Conceptwetsvoorstel Rechtsbijstand en Politieverhoor. Een noodzakelijk wetsvoorstel kritisch getoetst. Emilie Schoots

Transcriptie

1 Conceptwetsvoorstel Rechtsbijstand en Politieverhoor Een noodzakelijk wetsvoorstel kritisch getoetst Emilie Schoots 29 april 2012

2 Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Inleiding Introductie Juridisch kader Nationale regelgeving Internationale regelgeving Algemene beginselen Opbouw 10 Hoofdstuk 2 Uiteenzetting van wetsvoorstel rechtsbijstand en politieverhoor Doel Hoofdlijnen Recht op consultatie en bijstand van raadsman tijdens politieverhoor Verduidelijking van rechten van de verdachte en regeling van het verhoor Actualisering van de dwangmiddelen van aanhouding vanwege verdenking van een strafbaar feit Herziening van het dwangmiddel: ophouden voor onderzoek Herziening van de regeling van de inverzekeringstelling Minderjarigen Belangrijkste artikelen uitgelicht Recht op consultatiebijstand Recht op aanwezigheid/ bijstand raadsman tijdens politieverhoor Minderjarige verdachten Kader wetsvoorstel 20 Hoofdstuk 3 - Ontwikkelingen in aanloop naar het wetsvoorstel Maatregelen naar aanleiding van de Schiedammer parkmoord Experiment raadsman bij politieverhoor Uitspraken van het Europees Hof van de Rechten van de Mens en de Hoge Raad Aanwijzing rechtsbijstand politieverhoor EU-richtlijn inzake rechtsbijstand in strafzaken 28 Hoofdstuk 4 Jurisprudentie Europees Hof van de Rechten van de Mens Jurisprudentie Jurisprudentie van het Europees Hof voorafgaand aan Salduz Salduz versus Turkije (27 november 2008) Panovits versus Cyprus (11 december 2008) Shabelnik tegen Oekraïne (19 februari 2009) Płonka versus Polen (31 maart 2009) Pishchalnikov tegen Rusland (24 september 2009) Dayanan versus Turkije (13 oktober 2009) Demirkaya versus Turkije (13 oktober 2010) Adamkiewicz versus Polen (2 maart 2010) Brusco versus Frankrijk (11 oktober 2010) Sebalj versus Kroatië (24 juni 2011) Kader jurisprudentie Europees Hof 45 3

3 4.3. Beoordeling wetsvoorstel in het licht van de jurisprudentie van het ERHM Jurisprudentie van het Europees Hof in vergelijking met wetsvoorstel Conclusie 48 Hoofdstuk 5 Jurisprudentie van de Hoge Raad Jurisprudentie Het leidende arrest van de Hoge Raad betreffende het recht op rechtsbijstand De conclusie van de AG Daaropvolgende jurisprudentie van de Hoge Raad Kader jurisprudentie Hoge Raad Beoordeling wetsvoorstel in het licht van de jurisprudentie van de Hoge Raad Jurisprudentie van de Hoge Raad in vergelijking met het wetsvoorstel Conclusie 61 Hoofdstuk 6 Ontwerp EU-richtlijn Introductie van de ontwerp EU-richtlijn Inhoud van de ontwerp EU-richtlijn Doelstelling en reikwijdte Inhoudelijk Kader ontwerp EU-richtlijn Beoordeling wetsvoorstel in het licht van ontwerp EU-richtlijn Regelgeving ontwerp EU-richtlijn in vergelijking met wetsvoorstel Conclusie 70 Hoofdstuk 7 Opinie, adviezen en het wetsvoorstel Algemene discussie Opinie en het wetsvoorstel Rechtsgeleerden en het wetsvoorstel Juridische instanties en het wetsvoorstel Raad voor de rechtspraak Nederlandse Orde van advocaten Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak Raad voor de Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming Kader Opinie en adviezen Beoordeling opinie en adviezen en het wetsvoorstel Commentaar en adviezen bij elkaar opgeteld Conclusie 88 Hoofdstuk 8 Conclusie Consultatierecht voorafgaand aan het verhoor Wanneer Duur Afstand doen Afwijken Aanwezigheid raadsman tijdens het verhoor Voorwaarden Houding raadsman Afwijken Verzuim Minderjarige 95 4

4 8.5. Conclusie 96 Bibliografie 98 Bijlagen 104 Bijlage I Artikelen ontwerp EU-richtlijn 104 Bijlage II Taken waartoe een raadsman minimaal bevoegd is 107 Bijlage III Minimale uitgangspunten voor rechtsbijstand tijdens verhoor 109 5

5 Hoofdstuk 1 Inleiding 1.1. Introductie In 1986 is door de heren Glasz en Minkjan een conceptwetsvoorstel opgesteld, betreffende de (versterking van de) rechtsbijstand in de eerste fase van het strafproces. 1 De aanleiding hiertoe was een uitspraak van de Hoge Raad, waarin werd bepaald dat uit de Nederlandse wetgeving 2 geen recht op aanwezigheid van een raadsman tijdens het politieverhoor kon worden afgeleid. Zij achtten deze wetswijziging met name van belang door het toegenomen belang van het opsporingsonderzoek en het daarmee verbonden belang om de positie van de verdachte in deze fase van het onderzoek te versterken ten opzichte van de opsporende autoriteiten. 3 Behalve het recht van een verdachte op consultatie met een raadsman voorafgaand aan het verhoor, werd in het voorstel aan de verdachte ook het recht op aanwezigheid van een raadsman tijdens het verhoor toegekend. Na de nodige discussie over de wenselijkheid en noodzaak om beide rechten vast te leggen in het Wetboek van Strafvordering, schiet het hierin kennelijk tekort en is het conceptwetsvoorstel op de plank blijven liggen en niet verder in behandeling genomen. Desondanks duurt de discussie omtrent het onderwerp voort. Op het moment dat het Europees van de Rechten van de Mens (Europees Hof) in 2008 uitspraak doet in de zaken Salduz en Panovitz laait de discussie op (tot een hoogtepunt). 4 De nodige ontwikkelingen die zich, zowel voor als na de genoemde uitspraken, voordoen op Europees en nationaal niveau nijpen tot herziening van de verdedigingsrechten van verdachten en verduidelijking van de rol van de raadsman in de eerste fase van het strafproces. Op 15 april 2011, een kwart eeuw later, doen de heren Opstelten en Teeven, respectievelijk Minister en Staatssecretaris van Veiligheid en Justitie eenzelfde poging: het conceptwetsvoorstel rechtsbijstand en politieverhoor (wetsvoorstel) wordt gepresenteerd en voorgelegd ter consultatie. Het wetsvoorstel kent een overeenkomstige strekking, in die zin dat het is gestoeld op het toekennen van rechten aan de verdachten in de eerste fase van het strafproces, namelijk het recht van verdachten een raadsman te consulteren voorafgaand aan het (eerste) verhoor en het recht van (sommige) verdachte op aanwezigheid van een raadsman tijdens het politieverhoor. 5 Zoals de titel van het wetsvoorstel doet vermoeden is het opgesteld om de 1 Wackie Eysten 1988, p Artikelen 28 en 50 Sv, huidig wetboek. 3 Glasz & Minkjan 1986, p EHRM 27 november 2008, nr /02 (Salduz versus Turkije), EHRM 11 december 2008, nr. 4268/04 (Panovits versus Cyprus) 5 De consultatieperiode van het onderhavige wetsvoorstel is reeds enige tijd gesloten. Ondanks de wens van beide ontwerpers het wetsvoorstel na de zomer van 2011 aan de Ministerraad voor te leggen, met het 6

