Methodebeschrijving 8-fasenmodel. Databank Effectieve sociale interventies

Transcriptie

1 Methodebeschrijving 8-fasenmodel Databank Effectieve sociale interventies

2 Deze methodebeschrijving is gemaakt door: Marieke Ploegmakers MOVISIE Marieke Ploegmakers is adviseur van de afdeling Kennisstromen van MOVISIE. Datum: december 2009 Voor meer methodebeschrijvingen en eventuele vragen en/of reacties kunt u terecht bij: Het werkblad dat gebruikt is voor deze methodebeschrijving, is deels gebaseerd op het Werkblad beschrijving interventie van het Nederlands Jeugdinstituut (NJi) en het RIVM. 2 * * * Methodebeschrijving 8-fasenmodel

3 Inhoudsopgave Inleiding: leeswijzer 04 Samenvatting Beschrijving methode Probleemomschrijving Doel van de methode Doelgroep van de methode Indicaties en contra-indicaties Aanpak Materiaal Benodigde competenties van de professional Overige randvoorwaarden Overeenkomsten en verschillen met andere interventies Contactgegevens ontwikkelaar Onderbouwing De ontwikkelgeschiedenis van de methode Onderbouwing van de probleemanalyse, doel, doelgroep en aanpak Onderzoek praktijkervaringen Uitvoerende organisaties Praktijkervaringen van de professional Praktijkervaringen van de cliënt/burger Praktijkvoorbeeld Effectonderzoek Directe aanwijzingen voor effectiviteit Indirecte aanwijzingen voor effectiviteit Conclusies Samenvatting werkzame elementen Samenvatting effectonderzoek 31 6 Verantwoording Het zoeken en selecteren van literatuur Literatuur 33 Bijlage 1: Toelichting effectonderzoek 35 Bijlage 2: Overzicht onderzoeken en de hoofdkenmerken 38 Bijlage 3: Methodologische kenmerken en resultaten effectonderzoeken 39 Methodebeschrijving 8-fasenmodel * * * 3

4 Inleiding: leeswijzer Professionals in de sociale sector worden geconfronteerd met een wirwar aan informatie waar ze zich een weg in moeten vinden. Die informatie is vaak versnipperd en daardoor weinig toegankelijk. In de databank Effectieve sociale interventies brengen wij methoden waarmee in de sociale sector gewerkt worden bij elkaar. De methodebeschrijvingen geven daarbij een zo volledig mogelijk beeld van alle beschikbare informatie over een methode. Als gemeente, stafmedewerker of praktijkwerker kunt u hiermee vaststellen of de methode geschikt is voor de situatie waarin u of uw organisatie intervenieert. Als u besluit om met de methode aan de slag te gaan verwijzen we naar het handboek en eventueel andere door de ontwikkelaar beschikbaar gestelde materialen. De methodebeschrijving is opgebouwd langs vier lijnen. Onderdeel één van dit document beschrijft de methode zelf, zoals de doelen, de doelgroep en de aanpak. Onderdeel twee laat de onderbouwing van de methode zien: de visies, theorieën en wetenschappelijke onderzoeken die de ontwikkelaar heeft gebruikt bij het ontwikkelen van de methode. Onderdeel drie geeft zicht op de praktijkervaringen van de professional en de cliënt/burger met de methode. Onderdeel vier geeft inzicht in wat er wetenschappelijk bekend is over de effectiviteit van de methode. De methodebeschrijving is in nauwe samenwerking met de ontwikkelaar van de methode tot stand gekomen. Zo levert de ontwikkelaar informatie aan en geeft deze feedback op het concept en toestemming voor publicatie. De methode wordt uitgebreid in kaart gebracht. Dit kan de ontwikkelaar op zijn beurt een impuls geven voor verdere ontwikkeling van de methode. Een methode staat dus niet stil, de methodebeschrijvingen zullen dan ook regelmatig worden herzien. De methodebeschrijving is gebaseerd op een systematische zoektocht naar informatie. Bij die zoektocht werken de onderzoeker die de methodebeschrijving maakt en een informatieanalist van de afdeling kennisstromen van MOVISIE intensief samen. Bij het zoeken van informatie over methoden zijn doorgaans de volgende zoekstrategieën toegepast: het inwinnen van informatie bij de ontwikkelaar, uitvoerende instanties en/of eventuele onderzoekers van de methode, het doorzoeken van Nederlandse en/of internationale databanken, het checken van referenties van reeds gevonden informatiemateriaal en een internet deskresearch. De zoektocht is daarbij gericht op een breed spectrum aan informatiebronnen, variërend van (ongepubliceerde) verslagen van (interne) procesevaluaties of paneldiscussies tot wetenschappelijk (effect)onderzoek. De verantwoording van de toegepaste zoekstrategieën is in beknopte zin terug te vinden in onderdeel 6.1. De zoekgeschiedenis is in uitgebreidere vorm vastgelegd in een hiertoe ontwikkelde flowchart, die is opgenomen in het archief van MOVISIE. Het relevante gevonden materiaal is terug te vinden in het literatuuroverzicht in onderdeel 6.2. Bij het effectonderzoek (onderdeel 4) wordt onderscheid gemaakt tussen directe en indirecte aanwijzingen voor effectiviteit. Een toelichting op dit onderscheid vindt u in bijlage 1. Om de tekst in de methodebeschrijving zelf laagdrempelig te houden, worden de belangrijkste onderzoekskenmerken en resultaten zoveel mogelijk in woorden beschreven. De achterliggende cijfers vindt u in bijlage 3 en verder. 4 * * * Methodebeschrijving 8-fasenmodel

