Rechtsbijstand bij het politieverhoor

Transcriptie

1 Rechtsbijstand bij het politieverhoor Voldoet de voorgestelde Nederlandse regelgeving aangaande rechtsbijstand bij het politieverhoor aan de hieraan gestelde vereisten in Richtlijn 2013/48/EU en het EVRM? Scriptie Masteropleiding Rechtsgeleerdheid Open Universiteit Nederland Bas Toonen Studentnummer: Begeleidster: mr. Marelle Attinger Examinator: mr. dr. Wilma Dreissen 1

2 Inhoudsopgave Hoofdstuk 1. Inleiding 1.1 Het belang van rechtsbijstand pag Rechtsbijstand bij het politieverhoor pag Aanleiding, maatschappelijke relevantie en doelstelling onderzoek pag Onderzoeksmethodiek pag Tekstopbouw pag. 9 Hoofdstuk 2. Voorgestelde regelgeving ter implementatie van Richtlijn 2013/48/EU 2.1 Inleiding pag Aanleiding pag Consultatiebijstand pag Verhoorbijstand pag Afwijkingsbevoegdheid pag Afstand van recht pag Rechtsgevolgen bij vormverzuimen pag. 18 Hoofdstuk 3. Het EVRM over rechtsbijstand bij het politieverhoor 3.1 Inleiding pag het EVRM pag Enkele kenmerken van de jurisprudentie van het EHRM pag Artikel 6 lid 3 sub c EVRM pag De jurisprudentie aangaande rechtsbijstand bij het politieverhoor pag Algemene beginselen pag Consultatiebijstand en/of verhoorbijstand? pag Afwijkingsbevoegdheid pag Afstand van recht pag Rechtsgevolgen bij vormverzuimen pag. 36 2

3 3.6 Conclusie pag. 37 Hoofdstuk 4. De EU over rechtsbijstand bij het politieverhoor 4.1 Inleiding pag De invloed van de EU op het nationale straf(proces)recht pag Richtlijn 2013/48/EU pag Toepassingsbereik pag Consultatiebijstand pag Verhoorbijstand pag Inspanningsverplichting pag Afwijkingsbevoegdheid pag Afstand van recht pag Kwetsbare en jeugdige verdachten pag Rechtsgevolgen bij vormverzuimen pag Conclusie pag. 47 Hoofdstuk 5. Evaluatie van de voorgestelde Nederlandse regelgeving 5.1 Inleiding pag Consultatiebijstand pag Verhoorbijstand pag Afwijkingsbevoegdheid pag Afstand van recht pag Rechtsgevolgen bij vormverzuimen pag. 60 Hoofdstuk 6. Conclusie pag. 63 Literatuurlijst pag. 68 Jurisprudentielijst pag. 72 3

4 1. Inleiding 1.1 Het belang van rechtsbijstand De verdachte neemt in het strafproces een kwetsbare positie in. Het strafproces is tegen hem gericht, hetgeen kan leiden tot veelvuldige en vergaande ingrepen in zijn persoonlijke leven. Veelal worden door straffen en maatregelen zijn vrijheid en vermogen aangetast. Daarnaast wordt zijn persoonlijke leven vaak aangetast tijdens het strafproces door inzet van dwangmiddelen. Alleen al om deze reden is het van groot belang dat de verdachte zich goed kan verdedigen. Ter bescherming van de verdachte heeft de wetgever hem diverse procedurele rechten gegeven, welke voornamelijk zijn te vinden in het Wetboek van Strafvordering. Echter zal het veelal voorkomen dat de verdachte zijn rechten tijdens het strafproces niet kent. Het is daarom van belang dat de verdachte wordt bijgestaan door iemand die deze rechten, de toepasselijke rechtsregels en de rechtspraktijk kent, en dit allemaal ook in begrijpelijke taal kan uitleggen aan de verdachte: de raadsman. 1 De eerste en belangrijkste taak van de raadsman is het geven van juridische bijstand. Daarnaast heeft de raadsman een andere belangrijke taak, namelijk het bieden van steun aan de verdachte gedurende het strafproces. 2 De verdachte staat vaak als eenling tegenover een machtig apparaat. Dit maakt dat de verdachte gedurende het strafproces de behoefte zal hebben aan de nodige psychologische en sociale steun. De raadsman kan hem als zijn vertrouwenspersoon deze steun bieden. Naast het belang van de verdachte dat hij wordt voorzien van een goede verdediging tijdens het strafproces, is ook de gehele samenleving gebaat bij een goede rechtsbijstand voor de verdachte. Met een goede verdediging dient namelijk te worden voorkomen dat onschuldigen worden bestraft, hetgeen een fundamenteel uitgangspunt is van onze rechtstaat. 3 Voorts heeft de wetgever ten behoeve van de rechtsbescherming velerlei beperkingen en randvoorwaarden aan het optreden van de strafvorderlijke overheid gesteld. Voor zover die beperkingen en randvoorwaarden in het belang van de verdachte gelden, is het de taak van de raadsman op de naleving daarvan toe te zien en overtredingen te signaleren. Daarmee dient hij niet alleen het belang van de verdachte als zijn cliënt, maar ook dat van de gehele rechtsorde. 4 Vooral gedurende het voorbereidend onderzoek heeft de verdachte een groot belang bij rechtsbijstand van een raadsman. Uitgangspunt van het voorbereidend onderzoek is dat het 1 Corstens 2015, p Corstens 2015, p Keulen en Knigge 2010, p. 2 4 Corstens 2015, p. 98 4

5 strafrechtelijk bewijs hoofdzakelijk in deze fase dient te worden vergaard. 5 Een belangrijke en veelgebruikte methode voor verkrijging van bewijs is het verhoren van de verdachte. 6 Ten behoeve van het verhoren van de verdachte kunnen de opsporingsautoriteiten gebruik maken van dwangmiddelen, bijvoorbeeld het ontnemen van zijn vrijheid. Op deze wijze wordt de verdachte gedwongen ter plaatse te verblijven waar de opsporingsambtenaar hem wilt verhoren. 7 Hierdoor heeft de verdachte een zwakke positie ten opzichte van de opsporingsautoriteiten. Daarbij komt dat de verdachte er tijdens het verhoor doorgaans alleen voorstaat tegenover een groot team van opsporingsambtenaren, terwijl juist in deze fase de beslissingen die hij neemt van doorslaggevend belang zullen zijn voor zijn verdedigingspositie in de verdere strafprocedure. Zo kan een (belastende) verklaring tijdens het politieverhoor in combinatie met een ander bewijsmiddel uiteindelijk resulteren in een bewezenverklaring. 8 Rechtsbijstand van een raadsman in alle fases van het voorbereidend onderzoek, in het bijzonder tijdens het politieverhoor, zou de zwakke positie van de verdachte kunnen compenseren Rechtsbijstand bij het politieverhoor Uit het voorgaande kan worden afgeleid dat goede rechtsbijstand voor de verdachte tijdens het strafproces van evident belang is. Onze grondwetgever heeft dit onderkend door in de grondwet op te nemen dat een ieder recht heeft op rechtsbijstand. 10 Ook in artikel 6 lid 3 sub c EVRM heeft dit recht erkenning gevonden. In het straf(proces)recht kan het recht op rechtsbijstand worden gevonden in artikel 28 Sv. De verdachte is bevoegd zich door een of meer gekozen of toegevoegde raadslieden te doen bijstaan. 11 De wettekst van artikel 28 Sv is echter dermate algemeen geformuleerd dat hieruit niet kan worden afgeleid wat de reikwijdte is van de rechtsbijstand. Onduidelijk blijft vanaf welk moment en op welke momenten in het strafproces de verdachte recht heeft op rechtsbijstand van een raadsman. In de Nederlandse rechtswetenschap is hier enige tijd een discussie over gaande geweest, met name over de vraag of de verdachte recht heeft op rechtsbijstand tijdens het politieverhoor. Tot 1970 was op grond van de wetsgeschiedenis en wetsystematiek de heersende opvatting dat de verdachte geen recht had op rechtsbijstand van een raadsman 5 Keulen en Knigge 2010, p Corstens 2015, p Corstens 2015, p Art. 341 lid 2 Sv jo. art. 341 lid 4 Sv 9 Van Toor, NJB 2015/1657, p. 2223; zie ook EHRM 27 november 2008, 36391/02 (Salduz/Turkije), rov. 54; EHRM 20 oktober 2015, 25703/11 (Dvorski/Kroatië), rov Art. 18 Gw 11 Art. 28 lid 1 Sv 5

