OUD <k NIEUW. NÊDECIfVNDSai-INDIE KUNST VAN TIMOR

Transcriptie

1 NÊDECIfVNDSai-INDIE OUD <k NIEUW DIRECTEUR: L. D. PETIT REDACTIE: Prof. T. J. BEZEMER, ED. CUYPERS, T. VAN ERP, Mr. J. G. HUYSER, Prof. Dr. N. J. KROM, W. O. J. NIEUWENKAMP, NOTO SOEROTO e JAARGANG, AFL. 12 APRIL KUNST VAN TIMOR door W. O. J. NIEUWENKAMP de talrijke illustraties in het kort geleden verschenen plaatwerk Malaien" ') [ (um&a i komen drie en dertig duidelijke opnamen voor, die betrekking hebben op Timor. Deze fraaie fotografische opnamen -) geven een groot aantal prachtig bewerkte lepels van hoorn, hout en klapperdop te aanschouwen; talrijke stelen van hout en hoorn van waterscheppers; een aantal kokertjes van bamboe, been en vlechtwerk, en ten laatste enkele weefsels. Van die opnamen hebben wij er een en dertig in deze aflevering kunnen overnemen met toestemming van den uitgever. Op het buitengewoon interessantetimoreesche ornament is, naar ik meen, het eerst de aandacht gevestigd door W. Foy en O. Richter in 1899! ), terwijl vier jaar later J. A. Loebèr Jr. een uitvoerige verhandeling publiceerde over Timoreesch Snijwerk en Ornament" A ). Deze laatste verhandeling bevat een groot aantal afbeeldingen van ornament op kokers van bamboe en been, op kammen en op lepels. Loebèr moest zich met zijn onderzoekingen bepalen tot hetgeen in eenige musea in Europa aan voorwerpen uit Timor voorhanden was. En dat was niet zoo heel veel. Had hij zelf op Timor kunnen verzamelen, dan zou zijn werk ongetwijfeld heel wat vruchtdragender zijn geweest, en zou hij enkele conclusies, waartoe hij komt door het aanschouwen van het weinige, dat verschillende reizigers te hooi en te gras bijeen hadden gebracht, niet of geheel anders gesteld hebben. Zoo begrijpt hij b.v. niet, dat detimorees wel bamboekokertjes en dergelijke kleine voorwerpen versiert en aan zijn woning niet de minste zorg besteedt. Zelfs die der radja's is karig en vluchtig opgezet. Niets is daaraan, wat het aanzien des bewoners kan doen stijgen!" Dat is waar voor ') Malaien, Kunstwerke von Java. Borneo, Bali, Sumba, Timor, Alor, Lèti u.a. aus der SammlungW. O. J. Nieuwenkamp ". 211 afbeeldingen met korte verklaringen. Auriga-Verlag, Steglitzer Str. 48. Berlin. -) Gemaakt door Frau Paula Deetjen, Darmstadt. "') Abhandl. u. Ber. d. Kön. Zoolog. u. Anthr.-Ethnogr. Mus. Dresden. Festschrift No. 3. ') 's-gravenhage, Martinus NijhofF, n 363

2 364 Beker en waterschepper, uit klapperdop en hout. Timor

3 Zelfde voorwerpen als op de vorige afbeelding, van voren gezien 365

4 366 Vrouwenfiguren in hout en hoorn. Timor

5 Stelen van waterscheppers van hoorn. Timor zoover het de woningen betreft; doch hij ziet de groote bijenkorfvormige voorraadschuren of lópó's over het hoofd, en wel daardoor, omdat geen enkele reiziger er op gewezen had, hoe prachtig en met hoeveel zorg die geconstrueerd zijn, hoe mooi ze versierd zijn, en hoe ze wel degelijk getuigenis afleggen van den kunstzin en het aanzien van hem, die ze bouwen liet. Bij het aanschouwen van de (20 jaar later) door mij gepubliceerde teekeningen van zoon lópö ') zal hij ongetwijfeld van gedachte zijn veranderd. D Van de prachtig bewerkte lange lepels van karbouwenhoorn, waarvan er hier een aantal zijn afgebeeld, was er in de meeste musea geen enkel exemplaar te vinden. Alleen Leiden bezat er een gering aantal van. Dit Museum", schrijft Loebèr, is in de mij bekende collecties de eenige verzameling, die dergelijke hoornen lepels uit West-Timor bezit. Maar alle behooren tot serie 1 en 16, de oude collecties, die bijeengebracht zijn door Von Siebold, Macklot en Muller. In geen der latere komen zij voor, wat m. i. wel wijst op zeldzaamheid in deze jaren." D Voor mij is dit echter alleen een bewijs, dat de drie genoemde reizigers wat meer aandacht hebben geschonken aan deze weinig opvallende uitingen van kunstzin, dan de geleerden, die na hen op Timor hebben gereisd. Dat hoornen lepels in deze jaren" niet zoo heel zeldzaam zijn op Timor, wordt afdoende bewezen door het feit, dat ik in korten tijd ongeveer vier honderd stuks wist te verzamelen. Wat zou Loebèr hebben genoten, als hij die groote collectie te zien ') In Een Voorraadschuur en een Offerhuisje op Timor", Nederl. Indië Oud en Nieuw, November-aflev. Jaargang 8, D 367