5 Wij wensen u veel inspiratie bij het lezen van deze methodebeschrijving. Wij hopen dat u zich hiermee een goed beeld kunt vormen van wat deze methode uw gemeente, uw organisatie of uzelf als sociale professional te bieden heeft en hoe u de kwaliteit van uw aanbod aan de doelgroep kunt vergroten. Methodebeschrijving 8-fasenmodel * * * 5

6 Samenvatting 1. Beschrijving methode Doel Het doel van de methode is om cliënten doelgericht te laten werken aan hun toekomst en om instellingen concrete instrumenten aan te reiken om cliënten daarbij te ondersteunen. Het gaat om het realiseren van een planmatige aanpak in de individuele begeleiding van cliënten, waarbij de gehele situatie en de vraag van de cliënt centraal staan. Doelgroep De doelgroep bestaat uit alle cliënten die een individueel traject aangeboden krijgen van tenminste een aantal weken, zoals cliënten in de 24-uursvoorzieningen, begeleid wonen, ambulante woonbegeleiding, crisisopvang en vrouwenopvang. Aanpak Het 8-fasenmodel gaat uit van individuele trajectbegeleiding, van instroom tot uitstroom, in acht fasen: Aanmeldingsfase: het eerste contact tussen de cliënt en de hulpverlener. Intakefase: een nadere kennismaking tussen de cliënt en de instelling. Opnamefase: de opbouw van de hulpverlening aan de cliënt. Analysefase: analyse van het functioneren van de cliënt op 8 leefgebieden. Planningsfase: het opstellen van een begeleidingsplan. Uitvoeringsfase: de uitvoering van het begeleidingsplan. Evaluatiefase: een terugblik op de uitvoeringsfase. Uitstroomfase: de afronding van de hulpverlening. De stappen hebben betrekking op acht leefgebieden: huisvesting, financiën, sociaal functioneren, psychisch functioneren, zingeving, lichamelijk functioneren, praktisch functioneren, dagbesteding. Centraal staan de sterke punten en krachten van mensen en niet hun problemen. Materiaal Voor het gestructureerd invoeren van de methode is een handleiding beschikbaar: Het 8-fasenmodel. Planmatig werken in de maatschappelijke opvang. Een map met praktische informatie over de implementatie van het 8-fasenmodel: Implementatiewijzer 8-fasenmodel. Een handreiking voor managers en projectleiders. De Leefgebiedenwijzer 8-fasenmodel geeft hulpverleners ideeën voor het werken met cliënten in de maatschappelijke opvang. In het programma van het Softwarepakket 8-fasenmodel is het mogelijk per cliënt een persoonsbeschrijving, begeleidingsplan en evaluatie in te voeren. Website en 6 * * * Methodebeschrijving 8-fasenmodel