6 tijdens het politieverhoor. 12 Nadien werd meermaals betoogd, onder andere door de Orde van Advocaten, belangenorganisaties en de politiek, dat de rechtspositie van de verdachte diende te worden versterkt, waaraan de toelating van de raadsman tijdens het politieverhoor kon bijdragen. 13 Tot een wetswijziging waarbij aan de verdachte het recht wordt toegekend om zich tijdens het politieverhoor te laten bijstaan door een raadsman is het echter nooit gekomen. Ook de Hoge Raad heeft zich diverse malen, met name naar aanleiding van jurisprudentie van het EHRM, uitsproken over de aanwezigheid van de raadsman bij het politieverhoor. In 1983 oordeelde de Hoge Raad dat artikel 28 Sv geen betrekking heeft op het bijwonen van verhoren van opsporingsambtenaren door de raadsman. 14 In 2009 heeft de Hoge Raad zich naar aanleiding van het welbekende arrest van het EHRM in de zaak Salduz 15 nogmaals uitgelaten over de aanwezigheid van de raadsman bij het politieverhoor. De Hoge Raad stelde zich op het standpunt dat uit de jurisprudentie van het EHRM niet kon worden afgeleid dat de meerderjarige verdachte recht heeft op rechtsbijstand tijdens het politieverhoor. 16 Wel oordeelde de Hoge Raad dat de aangehouden verdachte recht heeft op rechtsbijstand voorafgaand aan het politieverhoor (consultatiebijstand). 17 Ook de navolgende jurisprudentie van het EHRM, met name in de zaken Sebalj 18 en Brusco 19, hebben het standpunt van de Hoge Raad niet doen wijzigen. 20 In april 2014 heeft de Hoge Raad zich opnieuw uitgelaten over de reikwijdte van artikel 28 Sv, waarbij de meest recente ontwikkelingen in de jurisprudentie van het EHRM in overweging zijn genomen. 21 Ondanks dat A-G Spronken nadrukkelijk in haar conclusie heeft gepleit voor toelating van de raadsman tijdens het politieverhoor 22, heeft de Hoge Raad geoordeeld dat het zijn rechtsvormende taak te buiten gaat om een algemene regeling voor rechtsbijstand tijdens het politieverhoor op te stellen. 23 De Hoge Raad stelt dat het aan de wetgever is om met voortvarendheid de vereiste algemene regeling hieromtrent in te voeren. 24 Op 22 december 2015 is de Hoge Raad overstag gegaan door te bepalen dat de aangehouden verdachte recht heeft op bijstand tijdens het 12 Zie met name Blok & Besier 1925, p.117. Zie ook Spronken 2001, p. 112 en p Fijnaut 1987, hfdst. 2 en 7 14 HR 22 november 1983, NJ 1984, EHRM 27 november 2008, 36391/02 (Salduz/Turkije) 16 HR 30 juni 2009, ECLI:NL:HR:2009:BH3079, rov HR 30 juni 2009, ECLI:NL:HR:2009:BH3079, rov EHRM 28 juni 2011, 4429/09 (Sebalj/Kroatië) 19 EHRM 14 oktober 2012, 1466/07 (Brusco/Frankrijk) 20 HR 6 maart 2012, ECLI:NL:HR:2012:BQ8596; HR 4 december 2012, ECLI:NL:HR:2012:BX Zie met name EHRM 24 oktober 2013, 62880/11, 62892/11, 62899/11 (Navone e.a./monaco) 22 HR 26 november 2013, ECLI:NL:PHR:2013:1424 (concl. A-G Spronken) 23 HR 1 april 2014, ECLI:NL:HR:2014:770, rov HR 1 april 2014, ECLI:NL:HR:2014:770, rov

7 politieverhoor. 25 Eén van de redenen hiervoor was dat het EHRM inmiddels een aantal keren heeft uitgemaakt dat het ontbreken van rechtsbijstand tijdens het politieverhoor onder omstandigheden kan worden aangemerkt als een schending van de rechten die de verdachte kan ontlenen aan artikel 6 EVRM. 26 De Hoge Raad gaat ervan uit dat met ingang van 1 maart 2016 toepassing zal worden gegeven aan de regel dat de verdachte recht heeft op rechtsbijstand tijdens het verhoor bij de politie. Vanaf die datum zal de Hoge Raad rechtgevolgen verbinden aan het ontbreken van verhoorbijstand. 27 Aangaande het recht op rechtsbijstand bij het politieverhoor is heden leidend het Beleid OM Raadsman bij verhoor per 1 maart alsmede de Aanwijzing rechtsbijstand politieverhoor, voorzover het gaat om de regeling van het recht op consultatiebijstand voor minderjarige en meerderjarige verdachten. 29 Het Beleid betreft een wijziging van de Aanwijzing ten aanzien van de daarin opgenomen regels over verhoorbijstand van minderjarigen en bevat ten opzichte van die regels een aanvulling ten aanzien van verhoorbijstand. 30 Kort samengevat kan uit de Aanwijzing worden afgeleid dat elke aangehouden verdachte in beginsel het recht heeft om voorafgaand aan het eerste inhoudelijke politieverhoor vertrouwelijk met een raadsman te spreken, voor de duur van dertig minuten. In de Aanwijzing was het recht op verhoorbijstand slechts toebedeeld aan minderjarige en kwetsbare 31 verdachten. In het Beleid is dit herzien, in die zin dat meerderjarige verdachten per 1 maart 2016 eveneens recht hebben op verhoorbijstand. 1.3 Aanleiding, maatschappelijke relevantie en doelstelling onderzoek De wetgever heeft op 19 februari 2015 een wetsvoorstel 32 aan de Tweede Kamer aangeboden ter implementatie van Richtlijn 2013/48/EU van het Europees parlement en de Raad van 22 oktober Deze richtlijn bevat onder andere minimumvoorschriften betreffende het recht op toegang tot een advocaat in strafprocedures. 34. Elke verdachte heeft op grond van de minimumvoorschriften van de richtlijn in tegenstelling tot de Aanwijzing 25 HR 22 december 2015, ECLI:NL:HR:2015:3608, rov HR 22 december 2015, ECLI:NL:HR:2015:3608, rov HR 22 december 2015, ECLI:NL:HR:2015:3608, rov Stcrt. 2016, Stcrt. 2010, Stcrt. 2016, 8884, p Bij een kwetsbare verdachte kan gedacht worden aan een persoon met een zeer laag intelligentieniveau. Indien sprake is van een kwetsbare meerderjarige verdachte dan dient deze gelijkgesteld te worden aan een minderjarige verdachte met dienovereenkomstige rechten. Zie in dit verband Rb. Arnhem 27 augustus 2010, ECLI:NL:RBARN:2010:BN5151; Van Oosterhout, DD 2013/32 32 Dit wetsvoorstel omvat mede een separaat ontwerpbesluit dat regels stelt over de inrichting en orde tijdens het politieverhoor 33 Wetsvoorstel implementatie Richtlijn 2013/48/EU, Kamerstukken II 2014/2015, Richtlijn 2013/48/EU, preambule overweging 12 7