6 368 Waterscheppers van klapperdop en hout. Timor

7 Houten stelen van waterscheppers. Timor 369

8 370 Stelen van waterscheppers van hoorn. Timor

9 Houten stelen van waterscheppers. Timor had gekregen! Doubletten uit deze collectie heb ik aan de musea in Amsterdam, Leiden en Rotterdam afgestaan, zoodat deze nu ook beter van die prachtige dingen voorzien zijn dan voorheen. De publicatie van Loebèr handelt voornamelijk over het rijke, veel varieerende ornament op kokers van bamboe en been (tibak's). Het was hem reeds opgevallen, dat de versieringen op de beenen kokertjes (zie de foto op blz. 388) in stijl afwijken van de versieringen, die op de bamboekokertjes te vinden zijn (zie de foto's op 384 en 385) '). Ook heeft hij het over de betere verzorging en de extra vermooiing met kralen, die in het bijzonder wijzen op de waarde, door de Timoreezen aan dit soort van kokertjes gehecht! Het weinige voorkomen dezer kokers in Europeesche collecties wijst evenzeer in deze richting. Tegenover het groot getal tibags (van bamboe) zijn mij slechts veertien van deze soort bekend, waarvan het meerendeel door Dr. Ten Kate is verzameld. Zoo gemakkelijk de bamboe-kokers op Timor verkregen worden, zoo lastig is dit blijkbaar bij de beenen kalkkokers. En deze konden niet aan de aandacht van reizigers ontsnapt zijn; indien zij ze gezien hadden, zou hun aandacht stellig getrokken zijn door het zoo duidelijke krokodilmotief, waarop reeds lang de aandacht van ethnologen gevestigd is geweest." ') En de teekeningen op blz. 154, 176 en 177 in dezen jaargang van Nederl. Indië Oud en Nieuw. 371

10 372 Lepels van hoorn. Timor

11 Lepels van hoorn. Timor 373

19 Lepeltjes van klapperdop. Timor Nu, naar mijn gevoelen, is het best mogelijk, dat ze wel degelijk aan de aandacht van talrijke reizigers ontsnapt zijn; die hebben wel meer mooie dingen over het hoofd gezien. Men denke maar eens aan de lepels,... en vooral aan Bali! En dat de Timorees juist zoo bijzonder op dit soort kokertjes gesteld zou zijn, zóó, dat hij er moeielijk afstand van kan doen, dat is mij niet gebleken. Ik heb er tientallen van verzameld en zou er zonder veel moeite meer hebben kunnen verwerven, als ik het verder bijeenbrengen niet had opgegeven, omdat het ornament op deze kokertjes betrekkelijk weinig variatie vertoont. D Verder zijn talrijke van die beenen kokertjes niet met kralen versierd (op de foto op blz. 388, twee van de vier) en bevat mijn collectie talrijke bamboe-kokertjes, die wel met kralen versierd zijn (zie de foto's op blz. 385, 386 en 389), zoodat ook uit dit vermooien" van beenen kokertjes, die speciale voorkeur van den Timorees niet valt op te maken. D De kokertjes van bamboe, die geheel met kralen omkleed zijn, en met franje van kralen en een soort hengseltje van kralen versierd zijn, zooals de drie exemplaren op de foto op blz. 389 waren Loebèr onbekend. Lange en dunne kokers komen niet voor", zoo schrijft Loebèr, evenmin als korte en dikke. Prettig harmonieeren de genomen maten met elkaar, zoodat excessen in dikte of lengte vermeden zijn".') Doch de kokertjes op blz. 386 weergegeven zijn wel lang en dun, en dekoker op blz. 382 ') Daarbij geeft hij eenige maten: 5 c.m. hoog, 2 ;; c.m. doorsnede; 5 bij 4, 7 bij 5, 9 bij 5, 12bij 7. Als grootste lengte van een koker geeft hij 14 c.m. ü 381