7 Ontwikkelaar Naam: MOVISIE (voorheen NIZW) Adres: Catharijnesingel 47, Utrecht Contactpersoon: Petra van Leeuwen-den Dekker Tel. contactpersoon: contactpersoon: 2. Onderbouwing Het 8-fasenmodel is in de praktijk ontstaan en heeft bij verdere ontwikkeling gebruik gemaakt van verschillende visies en bestaande methoden. In het 8-fasenmodel gaat het om individuele trajectbegeleiding; het primaire proces staat centraal. In navolging van Harteloh en Zwart (1991 in: Heineke & Van Leeuwen-den Dekker, 2005) definiëren de ontwikkelaars het primaire proces als volgt: een keten van gebeurtenissen die begint op het moment dat een persoon in contact treedt met hulpverleners tot het moment dat hij of zij dat contact beëindigt. Belangrijk is dat er één hulpverlener toegewezen wordt als persoonlijk begeleider (mentor, trajectbegeleider of casemanager). Deze zorgt ervoor dat cliënten systematische en doelgerichte ondersteuning krijgen bij het realiseren van doelstellingen. Voor de rol van de cliënt sluit de ontwikkelaar aan bij Brinkman en Van den Berg (1993 in: Heineke & Van Leeuwen-den Dekker, 2005). Zij stellen dat inzicht in eigen problemen, mogelijke oplossingen en de inzet die van de cliënt gevraagd wordt om het probleem aan te pakken, factoren zijn die de motivatie van een cliënt bepalen. Kenmerkend voor de hulpverlener is professioneel handelen. De professional is verantwoordelijk voor de kwaliteit in het primaire proces. De ontwikkelaars noemen een aantal factoren die de kwaliteit van het primaire proces beïnvloeden. Zij baseren zich daarbij op Verbeek (1998, in Heineke & Van Leeuwen-den Dekker, 2005): kernvisie van de hulpverlener, methoden en instrumenten, rollen en vaardigheden en cliëntgerichtheid. 3. Onderzoek praktijkervaringen Er heeft een tweetal onderzoeken plaats gevonden naar het gebruik en de praktijkervaringen met het 8-fasenmodel. De methode wordt veel gebruikt in instellingen voor maatschappelijke opvang en vrouwenopvang. Dit is een aanwijzing dat de methode praktisch bruikbaar is. Tijdens onderzoek in de pilotfase noemden professionals als voordelen: de praktische insteek, intercollegiale feedback, betrokkenheid van de cliënt en het stimuleren van procesmatig en gestructureerd werken. Cliënten geven aan dat de algemene tevredenheid over de hulpverlening niet veranderd is, maar zij zien op de volgende onderdelen een duidelijke vooruitgang: het maken van afspraken over de begeleiding; begeleidingsdoelen die vastgelegd zijn in een hulpverleningsplan; de samenwerking tussen hulpverleners binnen de instelling; de toename van hulpverleningscontacten buiten de instelling en de mate waarin cliënten vinden dat hulpverleners naar hen luisteren (Heineke en Van Leeuwen-den Dekker: 2005). Voor gemeenten heeft het 8-fasenmodel als basis gediend voor het model individueel trajectplan in de Stedelijke kompassen. Buiten Nederland is het 8-fasenmodel geïmplementeerd in Kiev (Oekraïne) en wordt het onderzocht in een internationaal project over zwerfjongeren, Combating Youth Homelessness. De Europese Commissie bekostigt dit project, dat wordt Methodebeschrijving 8-fasenmodel * * * 7