6 genoemde verdedigingsrechten te codificeren. De titel dekt echter niet de gehele lading, zo omvat het wetsvoorstel ook wijzigingen ter verduidelijking van de rechten van de verdachte, actualisering van de dwangmiddelen aanhouding op- en buiten heterdaad, herziening van het dwangmiddel ophouden voor onderzoek en de herziening van de inverzekeringstellingsregeling. De noodzaak en wenselijkheid tot verandering van de rechtsbijstand in de eerste fase van het strafproces, waarop het eerdere wetsvoorstel is gesneuveld kan, gezien de ontwikkelingen, erkenning en codificering van de eerder genoemde rechten niet langer uitblijven. Het is echter de vraag of hetgeen noodzakelijk mag worden geacht in het onderhavige wetsvoorstel tot uiting komt. Kortom, dekt het wetsvoorstel de lading waartoe de ontwikkelingen nijpen? Dit zal niet het geval blijken Juridisch kader Alvorens het wetsvoorstel, in het volgende hoofdstuk, uiteen zal worden gezet is het van belang het juridische kader aan te geven waarin het wetsvoorstel moet worden bezien. Allereerst zal worden ingegaan op de huidige nationale wetgeving die het recht op rechtsbijstand in de eerste fase van het strafproces betreft, waarna vervolgens aandacht zal worden besteed aan de internationale wetgeving Nationale regelgeving Voor de rechtsbijstand in de eerste fase van het strafproces zijn voornamelijk artikel 28 Sv, het recht op rechtsbijstand, en artikel 50 Sv, vrij verkeer met een raadsman, van belang. Daarnaast is ook de Aanwijzing rechtsbijstand politieverhoor 6 (Aanwijzing) van groot belang. Op grond van artikel 28 Sv, eerste en tweede lid, heeft een verdachte recht op rechtsbijstand van een raadsman telkens wanneer hij dit verzoekt en zoveel mogelijk. Het artikel valt onder de tweede titel (de verdachte) in het eerste boek (algemene bepalingen) van het Wetboek van Strafvordering. In deze titel zijn de rechten en bevoegdheden die een verdachte toekomt tijdens een proces neergelegd. Uit de Memorie van Toelichting (MvT) blijkt dat het Wetboek van Strafvordering van toepassing is op het gehele proces, waaronder ook het vooronderzoek. Sterker nog, de invoering van het nieuwe Wetboek van Strafvordering had primair als doel het vooronderzoek dusdanig te wijzigen, dat ook hier met de rechten van de verdachte rekening wordt gehouden, door deze te erkennen en waarborgen. 7 Het recht op rechtsbijstand bestaat dus oog op een adviesaanvraag aan de Raad van State, is dit nog niet gebeurd en is hierover tot op heden niet meer duidelijkheid. Het kan dan ook nog enige tijd duren voordat wetsvoorstel, al dan niet een aangepaste versie, wet zal zijn. 6 Staatscourant, Aanwijzing rechtsbijstand politieverhoor, nr. 4003, 16 maart Kamerstukken II 1913/1914, 286, nr. 3 (MvT), p. 2 en 3. 7

7 ook (al) in de eerste fase van het strafproces. In de praktijk komt deze waarborging in het vooronderzoek meestal niet tot stand. Uit de praktijk volgt dat uit het feit dat in een aantal bepalingen uitdrukkelijk is neergelegd, dat de verdachte zich kan laten bijstaan door een raadsman, dit niet het geval is wanneer deze uitdrukkelijke vermelding achterwege blijft. Artikel 28 Sv dient in samenhang met artikel 50 Sv gelezen te worden. Laatstgenoemd artikel valt onder de derde afdeling, bevoegdheden van den raadsman betreffende het verkeer met den verdachte en de kennisneming van processtukken, van de derde titel, de raadsman, van het eerste boek. Tezamen vormen de artikelen de voorwaarden voor een effectieve verdediging. 8 De doelstelling van artikel 50 Sv is de rechtsbijstand door een raadsman, voor de rechtens van zijn vrijheid beroofde verdachte, effectief mogelijk te maken door vrije toegang tot de verdachte en vertrouwelijke communicatie met de verdachte te waarborgen. Hierbij speelt echter hetzelfde probleem als bij de toepassing van artikel 28 Sv: het artikel wordt niet onbeperkt van toepassing geacht op de eerste fase, het vooronderzoek. van het strafproces. Ondanks dat beide artikelen hiertoe geen aanleiding geven, wordt de rechtsbijstand die in beide artikelen is neergelegd niet in de praktijk op het vooronderzoek van toepassing geacht. Volgens de Hoge Raad hadden kunnen aan de wet geen argumenten worden ontleend dat het recht op bijstand tijdens het politieverhoor bestaat. 9 De Hoge Raad is hier inmiddels op teruggekomen. De Aanwijzing, die sinds 1 april 2010 van kracht is, is voor het onderhavige onderwerp van groot belang. Behalve dat de Aanwijzing een aanvullende werking kent op het Wetboek van Strafvordering, is het wetsvoorstel daarnaast een vertaling van de Aanwijzing, aldus Minister Opstelten. 10 De Aanwijzing, als reactie op uitspraken van het Europees Hof, is een tijdelijke oplossing waarin de rechtsbijstand in de eerste fase van het strafproces nader wordt ingevuld. Aangezien de Aanwijzing dermate belangrijk is wordt er later in dit schrijven nog uitgebreid bij stil gestaan en volstaat deze korte beschrijving voor nu Internationale regelgeving In het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens (EVRM) is in artikel 6 het recht op een eerlijk proces neergelegd. Het eerste lid van dit artikel bepaalt dat dit recht aan eenieder toekomt in the determination of his civil rights and obligations or of any criminal charge against him. In het tweede en derde lid zijn verschillende waarborgen opgenomen die een eerlijk proces dienen te garanderen, waarbij het laatst genoemde lid verschillende minimale rechten toekent aan een verdachte, die hem toekomen ter bescherming van zijn recht op een eerlijk proces. In sub c van het derde lid is in het bijzonder het recht op rechtsbijstand neergelegd. Op grond 8 Spronken 2001, p. 335 en HR 22 november 1983, NJ 1984, Opstelten & Teeven 2011, p. 2. 8