8 rechtsbijstand politieverhoor recht op de aanwezigheid van een raadsman tijdens het politieverhoor, die daaraan daadwerkelijk en effectief kan deelnemen. 35 Op de lidstaten van de Europese Unie rust de verplichting om uiterlijk op 27 november 2016 ervoor te zorgen dat haar nationale wetgeving voldoet aan de vereisten die worden gesteld in de richtlijn. 36 Het EHRM heeft in zijn jurisprudentie eveneens aandacht besteed aan de rechten van de verdachte bij het politieverhoor. Uit de recente ontwikkelingen in de jurisprudentie van het EHRM kan inmiddels eveneens worden afgeleid dat de verdachte recht heeft op de aanwezigheid van een raadsman tijdens het politieverhoor. 37 De Nederlandse wetgeving bevat dit recht niet 38, dit terwijl artikel 1 EVRM voorschrijft dat de verdragspartijen zorg dienen te dragen dat de rechten die voortvloeien uit het EVRM zijn verzekerd voor een ieder die ressorteert onder haar rechtsmacht. Het is aan de Nederlandse wetgever om de nationale wetgeving spoedig in overeenstemming te brengen met de minimumvoorschriften van de richtlijn en het EVRM. Met het wetsvoorstel ter implementatie van Richtlijn 2013/48/EU is dit proces reeds in gang gezet. Een belangrijke vraag is of met de voorgestelde Nederlandse regelgeving wordt voldaan aan de vereisten die worden gesteld in de richtlijn en het EVRM. Deze vraag is van evident belang omdat onverenigbaarheid met bepalingen in de richtlijn en/of het EVRM consequenties heeft voor de nationale wetgeving, in die zin dat de nationale wetgeving in die situatie geen toepassing zal vinden. 39 Een dergelijke situatie zou de voorgestelde regelgeving illusoir maken. Voorts zou onverenigbaarheid met de richtlijn en/of het EVRM kunnen resulteren in aantasting van de rechtspositie van de verdachte, de rechtszekerheid in het algemeen en het vertrouwen in de rechtsstaat. Van de wetgever mag immers verwacht worden dat nationale wetgeving in overeenstemming is met verbindende bepalingen van hogere orde. De doelstelling van dit onderzoek is om een antwoord te geven op de vraag of met de voorgestelde Nederlandse regelgeving, bestaande uit het implementatievoorstel en het separate ontwerpbesluit inrichting en orde politieverhoor, wordt voldaan aan de hieraan gestelde vereisten in de richtlijn en het EVRM. Dit heeft geleid tot de volgende centrale onderzoeksvraag: Wordt met de voorgestelde Nederlandse regelgeving aangaande 35 Richtlijn 2013/48/EU, art. 3 lid 3 sub b 36 Richtlijn 2013/48/EU, art Zie in dit verband EHRM 24 oktober 2013, 62880/11, 62892/11, 62899/11 (Navone e.a./monaco); EHRM 19 december 2013, 45872/06 (Volkov/Oekraïne); HR 26 november 2013, ECLI:NL:PHR:2013:1424 (concl. A-G Spronken); Van Lent & Leeuw, DD 2014/22 38 Inmiddels is het Beleid OM Raadsman bij verhoor in werking getreden, waarin is uitgemaakt dat elke verdachte per 1 maart 2016 recht heeft op verhoorbijstand. 39 Art. 94 Gw 8

9 rechtsbijstand bij het politieverhoor voldaan aan de hieraan gestelde vereisten in Richtlijn 2013/48/EU en artikel 6 lid 3 sub c EVRM? 1.4 Onderzoeksmethodiek Uitgangspunt is dat de voorgestelde Nederlandse regelgeving aangaande rechtsbijstand bij het politieverhoor wordt getoetst aan de relevante bepalingen in de richtlijn en het EVRM. Alvorens deze toetsing kan plaatsvinden, is het essentieel dat de inhoud van de voorgenoemde regelgevingen in kaart wordt gebracht en de relevante bepalingen worden geïnterpreteerd. De interpretatie van de relevante bepalingen geschiedt hoofdzakelijk aan de hand van klassiek juridische bronnen, zoals de literatuur, jurisprudentie en de wetsgeschiedenis. Hierbij wordt in het bijzonder aandacht besteed aan de Memorie van Toelichting van de voorgestelde Nederlandse regelgeving, adviesnota s naar aanleiding van de voorgestelde regelgeving, de preambule van Richtlijn 2013/48/EU en de jurisprudentie van het EHRM en de Hoge Raad met betrekking tot rechtsbijstand bij het politieverhoor. 1.5 Tekstopbouw In deze inleiding is het belang van de rechtsbijstand in het strafproces besproken, met in het bijzonder het belang van rechtsbijstand bij het politieverhoor. Daarnaast is kort ingegaan op de huidige regelgeving aangaande rechtsbijstand bij het politieverhoor. In de hiernavolgende hoofdstukken zal de tekst zich toespitsen op de beantwoording van de centrale onderzoeksvraag. Voor de beantwoording van de centrale onderzoeksvraag is een aantal deelvragen geformuleerd, welke hierna achtereenvolgens worden behandeld. Allereerst wordt ingegaan op de inhoud van de voorgestelde Nederlandse regelgeving aangaande rechtsbijstand bij het politieverhoor. Voorts wordt onderzocht welke eisen artikel 6 lid 3 sub c EVRM stelt aan rechtsbijstand bij het politieverhoor. Eveneens wordt onderzocht welke eisen Richtlijn 2013/48/EU stelt aan rechtsbijstand bij het politieverhoor. Vervolgens wordt getoetst of de voorgestelde Nederlandse regelgeving aangaande rechtsbijstand bij het politieverhoor voldoet aan de hieraan gestelde eisen in Richtlijn 2013/48/EU en artikel 6 lid 3 sub c EVRM. De scriptie wordt afgesloten met een conclusie, waarin de centrale onderzoeksvraag wordt beantwoord. 9

