Door de ruilverkaveling, sinds 1931 van kracht, werden aan de oostzijde van het dorp heidegronden in cultuur gebracht. Tevens ontstond over de Staphorster Es een nieuwe verbindingsweg van het buurtschap Lichtmis naar De Hoek, die weer aansloot op de Napoleontische weg. In 1970 werd deze weg, die door het dorp liep, verbreed tot de autosnelweg A28. Na de Tweede Wereldoorlog verrezen in Staphorst een aantal woonwijken die tussen snelweg en het spoor gelegen zijn. De woning aan de Gemeenteweg 175 is gebouwd in 1880, de stal die nu uitgebreid wordt, is gebouwd in Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 17 van 25

18 Projectnummer: S Op het minuutplan uit het begin van de 19 e eeuw (afbeelding 2.5) 8 is te zien dat het plangebied onbebouwd is. Ten zuidwesten van het plangebied is een gebouw aanwezig. Mogelijk is dit een voorganger van de bestaande woning. De spoorbaan bestaat nog niet. Uit de gegevens van de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafels (OAT) 9 behorende bij het minuutplan blijkt dat de percelen, waar het plangebied op ligt in gebruik waren als weiland. Afbeelding 2.5: Ligging van het plangebied op het minuutplan uit het begin van de 19 e eeuw, aangegeven met het rode kader (Bron: Ook op de topografische kaart uit 1933 (afbeelding 2.6) is te zien dat het plangebied in gebruik is als grasland. Op deze kaart is de spoorlijn aanwezig OAT = Oorspronkelijke Aanwijzende Tafel. Dit is een register uit 1832 waarin diverse gegevens in vermeld staan die betrekking hebben op de betreffende percelen, zoals de eigenaar, beroep en woonplaats, alsmede het grondgebruik en de oppervlakte. Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 18 van 25

19 Projectnummer: S Afbeelding 2.6: Ligging van het plangebied op de kaart uit circa 1933, aangegeven met het rode kader (Bron: Bodemverstoring Binnen het plangebied zijn geen bodemverontreinigingen, saneringen of ondergrondse olietanks, benzinepompinstallaties en dergelijke bekend waardoor archeologische resten mogelijk verloren zijn gegaan Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 19 van 25

20 Projectnummer: S Gespecificeerde archeologische verwachting Op basis van bovenstaand bureauonderzoek is voor het plangebied een gespecificeerde archeologische verwachting opgesteld, waarvan de essentie is weergegeven in tabel 2.1. Op de IKAW is het plangebied niet gekarteerd, omdat het binnen de bebouwde kom van Staphorst ligt. Het plangebied grenst aan een zone waar een hoge archeologische verwachting geldt (bijlage 2). Op de Archeologische Verwachtings- en Beleidsadvieskaart van de gemeente Staphorst ligt het plangebied een op de grens van een gebied met een lage verwachting voor alle perioden en een gebied met een hoge verwachting voor de middeleeuwen en de nieuwe tijd. Het plangebied ligt in een dekzandvlakte, die vervlakt is door veen. Dit is een relatief laag gelegen deel van het dekzandlandschap, waar de omstandigheden relatief nat zijn geweest. Lange tijd vond er veengroei plaats in het gebied. Het veen is door de ontginning van het gebied naar verwachting weer verdwenen. Het bewoningslint, waar het plangebied volgens de gemeentelijke verwachtings- en beleidsadvieskaart in ligt is ontstaan in de 16 e of 17 e eeuw. Op grond van deze gegevens wordt de archeologische verwachting voor zowel vuursteenvindplaatsen uit het laat-paleolithicum en het mesolithicum als voor nederzettingsresten uit het neolithicum tot en met de middeleeuwen op laag gesteld. Voor de nieuwe tijd geldt vanwege de ligging i het historisch bebouwingslint een hoge verwachting. Periode Verwachting Verwachte kenmerken vindplaats Diepteligging sporen laat- laag Bewoningssporen, tijdelijke vanaf maaiveld paleolithicum kampementen: vuursteen artefacten, mesolithicum haardkuilen neolithicum laag Nederzetting: cultuurlaag, fragmenten vanaf maaiveld middeleeuwen aardewerk, natuursteen, gebruiksvoorwerpen nieuwe tijd hoog vanaf maaiveld Tabel 2.1: Archeologische verwachting per periode. Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 20 van 25