8 hiervan heeft eenieder tegen wie een vervolging is ingesteld het recht heeft op legal assistance. Dat het recht op legal assistance ook op het vooronderzoek van toepassing is blijkt ondubbelzinnig uit de jurisprudentie van het Europees Hof, zoals later in dit schrijven nog aan bod zal komen. Hoe dit recht op rechtsbijstand verder ingevuld dient te worden is gelijk aan de vraag hoe het wetsvoorstel zich verhoudt tot de Europese jurisprudentie en zal nog uitvoerig worden besproken (in hoofdstuk 2) Algemene beginselen Aan het recht op rechtsbijstand in de eerste fase van het verhoorproces liggen enkele algemene beginselen ten grondslag die van belang zijn om de artikelen, rechterlijke uitspraken en de discussie in het juiste licht te kunnen plaatsen. In het navolgende wordt kort het nemotenetur beginsel, het daaruit voortvloeiende zwijgrecht en de cautieplicht, en de equality of arms besproken. Het nemo-tenetur beginsel houdt in dat niemand mag worden gedwongen bewijs te leveren dat tegen hem wordt of zal worden gebruikt. 11 De achterliggende belangen achter dit beginsel zijn het pressieverbod, de menselijke waardigheid, de procesautonomie van de verdachte en de betrouwbaarheid van het bewijs. In de visie van het pressieverbod is het nemo-tenetur beginsel vooral bedoeld als instructienorm voor de overheid om geen ontoelaatbare druk op de verdachte uit te oefenen om zichzelf te beschuldigen. 12 Het recht op bijstand van een advocaat tijdens het politieverhoor wordt in de doctrine en door het Europees Hof beschouwd als een uiting van het nemo tenetur-beginsel, meer bepaald als een garantie om zelf-incriminatie te voorkomen, alsook als een waarborg tegen een slechte behandeling door de politie. 13 In deze visie hangt het nemo-tenetur beginsel nauw samen met het zwijgrecht 14, het niet verplicht zijn tot antwoorden op vragen van (gerechtelijke) autoriteiten, van de verdachte: het gaat vooral om het voorkomen van fysieke en psychische druk op de verdachte om hem verklaringen te ontlokken. Het zwijgrecht is in die zin een uitvloeisel van het nemo-tenetur beginsel. Uit het zwijgrecht vloeit de cautieplicht 15 voort. Ondanks dat hierover in dit schrijven maar een enkele keer aandacht aan zal worden besteed is het toch van belang hier kort op in te gaan gezien de belangrijke plaats die dit beginsel inneemt in het recht op eerlijk proces. Daarnaast wordt in dit wetsvoorstel de cautieplicht uitgebreid, doordat het de autoriteiten verplicht de 11 Koops 2000, p Koops 2000, p Van Cauwenberghe 2009, p Artikel 29 lid 1 Sv. 15 Artikel 29 lid 2 Sv. 9

9 verdachte te wijzen op zijn recht op rechtsbijstand. Een verdachte moet ten alle tijden de cautie krijgen, zodat hij weet dat hij geen antwoord hoeft te geven op vragen die hem worden gesteld indien hij dat niet wilt. In bepaalde gevallen kan een verdachte beter zwijgen. Het zwijgrecht is daardoor een belangrijk onderdeel van het nemo-teneturbeginsel. Het zou tot het takenpakket van de advocaat kunnen behoren om zijn cliënt in te lichten over het zwijgrecht bij het verlenen van bijstand. Voorts is het beginsel van de equality of arms als waarborg van recht op een eerlijk proces van belang. Het beginsel houdt in dat: in de verschillende fasen van het proces, inclusief het eventuele onderzoek dat daaraan voorafgaat, de procespartijen een gelijkwaardige positie behoren in te nemen. 16 Kortom zowel de rechten van de vervolgende als de vervolgde partij dienen evenwichtig te worden gewaarborgd. 17 Noemenswaardig is dat dit evenwicht tussen de verschillende procespartijen in de voorloper van het huidige Wetboek van Strafvordering uit balans was. Om die reden is in het huidige Wetboek van Strafvordering meer aandacht besteed aan de toekenning en het vastleggen van de rechten die de verdediging en de overheid toekomen Opbouw Dit schrijven is opgebouwd op basis van een hoofdvraag die beantwoord wordt aan de hand van meerdere deelvragen. De vraag die centraal staat in dit schrijven luidt als volgt: Voldoet het wetsvoorstel rechtsbijstand en politieverhoor aan de noodzakelijke standaard, aangaande de rechtsbijstand in de eerste fase van het strafproces? Alvorens over wordt gegaan op de beantwoording van de hoofdvraag door de deelvragen, zal allereerst het wetsvoorstel uiteen worden gezet en nader worden ingegaan op de belangrijkste bepalingen (hoofdstuk 2). Vervolgens wordt dieper ingegaan op de ontwikkelingen die ten grondslag liggen aan (de noodzaak tot) het wetsvoorstel (hoofdstuk 3). Voorts worden de volgende deelvragen behandeld: in hoeverre verhoudt het onderhavige wetsvoorstel zich tot de jurisprudentie van het Europees Hof (hoofdstuk 4), de jurisprudentie van de Hoge Raad (hoofdstuk 5), de ontwerp EU-Richtlijn (hoofdstuk 6) en tot slot tot de heersende opinie en adviezen omtrent het wetsvoorstel door verscheidene Nederlandse rechtsgeleerden en juridische instanties (hoofdstuk 7)? 16 Akkermans e.a. 2005, p Het beginsel van equality of arms is voor wat betreft het strafrecht en burgerlijk recht neergelegd in art. 6 lid 1 EVRM en art. 14 lid 1 IVBPR. 17 Spronken 1994, p. 107 t/m

10 Voor de beantwoording van een deelvraag zal eerst de betreffende rechtsbron uiteen worden gezet en vervolgens steeds worden besproken aan de hand van dezelfde onderzoekpunten, waardoor uit iedere rechtsbron een kader volgt. Dit kader geeft weer wat noodzakelijk volgt uit de desbetreffende rechtsbron, kortom welke minimale rechten hieruit voortvloeien. Met dit kader wordt het wetsvoorstel vergeleken, om vervolgens tot een deelconclusie te komen: het antwoord op de vraag in hoeverre het wetsvoorstel zich verhoudt tot de besproken rechtsbron. Tot slot kan op grond van de kaders die voortvloeien uit de verschillende rechtsbronnen en de daarop gebaseerde deelconclusies worden bepaald of het wetsvoorstel noodzakelijk is. Door dezelfde onderzoekpunten van de verschillende kaders met elkaar te vergelijken zal ik tot een wetenschappelijke conclusie komen, die luidt dat het wetsvoorstel op meerdere punten de nodige aanpassing behoeft, om het wetsvoorstel van de minimale rechten te voorzien die noodzakelijk worden geacht op grond van de besproken rechtsbronnen. Daarbij zullen de nodige aanbevelingen worden gedaan (hoofdstuk 8). 11