10 2. Voorgestelde regelgeving ter implementatie van Richtlijn 2013/48/EU 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de inhoud van de voorgestelde Nederlandse regelgeving ter implementatie van Richtlijn 2013/48/EU. De bespreking hiervan zal zich beperken tot het recht van de verdachte op rechtsbijstand bij het politieverhoor. Allereerst wordt kort de aanleiding van de voorgestelde regelgeving aan de orde gesteld. Daarna worden achtereenvolgens de diverse onderdelen van de voorgestelde regelgeving besproken. Als eerste wordt behandeld het recht op consultatiebijstand, waarna wordt ingegaan op het recht op verhoorbijstand. Vervolgens wordt ingegaan op de afwijkingsbevoegdheid, gevolgd door een bespreking van de mogelijkheden om afstand te doen van het recht op rechtsbijstand. Tot slot wordt ingegaan op de rechtsgevolgen bij vormverzuimen. 2.2 Aanleiding Op 22 oktober 2013 is door het Europees parlement en de Raad Richtlijn 2013/48/EU aangenomen, waarin onder meer regels worden gesteld over het recht op toegang tot een raadsman in strafprocedures. 40 Op de lidstaten van de Europese Unie rust de verplichting om deze richtlijn uiterlijk op 26 november 2016 in nationale wetgeving om te zetten. 41 Ter implementatie van de richtlijn heeft de wetgever een wetsvoorstel gedaan, waarbij de huidige nationale wetgeving op een aantal punten verder wordt uitgewerkt en aangevuld teneinde aan de implementatieverplichting te voldoen. 42 Naast de implementatieverplichting geeft de richtlijn uitdrukkelijk te kennen dat de lidstaten ervoor dienen te zorgen dat de bepalingen van deze richtlijn worden toegepast in overeenstemming met de bepalingen van het EVRM, zoals deze zijn uitgelegd in de rechtspraak van het EHRM. 43 Hieruit kan worden afgeleid dat de wetgever bij de implementatie van de richtlijn rekening dient te houden met de bepalingen van het EVRM. De wetgever heeft in de Memorie van Toelichting het belang van het EVRM, met in het bijzonder de rechtspraak van het EHRM hieromtrent, onderkend. 44 De zorgplicht van de wetgever om nationale wetgeving in overeenstemming te brengen met het EVRM vloeit voort 40 PbEU 2013, L Richtlijn 2013/48/EU, art Kamerstukken II , , 3, p. 3-4 (MvT) 43 Richtlijn 2013/48/EU, preambule overweging Kamerstukken II , , 3, p. 4 (MvT) 10

11 uit de artikelen 93 en 94 Gw. Aldus kan worden vastgesteld dat met de voorgestelde regelgeving, naast het voldoen aan de implementatieverplichting van de bepalingen in de richtlijn, mede wordt beoogd om de nationale wetgeving in overeenstemming te brengen met de vastgelegde rechten in het EVRM. 2.3 Consultatiebijstand In het voorgestelde artikel 28c Sv heeft de wetgever het recht op consultatiebijstand neergelegd. Onder consultatiebijstand dient te worden verstaan: rechtsbijstand voor de aangehouden verdachte voorafgaand aan verhoren door opsporingsambtenaren. 45 In het voorgestelde artikel is bepaald dat de aangehouden verdachte voor wie ingevolge artikel 28b Sv een raadsman beschikbaar is, de gelegenheid wordt verschaft om voorafgaand aan het eerste verhoor gedurende ten hoogste een half uur met de raadsman een onderhoud te hebben. Uit de wettekst kan worden afgeleid dat slechts de aangehouden verdachte aanspraak kan maken op consultatiebijstand. De niet aangehouden verdachte heeft aldus geen recht op consultatiebijstand. De ratio achter dit onderscheid is dat de niet aangehouden verdachte er zelf voor kan zorgen dat hij voorafgaand aan het verhoor een raadsman consulteert. 46 Een andere voorwaarde is dat voor de verdachte op grond van het voorgestelde artikel 28b Sv een raadsman beschikbaar dient te zijn. In artikel 28b Sv staat geregeld voor welke verdachte een raadsman beschikbaar zal zijn. De wetgever heeft hierbij als uitgangspunt genomen dat naarmate er meer voor de verdachte op het spel staat, des temeer het van belang is dat de verdachte kan beschikken over rechtsbijstand. 47 Met name de ernst van het strafbare feit waarvan hij wordt verdacht speelt hier een rol. Ook wordt rekening gehouden met de kwetsbaarheid van de verdachte. Als kwetsbare verdachte worden aangemerkt jeugdigen en personen met een psychische stoornis of verstandelijke beperking. 48 Op grond van het eerste lid van artikel 28b Sv is een raadsman beschikbaar voor de aangehouden kwetsbare verdachte en de aangehouden verdachte van een strafbaar feit waarop een maximale gevangenisstraf van twaalf jaren of meer is gesteld. Gelet op de kwetsbaarheid en belangen die op het spel staan voor deze verdachte heeft de wetgever uitgemaakt dat zonder uitdrukkelijk verzoek van deze verdachten een raadsman wordt toegewezen. 49 Het tweede lid is gewijd aan de verdachte die is aangehouden voor een strafbaar feit waarvoor voorlopige hechtenis is toegelaten. Ook voor deze verdachte is een raadsman beschikbaar. 45 Kamerstukken II , , 3, p. 24 (MvT) 46 Kamerstukken II , , 3, p. 25 (MvT) 47 Kamerstukken II , , 3, p. 24 (MvT) 48 Kamerstukken II , , 3, p. 24 (MvT) 49 Kamerstukken II , , 3, p. 25 (MvT) 11

12 Anders dan voor de verdachten als omschreven in het eerste lid wordt slechts een raadsman toegewezen als de verdachte daarom verzoekt. De verdachte dient op grond van het voorgestelde artikel 27c Sv erop gewezen te worden dat hij het recht heeft op bijstand van een raadsman. In het derde lid wordt de beschikbaarheid van een raadsman geregeld voor de verdachte die is aangehouden voor een strafbaar feit waarvoor geen voorlopige hechtenis is toegelaten. Deze verdachte wordt slechts op zijn verzoek in de gelegenheid gesteld contact op te nemen met een door hem gekozen raadsman. De wetgever geeft aan dat het hier gaat om telefonisch contact. 50 Vastgesteld wordt dat de overheid ten aanzien van deze verdachte, anders dan voor de verdachten omschreven in het eerste en tweede lid, een minder vergaande inspanningsverplichting heeft. De wetgever heeft de duur van de consultatiebijstand gemaximeerd tot dertig minuten. De NOvA heeft uitdrukkelijk gepleit voor het weglaten van deze termijn, daar zij van mening is dat het aan het oordeel van de raadsman moet worden overgelaten om te bepalen hoeveel tijd noodzakelijk is. 51 De NVvR heeft hieraangaande opgemerkt dat met name complexere zaken kunnen vragen om een langere duur van de consultatiebijstand. Daarnaast heeft de NVvR gewezen op de mogelijke situatie dat de communicatie tussen de raadsman en de verdachte verloopt via een tolk. Om deze redenen werd voorgesteld de mogelijkheid op te nemen dat, wanneer nodig, op verzoek van de raadsman kan worden afgeweken van de tijdsduur van een half uur. 52 De wetgever heeft in de voorgestelde regelgeving zowel het advies van de NOvA als het advies van NVvR naast zich neergelegd, met de onderbouwing dat in de huidige praktijk, waar de consultatiebijstand reeds is gemaximeerd tot dertig minuten, deze termijn niet als bijzonder knellend wordt ervaren. Wel wordt de striktheid van de termijn enigszins genuanceerd door te stellen dat voor bijzondere gevallen ruimte kan zijn voor verlenging van de termijn, indien het onderzoek daardoor niet wordt opgehouden. 53 Tot slot zegt het voorgestelde artikel 28b lid 4 Sv dat indien de raadsman niet binnen twee uur na kennisgeving of contact beschikbaar is, de hulpofficier van justitie kan beslissen dat met het verhoor van de verdachte wordt begonnen. Deze mogelijkheid komt de hulpofficier van justitie slechts toe wanneer de verdachte alsnog afstand doet van zijn recht op rechtsbijstand in verband met het verhoor. In dat geval kan de verdachte worden verhoord zonder (voorafgaande) bijstand van een raadsman. Uit de wettekst blijkt dat de verdachte, door geen afstand te doen van het recht op rechtsbijstand bij het politieverhoor, zelf in de 50 Kamerstukken II , , 3, p. 25 (MvT) 51 Preadvies van de ACS inzake wetsvoorstellen rechtsbijstand en politieverhoor d.d. 14 april 2014, p. 22, bijlage bij Kamerstukken II , , 3 (MvT) 52 Advies van de NVvR op conceptwetsvoorstel 2011, p. 3, bijlage bij Kamerstukken II , , 3 (MvT) 53 Kamerstukken II , , 3, p. 26 (MvT) 12