21 Projectnummer: S Inventariserend Veldonderzoek 3.1 Methode Op basis van het gespecificeerde verwachtingsmodel uit het bureauonderzoek is aan de hand van de Leidraad Inventariserend Veldonderzoek 11 een karterend booronderzoek met een boordichtheid van ten minste 10 boringen per hectare uitgevoerd. Hiermee is het onderzoek verkennend voor vuursteenvindplaatsen uit de steentijd en karterend voor nederzettingsresten uit de latere perioden. Aangezien de oppervlakte van het plangebied circa 600 m 2 bedraagt, is het minimum aantal van 5 boringen gezet. Vanwege het geringe oppervlak en de terreinomstandigheden (bebouwing, verhardingen, begroeiing etc.) zijn de boringen zo gelijkmatig mogelijk over het plangebied verdeeld. De exacte boorlocaties zijn ingemeten met een handheld GPS-apparaat. Er is geboord met een Edelmanboor met een diameter van 12 cm. De boringen zijn uitgevoerd tot minimaal 25 cm in de C-horizont. Het opgeboorde sediment is gezeefd over een zeef met een maaswijdte van 4 x 4 mm en/of verbrokkeld en versneden en geïnspecteerd op de aanwezigheid van archeologische indicatoren. De boringen zijn lithologisch beschreven conform de NEN en bodemkundig 13 geïnterpreteerd. 3.2 Beschrijving en interpretatie van de boorgegevens De locaties van de boringen staan in bijlage 3 en de boorprofielen in bijlage 4. Binnen het terrein zijn geen hoogteverschillen waargenomen. Het terrein is dus relatief vlak. Aan de basis van de boringen is matig fijn, matig siltig zand aangetroffen. Dit zand is geïnterpreteerd als het Laagpakket van Wierden, dat onderdeel uitmaakt van de Formatie van Boxtel. Het dekzand is over het algemeen lichtgrijs van kleur en bevat geen roest. Dit betekent dat het grondwater binnen het plangebied doorgaans vrij hoog staat. De top van de C-horizont ligt binnen het plangebied op een diepte van 60 à 105 cm beneden maaiveld. In boring 1 tot en met 4 ligt direct op de C-horizont een pakket geroerde grond, dat een wisselende hoeveelheid puin bevat. Dit puin is hier vermoedelijk als erfverharding opgebracht. In boring 5 is op de C- horizont van het dekzand een pakket humeus zand aangetroffen. Het betreft vermoedelijke een jong dek, gezien de brokken geel zand met scherpe begrenzingen, die erin zijn aangetroffen. Op de overgang tussen de C-horizont en het humeuze dek is een 20 cm dikke menglaag aanwezig. 3.3 Archeologische indicatoren Bij de controle van het opgeboorde bodemmateriaal zijn geen archeologische indicatoren aangetroffen die wijzen op de aanwezigheid van een archeologische vindplaats. 3.4 Archeologische interpretatie De natuurlijke gooreerdgrond is in het hele plangebied verstoord door graafwerkzaamheden. Vuursteenvindplaatsen bestaan voornamelijk uit strooiing van fragmenten vuursteen en ondiepe grondsporen, 11 SIKB, Nederlands Normalisatie-instituut, De Bakker en Schelling, Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 21 van 25

22 Projectnummer: S zoals haardkuilen, en bevinden zich in de bovengrond van de oorspronkelijke bodem. Aangezien deze bodem is verstoord, zijn eventueel aanwezige vuursteenvindplaatsen verloren gegaan. De lage verwachting voor vuursteenvindplaatsen uit het bureauonderzoek blijft daarom bestaan. Nederzettingsresten uit het neolithicum tot en met de nieuwe tijd bestaan niet alleen uit fragmenten aardewerk, maar ook uit diepere sporen zoals paalgaten en afvalkuilen. Deze sporen kunnen tot in de C- horizont reiken en zijn mogelijk nog intact. Tijdens het booronderzoek zijn echter geen archeologische resten of indicatoren aangetroffen, die wijzen op de aanwezigheid een vindplaats uit deze periode. Daarom blijft de lage verwachting om archeologische waarden uit de perioden neolithicum tot en met de middeleeuwen aan te treffen voor het plangebied bestaan en kan de hoge verwachting voor archeologische resten uit de nieuwe tijd naar laag worden bijgesteld. Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 22 van 25