11 Hoofdstuk 2 Uiteenzetting van wetsvoorstel rechtsbijstand en politieverhoor Alvorens de noodzakelijkheid en gewenstheid van het wetsvoorstel te toetsen aan verscheidene rechtsbronnen, is het van belang deze uiteen te zetten. Hierbij is enkel gebruikt gemaakt van het wetsvoorstel en de Memorie van Toelichting, om voor zover mogelijk eigen interpretatie en toevoegingen uit te sluiten. Allereerst zal kort het doel van het wetsvoorstel worden beschreven. Vervolgens worden de hoofdlijnen van het wetsvoorstel uiteengezet conform de volgorde die in het wetsvoorstel wordt aangehouden. Tot slot worden de belangrijkste artikelen uitgelicht Doel Het doel van het wetsvoorstel is in het Wetboek van Strafvordering een bepaling op te nemen, die mogelijk maakt dat een verdachte zich in een eerder stadium, dan nu in de wet is vastgelegd, kan beroepen op bijstand van een raadsman. Daarmee wordt een verdachte die is aangehouden vanwege een strafbaar feit, teneinde nader gehoord te worden op een politiebureau, het recht toegekend op rechtsbijstand, in de vorm van onderhoud met een raadsman voorafgaand aan het politieverhoor; het zogenaamde consultatierecht. Voorts strekt het wetsvoorstel tot toekenning van het recht op rechtsbijstand tijdens het politieverhoor ter zake van strafbare feiten die zijn bedreigd met een gevangenisstraf van zes jaar of meer. In aansluiting daarop bevat het wetsvoorstel aangepaste bepalingen betreffende het informeren van de verdachte omtrent zijn rechten, de regeling van de aanhouding, het ophouden voor onderzoek, het verhoor, de voorgeleiding en de toewijzing van rechtsbijstand in de eerste fase van de strafrechtelijke procedure. Tot slot beoogt het wetsvoorstel vereenvoudiging van de bestaande regelingen in de praktijk Hoofdlijnen Recht op consultatie en bijstand van raadsman tijdens politieverhoor Het wetsvoorstel strekt in de eerste plaats tot het codificeren van het recht op rechtsbijstand van de aangehouden verdachte voorafgaand aan het eerste politieverhoor en een beperkte vorm van bijstand van een raadsmijn tijdens het politieverhoor. Het recht op rechtsbijstand in de vorm van een overleg voorafgaand aan het eerste verhoor, komt toe aan alle aangehouden verdachten. Deze grondslag verzekert dat er daadwerkelijk 18 Memorie van Toelichting Rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p

12 rechtsbijstand wordt verleend in de gevallen waarin de verdachte dat uitdrukkelijk wenst, maar ook in de gevallen waarin, los van de wens van de verdachte, zo veel in het geding is dat voor een behoorlijke rechtspleging is verzekerd dat de verdachte wordt bijgestaan door een raadsman, namelijk verdenking van een strafbaar feit waarop naar de wettelijke omschrijving gevangenisstraf is gesteld van zes jaar of meer. De gang van zaken volgens het wetsvoorstel zal als volgt moeten verlopen: 19 Aan alle aangehouden verdachten moet worden medegedeeld dat zij recht hebben op bijstand van een raadsman voorafgaand aan het politieverhoor. Niet voor alle verdachten behoeft evenwel mededeling te worden gedaan aan de raad voor rechtsbijstand. Of een mededeling aan de raad voor rechtsbijstand voor het oproepen van rechtsbijstand moet worden gedaan, moet worden bepaald door de hulpofficier van justitie bij de voorgeleiding. Deze dient daarbij te differentiëren tussen strafbare feiten waarvoor voorlopige hechtenis is toegelaten en voor welke dit niet het geval is. Bij overtredingen en misdrijven waarvoor geen voorlopige hechtenis is toegelaten, wordt een verdachte in de gelegenheid gesteld om zichzelf van rechtsbijstand te voorzien. De politie hoeft van zijn wens om te worden bijgestaan door een raadsman geen mededeling te doen aan de raad voor rechtsbijstand. Tevens komen de kosten van rechtsbijstand niet in aanmerking voor gefinancierde bijstand. In het geval de verdachte wordt verdacht van en strafbaar feit waarvoor wel voorlopige hechtenis is toegelaten, moet de raad voor rechtsbijstand worden geïnformeerd. Zij wijst vervolgens een raadsman aan. De raadsman zal de verdachte gedurende maximaal dertig minuten bijstaan voor de aanvang van het politieverhoor. Een verdachte kan afstand doen van zijn consultatierecht. Eenzelfde differentiatie is aangebracht in of en hoe dit mogelijk is. Er wordt onderscheid gemaakt tussen gevallen waarvoor een gevangenisstraf van zes jaar of meer kan worden opgelegd en waar dit niet het geval is. In het eerste geval kan een verdachte geen afstand doen van zijn recht op consultatiebijstand, zonder dat hij daarover met een raadsman heeft gesproken. Een voorwaarde is dat duidelijk moet zijn dat de verdachte vrijwillig en met volledig en geïnformeerd bewustzijn van de consequenties afstand heeft gedaan van zijn recht. 20 Na overleg met de raadsman kan de verdachte besluiten afstand te doen van zijn recht op bijstand tijdens het verhoor. Een verdachte kan ten alle tijden op dit besluit terug komen en alsnog aanspraak maken op het recht op rechtsbijstand. Voor een verdachte van een strafbaar feit dat met minder dan zes jaar gevangenisstraf is bedreigd, is het mogelijk om zonder voorafgaand overleg met een raadsman, afstand te doen van zijn consultatierecht. 19 Memorie van Toelichting Rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p. 18 en Memorie van Toelichting Rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p