13 hand heeft of met het verhoor wordt begonnen in verband met het niet beschikbaar zijn van een raadsman. 54 De NOvA heeft aanbevolen deze termijn niet in de wet vast te leggen. 55 De wetgever acht het echter wenselijk om met het oog op hanteerbaarheid en duidelijkheid van de voorgestelde regeling in de praktijk uit te gaan van een wachttijd van twee uur Verhoorbijstand In het voorgestelde artikel 28d lid 1 Sv wordt het mogelijk gemaakt dat de raadsman van de verdachte het politieverhoor kan bijwonen en daaraan deelnemen. Onder verhoorbijstand dient te worden verstaan: rechtsbijstand voor de verdachte tijdens verhoren door opsporingsambtenaren. Verhoorbijstand voor de meerderjarige verdachte is in Nederland een betrekkelijk nieuw fenomeen. Het kan gelet op de wettekst worden verkregen door zowel de aangehouden verdachte als de niet aangehouden verdachte die is uitgenodigd om op een plaats van verhoor te verschijnen om te worden verhoord. De aangehouden verdachte dient om verhoorbijstand te verzoeken, welk verzoek hij dient te richten aan de verhorende ambtenaar of de hulpofficier van justitie. De voorgestelde wet heeft niets geregeld voor de niet aangehouden verdachte als hij verhoorbijstand wenst. De wetgever geeft aan dat de niet aangehouden verdachte desgewenst een raadsman op eigen initiatief dient mee te nemen naar het verhoor. 57 Over de invulling van het begrip deelnemen, zoals staat weergegeven in artikel 28d lid 1 Sv, zijn de meningen van de betrokken partijen nogal verdeeld. Zo meent de NOvA dat aan de raadsman een actieve rol dient te worden toebedeeld, in die zin dat hij naast de verdachte plaatsneemt en veel bevoegdheden heeft om in te grijpen, adviezen te geven en opmerkingen te maken. 58 De politie daarentegen pleit voor een meer terughoudende rol voor de raadsman, inhoudende een verbod voor onderlinge communicatie tussen de verdachte en zijn raadsman. Daarnaast is de politie van mening dat de raadsman dient te gaan staan achter de verdachte en derhalve niet aan de verhoortafel mag plaatsnemen. 59 Teneinde duidelijkheid te verschaffen heeft de wetgever besloten een kader met specifieke regels te scheppen waarbinnen de aan het 54 De vraag is in hoeverre het eerlijk en realistisch is om een dergelijke verantwoordelijkheid bij de verdachte te leggen, die op dat moment zich toch al in een uiterst kwetsbare positie bevindt, daar hij geen toegang heeft gehad tot een raadsman. 55 Preadvies van de ACS inzake wetsvoorstellen rechtsbijstand en politieverhoor d.d. 14 april 2014, p. 21, bijlage bij Kamerstukken II , , 3 (MvT) 56 Kamerstukken II , , 3, p. 26 (MvT) 57 Kamerstukken II , , 3, p. 31 (MvT) 58 Preadvies van de ACS inzake wetsvoorstellen rechtsbijstand en politieverhoor d.d. 14 april 2014, p , bijlage bij Kamerstukken II , , 3 (MvT) 59 Advies van de Politie op wetsvoorstellen raadsman bij verhoor en AMvB d.d. 14 april 2014, p. 3, bijlage bij Kamerstukken II , , 3 (MvT) 13

14 verhoor deelnemende personen hun rol kunnen vervullen. 60 Deze specifieke regels zijn neergelegd in het Besluit orde en inrichting politieverhoor (hierna: Besluit). 61 Uitgangspunt van het Besluit is dat geen regels worden gesteld over de wijze waarop de raadsman de rechtsbijstand verleent; dat is aan de raadsman zelf. 62 Een ander uitgangspunt is dat de verhorende ambtenaar de leiding heeft over het verhoor en zorg draagt dat de orde tijdens het verhoor wordt gehandhaafd. 63 Aangaande de inrichting van het verhoor is het uitgangspunt dat de raadsman in beginsel zo veel mogelijk plaats neemt naast de verdachte. 64 In de artikelen 4 en 5 van het Besluit worden de bevoegdheden van de raadsman afgebakend. Artikel 4 bepaalt dat de raadsman niet bevoegd is om vragen namens de verdachte te beantwoorden, tenzij zowel de verhorende ambtenaar als de verdachte daarmee instemmen. In artikel 5 lid 1 staat dat de raadsman zijn opmerkingen en verzoeken richt tot de verhorende ambtenaren. Hieruit kan worden afgeleid dat de raadsman tijdens het verhoor niet met de verdachte mag communiceren, bijvoorbeeld voor het voeren van overleg of het geven van advies. De wetgever heeft aangegeven dat advisering tijdens het verhoor onwenselijk is, daar het de orde en dynamiek van het verhoor zou kunnen doorbreken. 65 Lid 2 bepaalt voorts dat, behoudens het bepaalde in artikel 28d lid 1, derde volzin, Sv en artikel 6 van het Besluit, de raadsman slechts bevoegd is om voor aanvang van het verhoor en na afloop daarvan opmerkingen te maken of vragen te stellen. Uit het bepaalde in artikel 28d lid 1, derde volzin, Sv kan worden afgeleid dat de raadsman (en ook de verdachte zelf) tijdens het verhoor kan verzoeken om onderbreking daarvan voor onderling overleg. Een dergelijk verzoek kan door de verhorende ambtenaar worden afgewezen indien door het voldoen aan herhaalde verzoeken de orde of de voortgang van het verhoor zou worden verstoord. Volgens de wetgever volgt hieruit dat tenminste eenmaal kan worden verzocht om onderbreking van het verhoor voor onderling overleg. Meerdere onderbrekingen voor onderling overleg worden alleen toegestaan wanneer de orde of voortgang van het verhoor daardoor niet wordt verstoord. 66 Wanneer sprake is van verstoring van de orde of voortgang van het verhoor blijft onduidelijk. Vastgesteld wordt dat de verhorende opsporingsambtenaar hier een behoorlijke discretionaire bevoegdheid heeft om te beslissen over herhaalde verzoeken, met name omdat een concreet beoordelingskader ontbreekt. 60 Kamerstukken II , , 3, p. 28 (MvT) 61 De grondslag van dit besluit kan worden gevonden in artikel 28d lid 4 Sv: Bij AMvB kunnen nadere regels worden gesteld omtrent de inrichting van en de orde tijdens het verhoor waaraan ook de raadsman deelneemt. 62 Kamerstukken II , , 3, p. 83 (MvT) 63 Besluit orde en inrichting politieverhoor, art Besluit orde en inrichting politieverhoor, art Kamerstukken II , , 3, p. 88 (MvT) 66 Kamerstukken II , , 3, p. 28 (MvT) 14