23 Projectnummer: S Conclusies en aanbevelingen 4.1 Inleiding Het doel van het archeologisch bureauonderzoek was het opstellen van een gespecificeerde archeologische verwachting voor het plangebied. Voor het plangebied gold op basis van het bureauonderzoek een lage verwachting voor vuursteenvindplaatsen uit het laat-paleolithicum en mesolithicum en nederzettingsresten uit het neolithicum tot en met de middeleeuwen. Voor de nieuwe tijd gold een hoge verwachting. Het doel van het inventariserend veldonderzoek is het toetsen van deze verwachting. 4.2 Conclusies / beantwoording onderzoeksvragen Wat is de opbouw van de ondergrond en is het bodemprofiel intact? De ondergrond van het plangebied bestaat uit dekzand, dat wordt gerekend tot het Laagpakket van Wierden, dat onderdeel uitmaakt van de Formatie van Boxtel. In boring 1 tot en met 4 ligt direct op de C-horizont van het dekzand een pakket geroerde grond met een wisselende hoeveelheid puin. In boring 5 is op de C-horizont van het dekzand een humeus dek aangetroffen. Het betreft vermoedelijke een jong dek, gezien de brokken geel zand met scherpe begrenzingen, die erin zijn aangetroffen. Zijn in het plangebied archeologische vindplaatsen aanwezig? In geen van de boringen zijn indicatoren aangetroffen die wijzen op de aanwezigheid van een archeologische vindplaats. De kans dat binnen het plangebied een archeologische vindplaats aanwezig is, wordt daarom klein geacht. Op grond van de beantwoording van de bovenstaande vraag zijn de twee onderstaande onderzoeksvragen niet meer van toepassing. Wat is te zeggen over de horizontale en verticale verspreiding van de archeologische waarden? Wat is de vermoedelijke aard en datering van de archeologische resten? In hoeverre worden eventueel aanwezige archeologische resten bedreigd door de voorgenomen ontwikkeling van het gebied? De verwachting is dat binnen het plangebied geen archeologische resten in situ aanwezig zijn, waardoor ook geen archeologische resten worden bedreigd door de voorgenomen ontwikkeling van het gebied. De lage archeologische verwachting uit het bureauonderzoek voor zowel vuursteenvindplaatsen uit het laatpaleolithicum en mesolithicum als voor nederzettingssporen uit het neolithicum tot en met de middeleeuwen blijft op grond van de resultaten van het veldonderzoek bestaan. De hoge verwachting voor archeologische resten uit de nieuwe tijd kan op grond van de resultaten van het veldonderzoek naar laag worden bijgesteld. Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 23 van 25

24 Projectnummer: S Aanbevelingen Op grond van de resultaten van het onderzoek wordt voor het plangebied geen vervolgonderzoek geadviseerd. Bovenstaand advies vormt een zogenaamd selectieadvies. Met nadruk willen wij de opdrachtgever erop wijzen dat dit selectieadvies nog niet betekent dat al bodemverstorende activiteiten of daarop voorbereidende activiteiten kunnen worden ondernomen. De resultaten van dit onderzoek zullen namelijk eerst moeten worden beoordeeld door de bevoegde overheid (gemeente Staphorst), die vervolgens een selectiebesluit neemt. Er is geprobeerd een zo gefundeerd mogelijk advies te geven op grond van de gebruikte onderzoeksmethoden. De aanwezigheid van archeologische sporen of resten in het plangebied kan nooit volledig worden uitgesloten. Synthegra wil de opdrachtgever er daarom op wijzen dat, mochten tijdens de geplande werkzaamheden archeologische waarden worden aangetroffen, conform artikel 53 van de Monumentenwet uit 1988 (herzien in 2007) een meldingsplicht geldt bij de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap of bij de hem vertegenwoordigende bevoegde overheid, de gemeente Staphorst. Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 24 van 25

25 Projectnummer: S Literatuur en kaarten Literatuur Bakker, H. de en J. Schelling, 1989: Systeem van bodemclassificatie voor Nederland, de hogere niveaus. Staring Centrum, Wageningen. Berkel, G. van, en K. Samplonius, 2006: Nederlandse plaatsnamen. Herkomst en Historie. Prisma, Utrecht. Boshoven, E.H., L.A. Tebbens, A. Buesink, B. Geerts, M. Tump en J.M.J. Willems, 2011: Gemeente Staphorst, een archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart, BAAC rapport V Kuijer, P.C. en H. Rosing, 1994: Bodemkaart van Nederland schaal 1:50.000, toelichting bij kaartblad 21 Oost (Zwolle), Wageningen. Mulder, E.F.J. de, M.C. Geluk, I.L. Ritsema, W.E. Westerhoff en T.E. Wong, 2003: De ondergrond van Nederland. Wolters-Noordhoff, Groningen/Houten Nederlands Normalisatie-instituut, 1989: NEN 5104 grondmonsters. Nederlands Normalisatie-instituut, Delft. Geotechniek - Classificatie van onverharde Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer, 2006: Leidraad inventariserend veldonderzoek; Deel: karterend booronderzoek (aanvulling op de KNA 3.1). SIKB, Gouda. Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer, 2010: Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie, versie 3.2. SIKB, Gouda. Kaarten DLO-Staring Centrum, 1994: Bodemkaart van Nederland schaal 1:50.000, blad 21 Oost (Zwolle), Wageningen. TNO Bouw en Ondergrond, 2008: Geologische overzichtskaart van Nederland 1: ( Topografische Dienst, 1998: Topografische kaart van Nederland, schaal 1: Emmen. Internet (geraadpleegd juli 2014) Synthegra bv, Olmenlaan 6a, NL-3833 AV Leusden 25 van 25