8 uitgevoerd in de periode Effectonderzoek Er is geen onderzoek gevonden naar de effectiviteit van het 8-fasenmodel. Wel is effectonderzoek gedaan naar methoden die overeenkomen met bepaalde elementen van het 8-fasenmodel, namelijk case management en de Strengths-Based Case Management benadering. Uit een literatuurreview van het Onderzoekscentrum maatschappelijke zorg van het UMC St Radboud te Nijmegen (Luijtelaar, Wolf en Brilleslijper, 2009) blijkt dat casemanagement een positief effect heeft op stabiele huisvesting, vermindering van dakloosheid, vermindering van alcohol- en of drugsgebruik en op psychopathologie. Verder kan casemanagement leiden tot verbetering van cliënttevredenheid en kwaliteit van leven. De Strengths-based benadering, een vorm van casemanagement die zich richt op het versterken van de krachten en talenten van mensen (empowerment), is niet voor daklozen onderzocht maar heeft bij cliënten met verslavingsproblemen geleid tot onder meer reductie van middelengebruik, vermindering van psychologische problemen, verbeterde dagactiviteiten en behoud van het begeleidingscontact. 5. Samenvatting werkzame elementen De acht leefgebieden staan centraal in het begeleidingstraject en brengen structuur aan in de rapportage. In de analyse door middel van persoonsbeschrijvingen komen niet alleen de problemen maar ook de sterke punten van de cliënt in beeld; er ontstaat een breed zicht op het functioneren van de cliënt. In de begeleidingsplannen gaat het om concrete doelen en acties. Doelen hoeven niet altijd betrekking te hebben op het verbeteren van de situatie of het opheffen van problemen. Ze kunnen ook stabilisatie inhouden. Door evaluaties toetsen cliënt en mentor in hoeverre de doelen uit het begeleidingsplan behaald zijn. Het individuele traject maakt het mogelijk maatwerk aan de cliënt te leveren. De verslaglegging maakt het mogelijk om structureel en efficiënt af te stemmen met interne en externe partijen. Het mentorschap is belangrijk om het primaire proces zo goed mogelijk te laten verlopen. De mentor biedt de cliënt systematisch en doelgericht ondersteuning bij het realiseren van doelstellingen. 8 * * * Methodebeschrijving 8-fasenmodel

9 1. Beschrijving methode De beschrijving van de methode is gebaseerd op het volgende handboek: Implementatiewijzer 8-fasenmodel: een handreiking voor managers en projectleiders, geschreven door Heineke & Van Leeuwen-den Dekker, uitgegeven in 2005 door het Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn (NIZW) in Utrecht. Wanneer daarnaast aanvullende bronnen worden gebruikt, dan wordt daar expliciet naar verwezen. 1.1 Probleemomschrijving Van oudsher is de maatschappelijke opvang een sector die zich richt op bed, bad en brood: op onderdak en de eerste levensbehoeften. Het aanbod was vooral improviserend, laagdrempelig en speelde snel in op de noden van daklozen. In de jaren 80 en vooral in de jaren 90 is er (individuele) begeleiding bijgekomen, vaak in de vorm van mentorschappen. Dit werd op veel verschillende manieren vormgegeven. Was de sector maatschappelijke opvang in de jaren 90 nog vooral gericht op kwantiteit (capaciteitsuitbreiding), de laatste jaren is de focus meer verlegd naar kwaliteit en kwaliteitsbeleid (professionalisering). Die behoefte aan professionalisering kwam voort uit drie ontwikkelingen: Complexere hulpvragen. Er is steeds vaker sprake van meervoudige problematiek: een combinatie van problemen op de leefgebieden huisvesting, gezondheid, financiën, psychisch functioneren, sociaal functioneren en dagbesteding. Hoewel de aanpak van dergelijke problematiek ook een verantwoordelijkheid is voor andere sectoren, worden de werkers in de opvang er veelal dagelijks mee geconfronteerd. De opvangwerkers moeten niet alleen een keuze maken voor een gericht hulpaanbod, er is bovendien afstemming nodig met hulpverleners uit andere sectoren (ggz, verslavingszorg, GGD). Meer nadruk op activering en doorstroom. Het verwijt van veel centrumgemeenten betrof de in hun ogen beschermende, betuttelende en passief makende benadering van voorzieningen voor 24-uurswonen. Dit zou leiden tot onnodige verstopping (waardoor de toegankelijkheid voor andere cliënten minder wordt). Bovendien zou het cliënten onzelfstandig maken die in potentie over meer zelfredzaamheid beschikken (ministerie van VWS, 2003). Overigens zijn de doorstroommogelijkheden in de maatschappelijke opvang het laatste decennium enorm uitgebreid door de toename van plaatsen begeleid wonen en ambulante woonbegeleiding: van 500 in 1992 naar ruim in 2001 (Federatie Opvang, 2003 in: Heineke & van Leeuwen-den Dekker, 2005). Vanaf 2003 werd AWBZ-zorg mogelijk door maatschappelijke opvang. Zorgkantoren stellen eisen aan de geleverde zorg. Instellingen moeten kunnen aantonen dat zij Methodebeschrijving 8-fasenmodel * * * 9