15 In artikel 6 van het Besluit worden de raadsman bevoegdheden toegekend die hem eveneens gedurende het verloop van het verhoor toekomen. Zo kan hij tijdens het verhoor opmerken dat de verdachte een hem gestelde vraag niet begrijpt. Op deze wijze kan de raadsman eraan bijdragen dat in de na het verhoor volgende strafzaak een discussie ontstaat over een verklaring van de verdachte. 67 Daarnaast kan hij ingrijpen indien de verhorende ambtenaar naar zijn oordeel het pressieverbod 68 niet in acht neemt. Tot slot kan hij opmerken dat de fysieke of psychische gesteldheid van de verdachte zodanig is dat deze een verantwoorde voortzetting van het verhoor verhindert. Hierbij kan gedacht worden aan een zeer uitgeputte en/of in de war zijnde verdachte, in die mate dat het verder voortzetten van het verhoor geen zin meer heeft. 69 Artikel 7 van het Besluit bepaalt dat de raadsman niet treedt buiten de bevoegdheden die hem in het Besluit zijn toegekend. Hij mag dus enkel gebruik maken van de bevoegdheden die hem zijn toegekend in het Besluit. Daarnaast mag hij geen onredelijk gebruik maken van zijn bevoegdheden en mag hij de orde van het verhoor niet verstoren. Tot slot wordt gesteld dat de raadsman geen opnamen mag maken van het verhoor. Wel is hij bevoegd om aantekeningen te maken. Indien de raadsman in strijd handelt met het bepaalde in de artikelen 4, 5 lid 1 of 7 en tenminste eenmaal hieromtrent is aangemaand, kan de hulpofficier van justitie hem bevelen het verhoor te verlaten, en in het geval hij dit weigert hem doen verwijderen. 70 Artikel 28d lid 3 Sv is hier van overeenkomstige toepassing. Hierdoor is de verwijdering van de raadsman slechts van toepassing voor de duur van het desbetreffende verhoor. Voorts moeten de gronden waarop de verwijdering berust worden opgenomen in het proces-verbaal van het verhoor. Hierdoor kan de rechtmatigheid van de verwijdering op een later tijdstip door de rechter worden getoetst. De wetgever heeft aangaande de verwijdering van de raadsman tijdens het verhoor op grond van artikel 8 van het Besluit nog (wat aanvullende) opmerkingen geplaatst. Zo dient de officier van justitie in kennis te worden gesteld over de verwijdering van de raadsman. 71 Dit kan echter noch uit de wettekst noch uit het Besluit worden afgeleid. Daarnaast wordt opgemerkt dat na verwijdering van de raadsman het verhoor buiten diens aanwezigheid kan worden hervat Kamerstukken II , , 3, p. 84 (MvT) 68 Zie het bepaalde in artikel 29 lid 1 Sv 69 Kamerstukken II , , 3, p. 85 (MvT) 70 Besluit orde en inrichting politieverhoor, art Kamerstukken II , , 3, p. 85 (MvT) 72 Kamerstukken II , , 3, p. 85 (MvT) 15

16 Tot slot kan de verdachte, die tijdens het verhoor niet wordt bijgestaan door een raadsman, op grond van het voorgestelde artikel 28d lid 2 Sv verzoeken om onderbreking van het verhoor voor overleg met een raadsman. Uitgangspunt hierbij is dat de verhorende ambtenaar hem daartoe zo veel mogelijk in de gelegenheid stelt, tenzij door het voldoen aan herhaalde verzoeken de orde of de voortgang van het verhoor zou worden verstoord. 73 Het derde lid stelt dat de afwijzing van een dergelijk verzoek geldt voor de duur van het desbetreffende verhoor. Daarnaast dienen de gronden die tot de afwijzing hebben geleid te worden vermeld in het proces-verbaal van het verhoor. 2.5 Afwijkingsbevoegdheid In het voorgestelde artikel 28e Sv heeft de wetgever het mogelijk gemaakt dat van het recht op consultatiebijstand en verhoorbijstand kan worden afgeweken indien dat gelet op de omstandigheden dringend noodzakelijk is. Op grond van het eerste lid kan de hulpofficier van justitie beslissen dat: a) de aangehouden verdachte terstond na zijn aanhouding ter plaatse wordt verhoord, zonder rechtsbijstand te kunnen krijgen van een raadsman; b) wordt begonnen met het verhoor zonder dat een raadsman beschikbaar is; c) wordt begonnen met het verhoor of dat dit verhoor wordt voorgezet zonder dat de aangehouden verdachte aanspraak heeft kunnen maken op consultatiebijstand; d) de raadsman niet wordt toegelaten tot het verhoor. De voorgenoemde beslissingen kunnen enkel door de hulpofficier van justitie worden genomen indien hij hiervoor toestemming heeft verkregen van de officier van justitie, behoudens als het gaat om de beslissing onder a. 74 Kennelijk heeft de wetgever de situatie onder a uitgezonderd van toestemming van de officier van justitie voor de gevallen dat er een dringende noodzaak bestaat om direct over te gaan tot het verhoren van de verdachte teneinde een einde te kunnen maken aan levensgevaarlijke situaties. In een dergelijke situatie is het niet wenselijk dat gewacht moet worden op toestemming van de officier van justitie. Het tweede lid bepaalt dat deze beslissingen alleen kunnen worden genomen voor zover en voor zolang deze worden gerechtvaardigd door de dringende noodzaak om: a) ernstige negatieve gevolgen voor het leven, de vrijheid of de fysieke integriteit van een persoon te voorkomen of; b) te voorkomen dat aanzienlijke schade aan het onderzoek wordt toegebracht. Bij het bedoelde onder a kan gedacht worden aan de dringende noodzaak om een gijzeling of ontvoering te beëindigen. Bij het voorkomen van ernstige negatieve gevolgen voor een persoon zou het bijvoorbeeld kunnen gaan om het voorkomen van aanslagen, ontploffingen of 73 Zie in dit verband de voorgaande opmerkingen bij art. 28d lid 1, derde volzin, Sv. 74 Art. 28e lid 3 Sv 16