20 382 Koker van bamboe. Timor

21 Lepeltjes van klapperdop en hout. Timoi is wel kort en dik. En die lange kokertjes op blz. 386 zijn nog lang niet de langste. De koker in het midden is 18c.M, lang, doch ik bezit er verscheidene, die 30 c.m. en meer meten, en daarbij slechts 1,5 c.m. in doorsnee zijn. U Eigenaardig is, dat bij de lange kokertjes en bij den dikken koker, waarvan de gladde bamboeoppervlakte verwijderd is, het ornament weer overeenkomt met de versieringen op beenen kokertjes. Doch de langste, dunne kokers, waarvan ik zooeven sprak, hebben wel hun gladde buitenhuid behouden, en vertoonen deze versieringen niet. O Voor mij hangt het verschil in karakter tusschen de beide versieringsgroepen (1 ornament op gladde bamboe-kokers, en 2 ornament op bamboe-kokers zonder gladde oppervlakte en op kokers van been) samen met het verschil in materiaal, waarin die versieringen gesneden zijn. * * * En nu nog enkele korte aanteekeningen bij de hier gegeven afbeeldingen. Reeds vroeger ') heb ik gewezen op de zeldzaamheid van plastiek op Timor. De foto's op de blz. 362, 364, 365,.366, 372 en 373 geven daar eenige voorbeelden van. De beelden op blz. 362 zijn 70 en 58 c.m. hoog. Blz. 364 en 365 geven een bakje van klapperdop op een hoog houten voetstuk, een vrouw voorstellende, te zien. De hoogte van het geheel is 35 c.m. Rechts op genoemde foto's staat een waterschepper, eveneens van klapperdop, met houten steel, die ook uit een vrouwefiguurtje bestaat. ] ) Op blz. 153 van dezen jaargang van Nederl. Indië Oud en Nieuw in Van een Zwerftocht door Timor en Onderhoorigheden." n 383

22 384 Kokertjes van bamboe. Timor

23 Kokertjes van bamboe. Timoi De figuur van hout, links op blz. 366 is 27 c.m. hoog. Het poppetje midden op die foto is van hoorn en is van een lepel afkomstig. Het vrouwtje, rechts op deze foto, heb ik reeds vroeger afgebeeld (op blz. 152 van dezen jaargang van Ned. Ind. O. en N.), iets grooter dan hier, en van een andere zijde gezien. Van de drie stelen van hoorn, van waterscheppers, op blz. 367 is de middelste 52 c.m. lang. Dit zijn alle drie bijzonder fraaie exemplaren. De grootste van de beide waterscheppers op blz. 368 is 45 c.m. lang. De stelen zijn van hout, evenals de drie stelen op de foto op blz D De grootste steel, van hoorn, op blz. 370 is 25 c.m. lang. De andere vertoont een fraai gestyleerden krokodil als ornament. D De onderste der drie houten stelen op blz. 371 vertoont een opgerolde slang. Dit schijnt een groote uitzondering te zijn, daar de talrijke houten stelen, die ik bezit, allen bijna uitsluitend gestyleerde vogels, (kippen) vertoonen. De elf foto's op blz. 372 tot en met 381, en die op blz. 383 geven vijf en veertig groote en kleine lepels te aanschouwen van hoorn, klapperdop en hout. De middelste lepel op blz. 372 is 31 c.m. lang, evenals de langste lepel op blz De grootste lepel op blz. 374 is nog iets langer, n.l. 33 c.m. Het ornament op de prachtig versierde stelen, die aan de achterzijde met evenveel zorg bewerkt zijn, als aan de voorzijde, is voornamelijk samengesteld uit gestyleerde menschen, krokodillen, slangen en vogels (hanen en kippen). 385

24 Kokertjes van bamboe. Timor Merkwaardig is, dat in talrijke stelen van lepels van hoorn, op kunstmatige wijze een knik is gemaakt, zooals dit te zien is bij de lepels op blz. 378, 379, bij het lepeltje links op blz. 380 en bij de twee kleine lepeltjes, rechts, op blz In dien knik is dan een kuiltje gemaakt, waarin, als men den lepel gebruikt, de duim wordt geplaatst. Bij de lepeltjes van klapperdop is zoon kuiltje vanzelf ontstaan, doordat de lepel uit den top van de schaal van de kokosnoot is gesneden; daarbij is er dan tevens vaak op gelet, dat één van de drie oogen van de kokosnoot midden in dien knik komt te liggen, zooals bij drie van de vier lepeltjes op blz. 381 het geval is. Het langste van die lepeltjes meet 16 c.m. Het grootste lepeltje op blz. 383, dat van hout is, is 9,5 c.m. lang. D Van de kokertjes van bamboe en been op de foto's op blz. 382 en op blz. 384 tot en met 389, heb ik reeds een en ander medegedeeld. Het grootste kokertje op blz. 384 (derde koker van links naar rechts op de onderste afbeelding) is 13,5 c.m. hoog. Het ornament op dien koker 386

25 Kokertjes van been en bamboe, met bladtin omkleed. Timor heb ik reeds vroeger afgebeeld, bijna op ware grootte, en geheel uitgevouwen, op blz. 176van dezen jaargang van Ned. Indië O. en N. De teekening op blz. 177 aldaar geeft een ornament te zien dat veel punten van overeenkomst heeft met het ornament op het kokertje, dat geheel rechts op genoemde foto op blz. 384 voorkomt; ik heb het echter naar een ander exemplaar geteekend. D Ten slotte zijn hier achter nog drie afbeeldingen opgenomen van weefsels van Timor, die u eenig denkbeeld kunnen geven van het ornament, waarmede die weefsels versierd zijn. D Rome, Januari

26 388 Kokertjes van been. Timor

27 Kokertjes van bamboe, met kralen omkleed. Timor 389

28 390 Weefsel van Timor

29 Weefsel van Timor 391

30 392 Weefsel van Timor

31

32

33