13 Voorts is het voorstel dat de raadsman van de verdachte, in zaken waar het gaat om een strafbaar feit waarop een wettelijke gevangenisstraf van zes jaar of meer is gesteld, op diens verzoek tot het bijwonen van het verhoor wordt toegelaten. Voor de verdachte staat veel op het spel; in deze fase gaat het immers om vrijheidsbeneming, eerst op grond van inverzekeringstelling; daarna bij de aanwezigheid van ernstige bezwaren: bewaring. Er is echter een uitzonderingsgrond. De raadsman kan toegang tot het verhoor worden ontzegd, indien dit in het belang is van het onderzoek. Wanneer de toegang van de raadsman wordt geweigerd, moet dit aan de officier van justitie worden gemeld. Als de officier van justitie het niet eens is met de beslissing de toegang van de raadsman tot het verhoor te weigeren, kan hij opdracht geven de raadsman alsnog toe te laten. Bij weigering van de toelating van de raadsman moet een opname van het verhoor worden gemaakt, zodat de rechtmatigheid van het verhoor indien nodig achteraf gecontroleerd kan worden. Wanneer het een verdachte betreft, aangehouden voor een strafbaar feit waar een gevangenisstraf van minder dan zes jaar is gesteld, is deze bijstand tijdens het verhoor niet mogelijk. Het is echter wel mogelijk voor een verdachte, volgens reeds geldend recht, om een verzoek te doen tot (tussentijds) overleg met een raadsman Verduidelijking van rechten van de verdachte en regeling van het verhoor Op twee fronten vindt in het wetsvoorstel verduidelijking van rechten van een verdachte plaats. Allereerst betreft het een codificatie van het meedelen van reeds bestaande rechten van de verdachte. Het betreft het recht om op de hoogte gesteld te worden van het strafbare feit waarvan hij verdacht wordt, het recht op rechtsbijstand en het recht op bijstand van een tolk voor degene die de Nederlandse taal niet of onvoldoende machtig is. 22 Ten tweede is een regeling van het verhoor opgenomen. Het betreft een bepaling die de juiste weergave van een verhoor aanscherpt, zowel schriftelijk als op geluids- of beeldband. Buiten dat dit zal bijdragen aan de kwaliteit van de opsporing, draagt aanscherping van een goede weergave van het verhoor bij aan een deugdelijke oordeelsvorming van de rechter over de door de verdachte afgelegde verklaring en de totstandkoming daarvan. 23 Door de codificering en precisering van het recht op rechtsbijstand, de aanpassing van de regeling betreffende de toevoeging van advocaten en de reeds ingezette beleidswijziging op basis van de Aanwijzing is een belangrijke verandering opgetreden in de werkwijze van politie, OM en advocatuur. Deze verandering brengt gevolgen met zich mee voor de volgende dwangmiddelen Op grond van het huidige artikel 28 Sv. 22 Memorie van Toelichting Rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p. 40 en Memorie van Toelichting Rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p Memorie van Toelichting Rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p

14 Actualisering van de dwangmiddelen van aanhouding vanwege verdenking van een strafbaar feit Artikelen betreffende de aanhouding voor strafbare feiten op- en buiten heterdaad worden meer in lijn gebracht met de dagelijkse praktijk. De betekent dat de opsporingsambtenaar, die veruit in de meeste gevallen de aanhouding verricht, dit overneemt van de in de huidige wettekst vooropgestelde(hulp)officier van justitie. Door deze aanpassing ontstaat ook een betere aansluiting op de hierna volgende en ingrijpendere dwangmiddelen: het ophouden voor het onderzoek en de inverzekeringstelling Herziening van het dwangmiddel: ophouden voor onderzoek Deze voorgestelde noodzakelijke wijziging omvat de regeling van het ophouden voor onderzoek en het daarvan deel uitmakende ophouden voor verhoor. Ten opzichte van de huidige situatie is het gewenst om meer ruimte vrij te maken voor het daadwerkelijk horen van de verdachte omtrent de toedracht van het strafbare feit. De huidige maximale tijd voor ophouden voor onderzoek van zes uur, is te kort wanneer er rekening gehouden moet worden met de reeds tweeënhalf a drie uur die opgaat aan verplichte voorbereidingen, namelijk aan het oproepen van rechtsbijstand en de consultatie, oproeping van een tolk en identificatie van de verdachte. Het probleem is echter hier dat de huidige maximale termijn, op grond van Europese jurisprudentie, net door de beugel kan en dus een simpele tijdsverlenging te riskant is in het licht van die jurisprudentie. Voorstel is om het dwangmiddel ophouden voor onderzoek nader te differentiëren. Voor het onderzoek naar misdrijven zou de termijn met drie uur kunnen worden verlengd. Wanneer er geen voorlopige hechtenis voor het misdrijf is toegelaten moet de verdachte na verstrijking van de termijn, of eerder indien mogelijk, worden heengezonden. Als er wel voorlopige hechtenis is toegelaten voor het misdrijf, moet na het verstrijken van de termijn aan de verdachte worden medegedeeld dat deze in vrijheid wordt gesteld dan wel dat inverzekeringstelling wordt bevolen. Indien onderzoek wordt gedaan naar een overtreding is het voldoende dat hij ten hoogste zes uur kan worden opgehouden Herziening van de regeling van de inverzekeringstelling Gelet op de ontwikkelingen die zich in de praktijk hebben voorgedaan is in het wetsvoorstel meer accent gelegd op de functie van de voorgeleiding aan de hulpofficier van justitie, de officier van justitie en de rechter-commissaris. Zo wordt voorgesteld om de officier van justitie directer en eerder te betrekken in verband met de te nemen vervolgingsbeslissing. De hulpofficier krijgt een duidelijke taak bij de toetsing van de rechtmatigheid en proportionaliteit van de aanhouding 25 Memorie van Toelichting Rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p Memorie van Toelichting Rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p

15 en is verantwoordelijk voor de intake. 27 De hulpofficier van justitie is ook verantwoordelijk voor de organisatie van de voorbereiding van het verhoor, waaronder het vaststellen van de identiteit van de verdachte, het oproepen van een raadsman of het oproepen van tolken. De eerste fase van de vrijheidsbeneming na aanhouding is cruciaal voor het verdere verloop van het voorbereidende onderzoek en de daarop gebaseerde vervolgingsbeslissing en berechting. Om die reden is dan ook het voorstel om te bevorderen dat zo snel mogelijk wordt beslist over het verdere verloop van een zaak. In de gevallen waarin snel een vervolgingsbeslissing kan worden genomen, zal dit dan ook gebeuren. In andere zaken wordt beslist of voorlopige hechtenis aangewezen is. Uitgangspunt hierbij is dat na één termijn van inverzekeringstelling voor ten hoogste drie dagen wordt beslist of een vordering tot in bewaringstelling wordt ingediend. De verplichte rechtmatigheidtoetsing die gericht is op de uitoefening van de inverzekeringstelling kan dan worden geschrapt. Alleen in zeer uitzonderlijke gevallen kan op vordering van de officier van justitie van de rechter-commissaris machtiging worden verkregen voor een tweede termijn van inverzekeringstelling. Beoogd is een benadrukking van de opzet van het bestaande beleid dat inhoudt dat één termijn van inverzekeringstelling voldoende is voor het nemen van een gefundeerde beslissing over een vordering tot bewaring. In de overige gevallen vordert hij binnen de termijn van de inverzekeringstelling de bewaring of stelt hij de verdachte in vrijheid Minderjarigen Voor minderjarigen verdachte worden extra voorzieningen met betrekking tot de rechtsbijstand voorgesteld. Het is voor deze groep van nog groter belang dat zij tijdig over rechtsbijstand beschikken. In het wetsvoorstel is opgenomen dat een minderjarige verdachte van een misdrijf altijd van bijstand voorafgaand aan zijn verhoor wordt voorzien. Ook heeft hij recht op bijstand tijdens zijn verhoor wanneer hij hiertoe verzoekt. Net als volwassen verdachten kunnen minderjarigen verdachten, na overleg met een raadsman, afstand doen van rechtsbijstand tijdens het verhoor. Ook hier geldt dat toegang van de raadsman tot het verhoor kan worden geweigerd indien dit in het belang is van het onderzoek Belangrijkste artikelen uitgelicht Nu duidelijk is wat het onderhavige wetsvoorstel tot doel heeft en de hoofdlijnen uiteen zijn gezet, is het van belang enkele specifieke artikelen uit te lichten. Niet alleen uit het doel van het wetsvoorstel blijkt, maar ook later in dit schrijven zal worden onderbouwd, dat deze artikelen hiervan de kern vormen. Behalve dat de artikelen de kern vormen van het wetsvoorstel, zijn zij 27 Memorie van Toelichting Rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p Memorie van Toelichting Rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p