10 kwaliteit leveren: cliëntgericht, doelgericht en efficiënt. Ook de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) heeft veranderingen teweeggebracht in de sector. Met ingang van 1 januari 2008 zijn enkele AWBZ-functies geschrapt en ondergebracht bij de Wmo. Daardoor zijn cliënten in de maatschappelijke opvang en vrouwenopvang nu meer aangewezen op de gemeentelijke voorzieningen (ministerie van VWS, 2009). Naar aanleiding van deze ontwikkelingen ontstond de behoefte aan een geschikte methode voor verbetering van de kwaliteit van de individuele begeleidingsprocessen in de maatschappelijke opvang. De documentatie van de ontwikkelaar bevat geen informatie over het aantal cliënten in de maatschappelijke opvang. Volgens informatie op (MOVISIE, b) is het moeilijk te zeggen hoeveel mensen in de maatschappelijke opvang verblijven. Een groot probleem in Nederland is dat er in de sectoren die zich met daklozen bezighouden, geen goede en eenduidige registratie is. Er zijn wel instellingen en sectoren die registreren, maar de gegevens blijken dan óf onvolledig óf moeilijk vergelijkbaar. De laatste tijd komt hierin enige verbetering. In de voortgangsrapportage 2008 schat het ministerie van VWS (op gezag van het Trimbosinstituut) het aantal cliënten in de maatschappelijke opvang op een krappe (ministerie van VWS, 2008). Naar schatting zijn er ongeveer mensen in Nederland bij wie sprake is van een multiprobleemsituatie. Dat zijn niet alleen daklozen en cliënten in de maatschappelijke opvang maar ook zelfstandig wonenden (Scholten en Wolf, 2002). Volgens de website van het ministerie van VWS bedraagt het aantal cliënten in de maatschappelijke opvang en vrouwenopvang dat vóór 2008 gebruik maakte van de AWBZfunctie ondersteunende begeleiding en persoonlijke verzorging 5000 (ministerie van VWS, 2009). 1.2 Doel van de methode Algemeen doel van het 8-fasenmodel is het verbeteren van de kwaliteit van het uitvoerende werk in de maatschappelijke opvang en vrouwenopvang. Daarnaast is een belangrijk doel het verhogen van de kwaliteit van leven van cliënten in de opvang. Dit wordt bereikt door: Inzichtelijkheid: het primaire proces wordt inzichtelijk voor medewerkers, cliënten en externe samenwerkingspartners. Vraaggerichtheid: de gehele situatie en de vraag van de cliënt zijn het vertrekpunt. Doelgerichtheid: het formuleren van concrete, haalbare doelen staat centraal. Doelmatigheid: de cliënt en de verschillende hulpverleners werken aan dezelfde doelen en weten van elkaar wie wat doet, zodat er efficiënter gewerkt wordt. Samenwerking: er is verslaglegging en overleg over de voortgang van de begeleiding, wat de onderlinge afstemming bevordert. Het model draait om acht fasen in het begeleidingsproces; bij iedere fase zijn doelen geformuleerd (zie 1.5). 10 * * * Methodebeschrijving 8-fasenmodel