26 Bijlagen:

27 Bijlage 1: Overzicht van relevante geologische en archeologische tijdvakken

28 Overzicht geologische en archeologische tijdvakken Ouderdom in jaren Chronostratigrafie MIS Lithostratigrafie Holoceen 1 Laat- Weichselien (Laat- Glaciaal) Midden- Weichselien (Pleniglaciaal) Vroeg- Weichselien (Vroeg- Glaciaal) Eemien (warme periode) Late Dryas (koud) Allerød (warm) Vroege Dryas (koud) Bølling (warm) Laat- Pleniglaciaal Midden- Pleniglaciaal Vroeg- Pleniglaciaal a 5b 5c 5d 5e Saalien(ijstijd) 6 Formaties: Naaldwijk (marien), Nieuwkoop (veen), Echteld(fluviatiel) Formatie van Kreftenheye Eem Formatie Formatie van Drente Formatie van Boxtel Formatie van Beegden Holsteinien (warme periode) Elsterien(ijstijd) Cromerien (warme periode) Pre-Cromerien Formatie van Urk Formatie van Sterksel Formatie van Peelo

29 Cal. jaren v/n Chr. 14 Cjaren Chronostratigrafie Pollen zones Vegetatie Archeologische perioden Subatlanticum koeler vochtiger Subboreaal koeler droger Vb2 Vb1 Va IVb IVa Loofbos eik en hazelaar overheersen haagbeuk veel cultuurplanten rogge, boekweit, korenbloem Loofbos eik en hazelaar overheersen beuk>1% invloed landbouw (granen) Nieuwe tijd Middeleeuwen Romeinse tijd IJzertijd Bronstijd Neolithicum Atlanticum warm vochtig III Loofbos eik, els en hazelaar overheersen in zuiden speelt linde een grote rol Laat- Weichselien (Laat- Glaciaal) Boreaal warmer Preboreaal warmer Late Dryas Allerød Vroege Dryas Bølling II I LW III den overheerst hazelaar, eik, iep, linde, es eerst berk en later den overheersend parklandschap dennen- en LW II berkenbossen open parklandschap LWI openvegetatiemet kruiden en berkenbomen Mesolithicum Laat-Paleolithicum Midden- Weichselien (Pleniglaciaal) perioden met een poolwoestijn en perioden met een toendra Vroeg- Weichselien (Vroeg- Glaciaal) Eemien (warme periode) perioden met bos en perioden met een subarctisch open landschap loofbos Midden-Paleolithicum Saalien(ijstijd) Vroeg-Paleolithicum Chronostratigrafie voor Noordwest-Europa volgens Zagwijn(1974), Vandenberghe(1985) en De Mulder etal.(2003). Lithostratigrafie volgens De Mulder etal.(2003). Mariene isotoop stadium(mis) volgens Bassinot etal.(1994). Atmosferische data volgens Stuiver etal.(1998). Zuurstofisotoop calibratie(oxcal) versie 3.9 Bronk Ramsey(2003), toegepast op het Laat-Weichselien en het Holoceen. Archeologische periode-indeling en ouderdom volgens de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek(ROB). Vegetatie bewerkt volgens Berendsen(2000). Pollenzones volgens P. Vos& P. Kiden(2005).