16 ook het onderwerp van discussie. De vraag is dan ook of deze wetsartikelen noodzakelijk zijn in de vorm zoals zij in dit wetsvoorstel zijn neergelegd. Het recht op consultatiebijstand en de aanwezigheid van een raadsman tijdens het politieverhoor worden hier kort uitgelicht met, zo mogelijk, een toelichting waarom er voor deze vorm is gekozen Recht op consultatiebijstand Het recht op consultatiebijstand is in het onderhavige wetsvoorstel neergelegd in artikel 28a Sv en luidt als volgt: De aangehouden verdachte wordt de gelegenheid verschaft om voorafgaand aan het eerste verhoor gedurende een half uur een onderhoud te hebben met zijn raadsman. 2.( ) 3. De verdachte kan welbewust en vrijwillig afstand doen van het onderhoud dat hem op grond van het eerste lid toekomt, met dien verstande dat de aangehouden verdachte van een strafbaar feit waarop naar de wettelijke omschrijving gevangenisstraf is gesteld van zes jaar of meer slechts afstand kan doen van zijn recht op een onderhoud als bedoeld in het eerste lid, nadat hij door een raadsman over de consequenties daarvan is ingelicht. Van de afstand wordt in het proces-verbaal melding gemaakt. Uit de artikelsgewijs(e) toelichting blijkt dat het eerste en derde lid van bovenstaand artikel direct voortvloeien uit de uitleg van het Europees Hof van het recht op rechtsbijstand in artikel 6 EVRM. 30 Voor een uitvoerige toelichting wordt (echter) terugverwezen naar de algemene bespreking van het recht op rechtsbijstand. Ondanks dat met name wordt besproken hoe de situatie is naar huidig geldend recht en hoe de gang van zaken zal zijn volgens het wetsvoorstel, en er dus maar weinig aandacht wordt besteedt aan de vraag waarom voor deze specifieke tekst is gekozen, wordt één en ander hierover gezegd. Allereerst hebben verdachten volgens jurisprudentie van het Europees Hof op grond van artikel 6 EVRM recht op daadwerkelijke en effectieve rechtsbijstand, waarin besloten ligt dat de verleende rechtsbijstand zowel feitelijk als kwalitatief aan de maat moet zijn. 31 Dit zou kunnen terugslaan op de gekozen tekst van het eerste lid. Voorts, wanneer afstand wordt gedaan van het consultatierecht, zoals neergelegd in het derde lid, moet op grond van jurisprudentie van het Europees Hof duidelijk zijn dat een verdachte vrijwillig en met volledig geïnformeerd bewustzijn van de consequenties, afstand heeft gedaan van zijn recht. 32 Over het onderscheid dat wordt gemaakt in ditzelfde lid wordt 29 Conceptwetsvoorstel rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p Memorie van Toelichting Rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p. 62 en Memorie van Toelichting Rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p Memorie van Toelichting Rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p. 23 en

17 eerst gesteld dat: naarmate er meer op het spel staat, wanneer het gaat om verdenking van een ernstiger strafbaar feit, waarvoor voorlopige hechtenis kan worden bevolen, is het van meer belang dat de verdachte over rechtsbijstand kan beschikken. 33 Later in de bespreking blijkt dat voor dit onderscheid aansluiting is gezocht bij het criterium voor afdoening door middel van een strafbeschikking. In zaken van een dergelijke ernst, waar kan worden volstaan met een strafbeschikking van het OM, en dus de rechter niet bij betrokken wordt, worden de belangen van een verdachte niet per definitie geschaad als hij afstand doet van zijn recht. En kan de keuze om afstand te doen van dit recht zonder tussenkomst van een raadsman worden genomen. Tot zover de uitleg die direct gegeven kan worden aan de hand van de MvT ten aanzien van de tekstkeuze van artikel 28a Sv. Als laatste kan nog worden opgemerkt dat de MvT aangeeft dat het wetsvoorstel voortbouwt op de bestaande situatie. De huidig geldende Aanwijzing omtrent dit onderwerp kan wellicht meer duidelijk geven Recht op aanwezigheid/ bijstand raadsman tijdens politieverhoor In artikel 28b Sv, eerste lid, is het recht op de al dan niet aanwezigheid van een raadsman tijdens het politieverhoor neergelegd, en luidt als volgt: 34 Op verzoek van de aangehouden verdachte kan de raadsman het verhoor wegens verdenking van een strafbaar feit waarop naar de wettelijke omschrijving gevangenisstraf is gesteld van zes jaar of meer, bijwonen, tenzij het belang van het onderzoek dit verbiedt. Dat dit artikel het resultaat is van een nieuwe belangenafweging van de positie van de verschillende procesdeelnemers wordt uitgebreid beschreven in de MvT. Er wordt echter niet tot nauwelijks direct in gegaan op de gemaakte tekstkeuze en de invulling die gegeven moet worden aan het artikel zelf. Behalve, wederom, de opmerking dat het wetsvoorstel op de bestaande situatie voortbouwt en wellicht de Aanwijzing hierover meer kan blootleggen, is het enige wat in de MvT wordt aangehaald het volgende: Voor zover een raadsman tot het verhoor word toegelaten, dient de raadsman zich tot diegene die het verhoor leidt, te wenden met verzoeken over het stellen van vragen aan de verdachte, mogelijke overtreding van het pressieverbod en mededeling over de fysieke of psychische staat waarin zijn cliënt zich verkeert. ( ) Wij gaan ervan uit dat nadere afspraken zullen worden gemaakt tussen politie, openbaar ministerie en de advocatuur over de wijze waarop de raadsman de verdachte tijdens het verhoor kan bijstaan Memorie van Toelichting Rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p Conceptwetsvoorstel rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p Memorie van Toelichting Rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p