17 een grootschalige besmetting. 75 De wetgever stelt, evenals uit de wettekst kan worden afgeleid, dat het hier moet gaan om een tijdelijke afwijking met een strikt beperkte geldigheidsduur. 76 Hieruit volgt dat wanneer de dringende noodzaak is opgehouden te bestaan, de afwijkingsbevoegdheid komt te vervallen en de beperkingen dienen te worden opgeheven. Aangaande de geldigheidsduur van de uitzondering heeft de NOvA gepleit voor het in de wet opnemen van een maximale duur. 77 De wetgever acht dit echter overbodig, daar duidelijk is dat de uitzondering niet langer mag duren dan strikt noodzakelijk. 78 Tot slot heeft de wetgever in het voorgestelde lid vier opgenomen dat de beslissing en de gronden waarop deze berust, dienen te worden vermeld in het proces-verbaal van het verhoor. Dit is van belang zodat de rechter op een later tijdstip de rechtmatigheid van de uitzondering kan beoordelen. 2.6 Afstand van recht In het voorgestelde artikel 28a lid 1 Sv is de mogelijkheid opgenomen dat de verdachte vrijwillig en ondubbelzinnig afstand kan doen van zijn recht op rechtsbijstand, tenzij in het Wetboek van Strafvordering anders is bepaald. Zoals de wettekst weergeeft, dient deze afstand vrijwillig en ondubbelzinnig te geschieden. Met vrijwillig wordt bedoeld dat de verdachte de verklaring van afstand uit eigen beweging heeft gedaan. Onder ondubbelzinnig dient te worden verstaan: een afstandsverklaring die niet voor misverstand of tweeërlei uitleg vatbaar zou kunnen zijn. 79 Wanneer de verdachte afstand doet van het recht op consultatiebijstand, wordt eveneens afstand gedaan van het recht op verhoorbijstand, tenzij er aanwijzingen zijn die blijk geven van het tegendeel. 80 Zoals uit de laatste zinsnede van de wettekst kan worden afgeleid, biedt artikel 28a lid 1 Sv de mogelijkheid om te bepalen dat onder bepaalde omstandigheden geen afstand kan worden gedaan van het recht op rechtsbijstand. Zo wordt voor de aangehouden verdachte van een misdrijf waarop een maximale gevangenisstraf van twaalf jaar of meer is gesteld steeds een raadsman opgeroepen. Dit geldt eveneens voor de aangehouden kwetsbare verdachte. 81 Deze verdachten kunnen geen afstand doen van het recht op consultatiebijstand alvorens zij door de 75 Kamerstukken II , , 3, p. 37 (MvT) 76 Kamerstukken II , , 3, p. 37 (MvT) 77 Preadvies van de ACS inzake wetsvoorstellen rechtsbijstand en politieverhoor d.d. 14 april 2014, p. 24, bijlage bij Kamerstukken II , , 3 (MvT) 78 Kamerstukken II , , 3, p. 69 (MvT) 79 Kamerstukken II , , 3, p. 39 (MvT) 80 Kamerstukken II , , 3, p. 40 (MvT) 81 Art. 28b lid 1 Sv 17

18 raadsman op de gevolgen daarvan zijn gewezen. 82 Voor de aangehouden jeugdige 83 verdachte geldt eveneens dat voor hem steeds een raadsman wordt opgeroepen, maar ook dat hij, in afwijking van het voorgestelde artikel 28c lid 2 Sv, geen afstand kan doen van zijn recht op consultatiebijstand. 84 Van het recht op verhoorbijstand kan de aangehouden jeugdige verdachte, nadat hierover overleg is gevoerd met de raadsman, wel afstand doen. 85 Zowel de Raad voor de Kinderbescherming als de RSJ en de NOvA hebben aangedrongen op verplichte verhoorbijstand voor de jeugdige verdachte. 86 De wetgever is echter van mening dat verhoorbijstand voor jeugdigen niet in alle gevallen noodzakelijk is. Voorts wordt opgemerkt dat de jeugdige verdachte, voordat hij afstand kan doen van zijn recht op verhoorbijstand, voorzien is van een advies over de consequenties en de betekenis van het recht op rechtsbijstand en van afstand daarvan. 87 Hierbij is een belangrijke rol weggelegd voor de raadsman. Hij dient volgens de wetgever te beoordelen of deze verdachte zodanig kwetsbaar is dat hij bij het verhoor moet worden bijgestaan. Wanneer de opsporingsambtenaar blijkt dat de verdachte afstand wenst te doen van zijn recht op rechtsbijstand, licht hij hem in over de gevolgen daarvan en deelt hem mee dat hij van zijn beslissing kan terugkomen. 88 De wetgever geeft aan dat een dergelijke mededeling slechts eenmaal, bij de gelegenheid van het doen van afstand, hoeft te worden gedaan. 89 Hierbij kan worden volstaan met de mededeling dat hij in geval van afstand niet kan profiteren van rechtsgeleerde rechtsbijstand, en dat dit mogelijk nadelige gevolgen voor hem kan hebben. 90 Wanneer de verdachte door zijn raadsman over de gevolgen van afstand van recht is ingelicht, kan de opsporingsambtenaar zich ervan vergewissen dat de raadsman de verdachte daadwerkelijk op deze gevolgen heeft gewezen Rechtsgevolgen bij vormverzuimen Voor de rechtsgevolgen die dienen te volgen bij vormverzuimen met betrekking tot het recht op rechtsbijstand bij het politieverhoor verwijst de wetgever naar het bestaande artikel 82 Art. 28c lid 2 Sv 83 Onder jeugdige verdachte dient op grond van art. 488 lid 2 Sv te worden verstaan: de persoon die ten tijde van het begaan van het strafbaar feit de leeftijd van achttien jaar nog niet heeft bereikt. 84 Art. 488c lid 1 Sv 85 Art. 488c lid 2 Sv 86 Nota van de Raad voor de Kinderbescherming n.a.v. conceptwetsvoorstel raadsman en politieverhoor d.d. 21 juni 2011, p. 3; reactie van de RSJ op conceptwetsvoorstel raadsman en politieverhoor 2011, p.1-2; preadvies van de ACS inzake wetsvoorstellen rechtsbijstand en politieverhoor d.d. 14 april 2014, p. 26; allen bijlage bij Kamerstukken II , , 3 (MvT) 87 Kamerstukken II , , 3, p. 41 (MvT) 88 Art. 28a lid 2 Sv 89 Kamerstukken II , , 3, p. 39 (MvT) 90 Kamerstukken II , , 3, p (MvT) 91 Kamerstukken II , , 3, p. 40 (MvT) 18