30 Bijlage 2: Combinatiekaart IKAW, AMK en Archis waarnemingen

31 ± Combinatiekaart IKAW, AMK en ARCHIS-waarnemingen : Meter 500 :: : : Legenda Begindatering : Paleolithicum : Mesolithicum : Bronstijd archeologische verwachting trefkans hoog (water) middelhoog (water) laag (water) water hoog Nieuwe tijd middelhoog : : Late middeleeuwen laag zeer laag niet gekarteerd onbekend onderzoeksmeldingen S140070_IKAW_Combi_ _HL Archeologisch monument + monumentnummer Terrein van archeologische betekenis Terrein van archeologische waarde Terrein van hoge archeologische waarde Terrein van zeer hoge archeologische waarde Terrein van zeer hoge archeologische waarde, beschermd plangebied

32 Bijlage 3: Boorpuntenkaart

33 Boorpuntenkaart ± schaal: 1:500 Legenda! Boring Grens plangebied S BO-IVO-K_BPkaart_ _HL_1.0 1! 2! 3! 4! ! Meter 0 12,

34 Bijlage 4: Boorprofielen

35 Pagina 1 / 1 Boring: 1 X: ,24 Y: ,29 Boring: 2 X: ,63 Y: , klinker Zand, matig fijn, matig siltig, bruingrijs, Edelmanboor, gevlekt recent geroerd, scherpe ondergrens 0 0 klinker Zand, matig fijn, matig siltig, uiterst puinhoudend, bruin, gevlekt geroerd opgebracht scherpe ondergrens Zand, matig fijn, matig siltig, zwak roesthoudend, lichtbruin, Edelmanboor, gevlekt scherpe ondergrens Zand, matig fijn, matig siltig, lichtgrijs, Edelmanboor, gereduceerd dekzand Chorizont Zand, matig fijn, matig siltig, matig roesthoudend, bruin, Edelmanboor, vlekkerig geroerd scherpe ondergrens Zand, matig fijn, matig siltig, lichtgrijs, Edelmanboor, gereduceerd dekzand Chorizont -120 Boring: 3 Boring: 4 X: ,34 Y: ,22 X: ,27 Y: ,3 0 0 klinker Zand, matig fijn, matig siltig, matig puinhoudend, bruin, Edelmanboor, gevlekt geroerd opgebracht scherpe ondergrens 0 0 klinker Zand, matig fijn, matig siltig, matig humeus, sterk puinhoudend, donker grijsbruin, Edelmanboor, gevlekt geroerd scherpe ondergrens Zand, matig fijn, matig siltig, matig roesthoudend, bruin, Edelmanboor, vlekkerig geroerd scherpe ondergrens Zand, matig fijn, matig siltig, lichtgrijs, Edelmanboor, gereduceerd dekzand Chorizont Zand, matig fijn, matig siltig, sterk humeus, resten hout, donker bruingrijs, Edelmanboor, scherpe ondergrens Zand, matig fijn, matig siltig, matig humeus, resten hout, zwak baksteenhoudend, grijsbruin, Edelmanboor, gevlekt geroerd scherpe ondergrens -120 Zand, matig fijn, matig siltig, zwak roesthoudend, licht oranjegrijs, Edelmanboor, dekzand Chorizont -140 Zand, matig fijn, matig siltig, lichtgrijs, Edelmanboor, gereduceerd, dekzand, Chorizont Boring: 5 X: ,96 Y: , gras Zand, matig fijn, matig siltig, sterk humeus, donkergrijs, Edelmanboor, vlekkerig, jong humeus dek, scherpe ondergrens Zand, matig fijn, matig siltig, zwak humeus, bruin, Edelmanboor, donkergrijs gevlekt, gemengd, scherpe ondergrens Zand, matig fijn, matig siltig, lichtbruin, Edelmanboor, dekzand Chorizont Projectnaam: Projectcode: S140070

36 Legenda (conform NEN 5104) grind klei geur Grind, siltig Klei, zwak siltig geen geur zwakke geur Grind, zwak zandig Klei, matig siltig matige geur sterke geur Grind, matig zandig Klei, sterk siltig uiterste geur Grind, sterk zandig Klei, uiterst siltig olie geen olie-water reactie zwakke olie-water reactie Grind, uiterst zandig Klei, zwak zandig matige olie-water reactie sterke olie-water reactie Klei, matig zandig uiterste olie-water reactie zand Zand, kleiïg Klei, sterk zandig p.i.d.-waarde >0 >1 Zand, zwak siltig Zand, matig siltig leem Leem, zwak zandig >10 >100 >1000 >10000 Zand, sterk siltig Leem, sterk zandig monsters Zand, uiterst siltig geroerd monster overige toevoegingen ongeroerd monster veen Veen, mineraalarm zwak humeus matig humeus volumering overig bijzonder bestanddeel Veen, zwak kleiïg sterk humeus Gemiddeld hoogste grondwaterstand grondwaterstand Veen, sterk kleiïg zwak grindig Gemiddeld laagste grondwaterstand slib Veen, zwak zandig matig grindig water Veen, sterk zandig sterk grindig