18 Minderjarige verdachten Het recht op consultatie en rechtsbijstand tijdens het politieverhoor voor minderjarigen is in het wetsvoorstel in artikel 490, eerste lid, als volgt neergelegd: De raadsman die daartoe op grond van artikel 489, derde en vierde lid, is aangewezen verleent de verdachte rechtsbijstand als bedoeld in artikel 28a, eerste lid, (.) Op verzoek van de verdachte verleent de raadsman ook rechtsbijstand tijdens het verhoor; de raadsman wordt daartoe tot het politieverhoor toegelaten, tenzij het belang van het onderzoek dit verbiedt. 36 De MvT lijkt in te gaan op dit artikel, ondanks dat er een fout wordt gemaakt doordat artikelen 489 en 490 Sv in de MvT (onbedoeld) zijn verwisseld. 37 In dit artikel is volgens de MvT uitvoering gegeven aan de jurisprudentie van het Europees Hof, de zaken Salduz en Panovits. Ondanks de uitvoerige overwegingen om op vanwege? de ernst van de daad en leeftijd onderscheid te maken tussen minderjarige verdachten, is bewust gekozen dit onderscheid niet neer te leggen in de bepaling. Dat hierin in de toekomst alsnog differentiatie in zal worden aangebracht zal uit samenspraak tussen de betrokken partijen moeten volgen Conceptwetsvoorstel rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p In het conceptwetsvoorstel worden beide artikelen als volgt aangegeven: Artikel 489 Sv (aanwijzing raadsman voor minderjarige verdachte) en artikel 490 Sv (rechtsbijstand aan minderjarige). In de MvT is dit echter omgekeerd: artikel 489 Sv (recht op rechtsbijstand van minderjarige verdachte) en artikel 490 Sv (aanwijzing van rechtsbijstand). Er vanuitgaande dat dit een fout betreft, behandel ik artikel 490 Sv (conceptwetsvoorstel) aan de hand van de uitleg van artikel 489 Sv (MvT). 38 Memorie van Toelichting Rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p

19 2.4. Kader wetsvoorstel Kader Wetsvoorstel Wanneer Duur Afstand doen Minderjarigen Afwijken Consultatie voorafgaand aan eerste verhoor Iedere aangehouden verdachte Gedurende een half uur Welbewust en vrijwillig; indien verdachte van een strafbaar feit bedreigd met een straf van zes jaar of meer dan enkel na raadpleging raadsman (verplichte consultatie) Iedere aangehouden verdachte verplichte consultatie Onbesproken. Kader Wetsvoorstel Voorwaarden Raadsman tijdens verhoor Indien verdacht van een strafbaar feit bedreigd met een gevangenisstraf van 6 jaar of meer, op verzoek. Houding raadsman bijwonen onduidelijk; vooralsnog lijkt passieve rol weggelegd voor de raadsman. Afwijken Minderjarigen Tenzij het belang van het onderzoek dit verbiedt Iedere verdachte, op verzoek. Verzuim Onbesproken. 20

20 Hoofdstuk 3 - Ontwikkelingen in aanloop naar het wetsvoorstel Om het wetsvoorstel, dat in het vorige hoofdstuk uiteen is gezet, in een juiste context te kunnen plaatsen is het van belang in te gaan op de vraag waarom het wetsvoorstel er ligt. Of de aanwezigheid van een raadsman tijdens het verhoor mogelijk dient te zijn is reeds een discussie sinds het ontwerp van het Wetboek van Strafvordering in Ondanks dat er al eenmaal eerder een wetsvoorstel is geweest, heeft de discussie een hoogtepunt bereikt. 39 In het afgelopen decennium hebben zich verscheidene ontwikkelingen voorgedaan die van invloed zijn op de vraag of in een wettelijke regeling al dan niet de mogelijkheid van consultatiebijstand en aanwezigheid van een raadsman tijdens het politieverhoor moet worden opgenomen. Deze ontwikkelingen hebben er toe geleid dat er een nieuwe afweging moet worden gemaakt van de belangen van procespartijen, tegen de achtergrond van het belang van de opsporing, de waarheidsvinding en de fundering van de rechterlijke beslissing. De belangrijkste ontwikkelingen zullen worden besproken, namelijk de uitvoering van het programma ter verbetering van de kwaliteit van opsporing en vervolging naar aanleiding van de Schiedammer parkmoord, de uitvoering van het experiment raadsman bij politieverhoor, jurisprudentie van het Europees Hof en de Hoge Raad over de betekenis van het recht op rechtsbijstand als onderdeel van de eisen die aan een behoorlijke procedure worden gesteld, de huidige regelgeving in de vorm van de Aanwijzing en tot slot de (voorbereiding van een) EU-richtlijn over het recht op rechtsbijstand. Historisch overzicht September 2005 November 2005 December 2006 Juli 2008 Juli 2010 November 2008 Juni 2009 April 2010 April 2011 Rapport Commissie Posthumus over de Schiedammer parkmoord Programma Versterking opsporing en vervolging en vervolg stappen parlement Pilot advocaat bij het politieverhoor Experiment raadsman bij politieverhoor te Amsterdam en Rotterdam Uitspraak Europees Hof Salduz versus Turkije Arrest Hoge Raad over uitleg Salduz versus Turkije Aanwijzing over de aanwezigheid van de advocaat voor en tijdens het politieverhoor Wetsvoorstel Rechtsbijstand en politieverhoor 39 Glasz & Minkjan 1986, p

21 3.1. Maatregelen naar aanleiding van de Schiedammer parkmoord Naar aanleiding van de fouten die tijdens het vooronderzoek in de Schiedammer parkmoord zijn gemaakt en het kritische Rapport van de Commissie Posthumus over de (verdere) afwikkeling van deze zaak, is in 2005 het programma Versterking Opsporing en Vervolging (VOV) ingesteld. Met als doel de waarheidsvinding in strafzaken te optimaliseren, zijn in het programma maatregelen gesteld ter verbetering en versterking van de kwaliteit van de opsporing, vervolging en berechting 40. In het bijzonder werd de noodzaak erkend tot verbetering van de kwaliteit van verslaglegging door politie en deskundigen, de invoering van audiovisuele registratie van het politieverhoor van verdachten en bijzondere getuigen, de verbetering van de structuur van complexe strafdossiers, en van deskundigenrapportage. Bovendien werd de noodzaak van extra voorzieningen voor kwetsbare verdachten en het voorkomen van valse bekentenissen erkend. Zo is bijvoorbeeld in de Aanwijzing inzake tegenspraak opgenomen dat in ernstige zaken een andere officier van justitie wordt betrokken ter voorkoming van tunnelvisie en bestaat er een Aanwijzing over audiovisuele registratie van verhoren van kwetsbare gedachten. Het belang van voortdurende aandacht voor de kwaliteit van opsporing, vervolging en berechting is nog eens benadrukt door de uitkomsten van de Commissie Evaluatie Afgesloten Zaken 41, die mede aanzet hebben gegeven tot de beslissing twee lang slepende en geruchtmakende strafzaken, namelijk die van Ina Post en Lucia de Berk, te herzien. In navolging van beide zaken is veel kritiek geuit over de gebezigde verhoormethoden. De MvT stelt dat het daarom van belang is extra zorgvuldigheid in acht te nemen en te waarborgen bij het opnemen van een verklaring van een verdachte als het gaat om zaken met een verdenking betreffende een ernstig strafbaar feit. 42 Het recht op consultatiebijstand en aanwezigheid van een raadsman tijdens het verhoor kan daaraan bijdragen Experiment raadsman bij politieverhoor Het experiment raadsman bij politieverhoor komt voort uit de gedachte dat de raadsman kan bijdragen aan de kwaliteit van de waarheidsvinding en hierdoor kan voorkomen dat een verdachte een valse bekentenis aflegt, zoals dat gebeurde in de Schiedammer parkmoord. Naar 40 Kamerstukken II 2005/06, VI, nr. 32, beter bekend als: Programma Versterking Opsporing en Vervolging. 41 In de volksmond ook wel Commissie Posthumus II genoemd. 42 Memorie van Toelichting Rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p. 27 en