19 359a Sv. 92 Hieruit volgt dat wanneer bij het voorbereidend onderzoek vormen zijn verzuimd die niet meer hersteld kunnen worden en de rechtsgevolgen daarvan niet uit de wet blijken, de rechter daar rechtsgevolgen aan kan verbinden. Hierbij kan gekozen worden voor strafvermindering, bewijsuitsluiting, niet-ontvankelijkheid van het OM of de enkele constatering dat een vormverzuim is gegaan. 93 De rechter dient bij zijn oordeel rekening te houden met het belang dat het geschonden voorschrift dient, de ernst van het vormverzuim en het nadeel dat daardoor wordt veroorzaakt. 94 Voor de rechtsgevolgen die verbonden dienen te worden aan onherstelbare vormverzuimen met betrekking tot het recht op rechtsbijstand bij het politieverhoor, is met name relevant de bestendige rechtspraak van de Hoge Raad over artikel 359a Sv. De Hoge Raad heeft geoordeeld dat wanneer de aangehouden verdachte niet dan wel niet binnen redelijke grenzen de gelegenheid is geboden om voorafgaand aan het eerste verhoor door de politie een advocaat te raadplegen, dit in beginsel een vormverzuim in de zin van artikel 359a Sv oplevert behoudens indien uitdrukkelijk en ondubbelzinnig afstand is gedaan van dit recht, dan wel dwingende redenen bestaan die rechtvaardigen dat dit recht wordt beperkt dat zal dienen te leiden tot uitsluiting van het bewijs van verklaringen van de verdachte die zijn afgelegd voordat hij een advocaat kon raadplegen, alsmede van bewijs dat is verkregen als rechtstreeks gevolg van de voor het bewijs onbruikbare verklaring van de verdachte. 95 In deze gevallen dient de rechter tot bewijsuitsluiting te beslissen en staat het hem niet vrij een nadere afweging te maken en op basis daarvan tot bijvoorbeeld strafvermindering te komen. 96 Echter kan niet zonder meer worden gezegd dat deze rechtsregel eveneens van toepassing is bij vormverzuimen met betrekking tot het recht op verhoorbijstand voor de meerderjarige verdachte. De voorgenoemde jurisprudentie van de Hoge Raad had immers enkel betrekking op het recht op consultatiebijstand en verhoorbijstand voor de minderjarige en kwetsbare verdachte. De wetgever wijst in dit verband op het feit dat de voorgestelde regelgeving meeromvattend is gelet op het voorgestelde recht op verhoorbijstand voor de meerderjarige verdachte. 97 Door de wetgever wordt geen uitdrukkelijk standpunt ingenomen over de rechtsgevolgen die verbonden moeten worden aan de schending van het recht op verhoorbijstand voor de meerderjarige verdachte. Dit wordt overgelaten aan de rechtspraak Kamerstukken II , , 3, p. 43 (MvT) 93 Art. 359a lid 1 Sv 94 Art. 359a lid 2 Sv 95 HR 30 juni 2009, ECLI:NL:HR:2009:BH3079, rov ; HR 1 december 2015, ECLI:NL:HR:2015:3436, rov HR 19 februari 2013, ECLI:NL:HR:2013:BY5321, NJ 2013/308, rov en HR 3 juli 2012, ECLI:NL:HR:2012:BW9264, NJ 2013/513, rov Kamerstukken II , , 3, p. 44 (MvT) 98 Kamerstukken II , , 3, p. 44 (MvT) 19

20 In zijn arrest van 22 december 2015 is de Hoge Raad ingegaan op de rechtsgevolgen bij vormverzuimen in verband met het recht op verhoorbijstand. De Hoge Raad zegt dat het ontbreken van verhoorbijstand in beginsel een vormverzuim oplevert zoals bedoeld in artikel 359a Sv. 99 De Hoge Raad overweegt dat het ontbreken van consultatiebijstand in de regel ernstiger is dan de afwezigheid van de raadsman tijdens het verhoor. Dit brengt mee dat zolang Richtlijn 2013/48/EU nog niet in de nationale wetgeving is geïmplementeerd, dan wel de implementatietermijn van die richtlijn nog niet is verstreken het rechtsgevolg dat aan de afwezigheid van de raadsman bij het verhoor moet worden verbonden niet noodzakelijkerwijs behoeft te bestaan uit bewijsuitsluiting. 100 De Hoge Raad sluit niet uit dat gelet op de omstandigheden van het geval strafvermindering wordt toegepast, dan wel wordt volstaan met de enkele vaststelling dat een onherstelbaar vormverzuim is begaan. 101 Tot slot zegt de Hoge Raad dat bij het bepalen van de ernst van het vormverzuim rekening dient te worden gehouden dat de verhorende ambtenaren mogelijk nog niet bekend zijn met de (onverwachte) aanscherping van de regels aangaande het recht op verhoorbijstand. De Hoge Raad gaat ervan uit dat met ingang van 1 maart 2016 toepassing wordt gegeven aan het recht van de verdachte op bijstand van een raadsman tijdens zijn verhoor bij de politie. Vanaf die datum zal de Hoge Raad rechtsgevolgen verbinden aan het ontbreken van verhoorbijstand het EVRM over rechtsbijstand bij het politieverhoor 3.1 Inleiding 99 HR 22 december 2015, ECLI:NL:HR:2015:3608, rov HR 22 december 2015, ECLI:NL:HR:2015:3608, rov HR 22 december 2015, ECLI:NL:HR:2015:3608, rov HR 22 december 2015, ECLI:NL:HR:2015:3608, rov

21 In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de eisen die artikel 6 lid 3 sub c van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (hierna: EVRM) stelt aan rechtsbijstand bij het politieverhoor. Allereerst wordt kort het EVRM geïntroduceerd, waarbij onder meer wordt ingegaan op de doelstelling en de werking van het verdrag. Voorts wordt ingegaan op de functie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (hierna: EHRM) en de kenmerken van zijn jurisprudentie. Vervolgens wordt stilgestaan bij de inhoud van artikel 6 lid 3 sub c EVRM, waarna de relevante jurisprudentie van het EHRM met betrekking tot rechtsbijstand bij het politieverhoor wordt besproken. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een conclusie, waarin antwoord wordt gegeven op de vraag welke eisen artikel 6 lid 3 sub c EVRM stelt aan rechtsbijstand bij het politieverhoor. 3.2 Het EVRM In navolging van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, die op 10 december 1948 door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties is afgekondigd, is op 13 augustus 1954 het EVRM in werking getreden. In het EVRM zijn verschillende fundamentele rechten en vrijheden voor de mens opgenomen, zoals het recht op persoonlijke vrijheid, vrijheid van godsdienst, privacy, leven en een eerlijk proces. De staten die partij zijn bij het verdrag hebben de plicht om deze rechten en vrijheden te verzekeren voor een ieder die onder haar rechtsmacht ressorteert. 103 Verschillende rechten van het EVRM komen overeen met de grondrechten uit onze eigen nationale Grondwet. Zij hebben met elkaar gemeen dat zij niet absoluut zijn. Hieruit volgt dat een inbreuk op een verdragsrecht niet zonder meer resulteert in de vaststelling dat het verdrag is geschonden. Van een schending van het verdrag is pas sprake als de inbreuk op het verdragsrecht niet is gerechtvaardigd, in die zin dat het niet wordt gelegitimeerd door het verdrag. 104 Het doel van het EVRM is het verzekeren van de daarin opgenomen fundamentele rechten en vrijheden, met in het bijzonder het bieden van bescherming tegen willekeur. 105 Het uitgangspunt is niet het voorkomen van inbreuken op de verdragsrechten als zodanig, maar het voorkomen van niet gerechtvaardigde inbreuken. Dit brengt onder meer met zich mee dat het de autoriteiten niet vrij staat om zonder goede reden een inbreuk te maken op de verdragsrechten, maar dat een dergelijke inbreuk toelaatbaar dient te zijn op grond van de wet Art. 1 EVRM 104 Keulen en Knigge 2010, p Keulen en Knigge 2010, p Keulen en Knigge 2010, p