22 aanleiding hiervan is ter uitvoering van de motie-dittrich 43 een experiment toegezegd, waarin de aanwezigheid van een raadsman bij het politieverhoor in geval van levensdelicten wordt onderzocht. Doel van het experiment is de waarde te bepalen van de aanwezigheid van een raadsman bij het verhoor in het licht van de maatregelen die zijn getroffen in het kader van het programma VOV en de daaraan ten grondslag liggende redenen. Om in het kort inzicht te geven hoe dit experiment eruit zag, zijn de belangrijkste punten uit het protocol weergegeven in onderstaand schematisch overzicht. Protocol 44 Consultatierecht Aanwezigheid tijdens alle verhoren Opstelling in de verhoorkamer Geen onderbreking Passieve rol Toezien op weergave in procesverbaal Audiovisuele opname Afwijkingen protocol Maximale duur van dertig minuten Wanneer sprake van voltooid levensdelict Raadsman op enige afstand van verdachte, zodanig dat fysiek noch oogcontact met verdachte kan plaatsvinden Vertrouwelijk en ongestoord gesprek tussen verdachte en raadsman tussentijds niet mogelijk Raadsman kan enkel ingrijpen bij pressie; ieder ander handelen is niet toegestaan. Bij overtreding verwijdering uit verhoorkamer Eventuele verschillen in inzicht worden vastgelegd bij afzonderlijk proces-verbaal Ten alle tijden Enkel bij uitzonderlijke gevallen na overleg van met OvJ: zoals spontaan verklarende verdachten en zwaarwegend opsporingsbelang (gijzeling e.d.) Het experiment is begin 2010 voltooid. Het onderzoek, dat bij brief van 16 november 2010 naar de Tweede Kamer is gezonden, bevat de empirische bevindingen over de effecten van de aanwezigheid van een raadsman tijdens het verhoor. 45 Samengevat zijn de volgende conclusies getrokken. 46 Allereerst blijkt dat consultatie voorafgaand aan het verhoor de kans vergroot dat verdachten een beroep doen op hun zwijgrecht. Daarbij ontstaat er een grotere druk van de verhoorders op de verdachte om te verklaren, en zijn (dus) meer geneigd ten aanzien van de 43 Kamerstukken II 2006/07, VI, nr. 14: De motie houdt in dat over wordt gegaan tot invoering van een tijdelijk systeem waarbij de advocaat wordt toegelaten bij het eerste politieverhoor in zaken waarbij de verdachte wordt beschuldigd van een levensdelict. 44 Stevens & Verhoeven 2010, p. 177 t/m Memorie van Toelichting Rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p Stevens & Verhoeven 2010, p

23 verdachte een intimiderende ondervragingsmethode in te zetten. De aanwezigheid van een raadsman lijkt dergelijk optreden naar de verdachte toe te temperen. De onderzoekers stellen dan ook terecht dat hieruit zou kunnen worden opgemaakt dat het recht op consultatiebijstand voorafgaand aan het verhoor, de aanwezigheid van een raadsman tijdens een verhoor in de hand werkt. Voorafgaande consultatie en toelating van een raadsman tot een verhoor kunnen aldus niet los van elkaar worden gezien. 47 Wanneer voorafgaande consultatie wordt ingevoerd, ligt het dientengevolge in de rede ten aanzien van de ongeoorloofde druk en eventueel het voorkomen van valse bekentenissen eveneens een raadsman toe te laten tot het verhoor, aldus de onderzoekers. Voorts wordt door de onderzoekers nader in gegaan op het gebruik van verhoortechnieken. Zij constateren dat er binnen het experiment relatief weinig gebruik is gemaakt van veel van de bestaande en bekende verhoortechnieken. Dit is opvallend te noemen, nu bij de zwaarste categorie misdrijven een krachtiger en vijandiger dynamiek zou bestaan tussen verdachte en verhoorder. 48 Tijdens het onderzoek is echter, naar aanleiding van nieuwe jurisprudentie van het Europees Hof, een nieuwe situatie ontstaan. Door implementatie hiervan is een deel van de rechtspraktijk waarmee vergeleken moest worden ingrijpend veranderd en kon er geen goede vergelijking meer plaats vinden waarin noch consultatiebijstand wordt verleend noch de raadsman bij het politieverhoor werd toegelaten. Definitieve conclusies over de effecten op de waarheidsvinding kunnen hierdoor niet uit het onderzoek worden getrokken. 49 Desalniettemin heeft het onderzoek waardevol materiaal opgeleverd over de feitelijke gang van zaken gedurende verschillende verhoren en de interactie tussen verdachte, raadsman en verhorende ambtenaren. Ondanks dat de waarde van het experiment moeilijk is in te schatten, kan het worden gezien als een experimentele basis waarmee een begin is gemaakt met de aanwezigheid van de raadsman tijdens een politieverhoor. En zijn de praktische implicaties van waarde voor onderhavig wetsvoorstel Uitspraken van het Europees Hof van de Rechten van de Mens en de Hoge Raad Ook op Europees niveau wordt een discussie omtrent het consultatierecht voorafgaande aan - en de aanwezigheid van een raadsman tijdens het verhoor gevoerd. Uitspraken van het Europees Hof zijn dan ook niet uitgebleven. Een interessante reeks arresten, zoals het paradepaardje Salduz, hebben op het gebied van het recht op consultatiebijstand voorafgaande 47 Stevens & Verhoeven 2010, p. 154 en Dit blijkt uit een buitenlands onderzoek: Memorie van Toelichting Rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p Memorie van Toelichting Rechtsbijstand en politieverhoor, 15 april 2011, p