11 1.3 Doelgroep van de methode Het 8-fasenmodel is ontwikkeld voor cliënten in de maatschappelijke opvang, die een individueel traject aangeboden krijgen van tenminste een aantal weken. Het gaat om kwetsbare personen die door een combinatie van problemen (gedwongen) de thuissituatie hebben verlaten of dreigen te verlaten en (tijdelijk) niet in staat zijn zich op eigen kracht te handhaven in de samenleving (Dalman, Herders & Schoorl, 2000 in: Heineke, 2005). Oorzaken zijn onder andere te vinden in (seksueel) geweld, relatieproblemen, psychische of psychiatrische problemen, verslavingsproblemen en materiële problemen. Vaak gaat het om een combinatie van factoren. Sommige cliënten zijn in een crisis geraakt doordat er in hun leven een ingrijpende gebeurtenis plaatsgevonden heeft, die zij zelf niet kunnen hanteren zonder een beroep te doen op een opvangvoorziening. Anderen lijken voortdurend moeite te hebben om zich zelfstandig in deze maatschappij te redden. Ze zijn niet of nauwelijks in staat om onderwijs te volgen, betaald te werken of een actief sociaal leven te leiden. Maatschappelijke opvang De maatschappelijke opvang kent verschillende werksoorten: dak- en thuislozenzorg, vrouwenopvang en crisisopvang. Onder de dak- en thuislozenzorg vallen bijvoorbeeld dagopvang, nachtopvang, 24-uursvoorzieningen, dienstencentra, woonbegeleiding en nazorg, projecten voor toeleiding naar arbeid, werkprojecten en ziekenboegen voor daklozen. Cliënten van de internaten van de dak- en thuislozenzorg zijn met name mannen. Het ontbreken van huisvesting is het meest acute probleem, maar meestal zijn er ook diverse andere problemen. Kenmerkend voor daklozen is de meervoudige problematiek. De vrouwen in de vrouwenopvang hebben (seksueel) geweld of dreiging ervan meegemaakt. De vrouwenopvang bestaat uit blijf-van-mijn-lijfhuizen, FIOM-huizen en vrouwenopvangcentra. Deze voorzieningen bieden in een veilige omgeving tijdelijke opvang en hulpverlening aan vrouwen en kinderen in een crisissituatie. In de crisisopvang komen mannen en vrouwen, met of zonder kinderen, terecht die (tijdelijk) niet meer in hun sociale omgeving kunnen functioneren. De problematiek is zeer divers. Zo zijn er gezinnen met financiële problematiek, mensen die tijdelijk hulp nodig hebben bij de overgang van residentieel naar zelfstandig wonen, zoals ex-gedetineerden, ex-alcohol- of drugsverslaafden en ex-psychiatrische patiënten. Complicerende factoren De ontwikkelaars wijzen er verder op dat cliënten in de maatschappelijke opvang soms moeilijk benaderbaar zijn of moeilijk (goed) te spreken te krijgen zijn. Daardoor is het lastig om met hen over doelen en plannen te spreken. Er worden drie complicerende factoren genoemd: De problematiek is zwaar, gecompliceerd en moeilijk te doorgronden, bijvoorbeeld een psychische handicap, verslaving of een combinatie daarvan. De cliënt is niet of nauwelijks in staat of bereid over zichzelf en zijn omstandigheden te spreken, laat staan over de toekomst. Ook de invloed van drugs of medicijnen kan de communicatie met de cliënt sterk beperken of onmogelijk maken. De cliënt heeft een irreëel beeld van zichzelf, hetzij te negatief, hetzij te positief. Zogeheten SMART-doelen zijn dan lastig te formuleren. Vaak is handhaving van functioneren al heel wat. Methodebeschrijving 8-fasenmodel * * * 11

12 Andere sectoren Het 8-fasenmodel is deels ook geschikt voor andere sectoren (bijv. ggz, verslavingszorg, ouderenzorg, jeugdzorg). Het is voor alle instellingen bruikbaar die individuele begeleiding geven. In de ggz en de verslavingszorg is het ontwikkelen van methodisch werken over het algemeen verder gevorderd dan in de maatschappelijke opvang. Het 8-fasenmodel richt zich hoofdzakelijk op de begeleiding en niet zozeer op de behandeling (MOVISIE, a). Aanmelding en selectie Cliënten melden zich telefonisch, schriftelijk of fysiek aan, maar worden ook door anderen aangemeld, zoals familie of een verwijzer. In de eerste en tweede fase van het 8-fasenmodel, aanmelding en intake, vindt de beoordeling plaats of de instelling passende hulp kan bieden aan de cliënt. Hiervoor zijn verschillende instrumenten ontwikkeld (zie ook 1.6). 1.4 Indicaties en contra-indicaties In de aanmeldingsfase spelen opnamecriteria en contra-indicaties een rol. Deze worden bepaald door de instelling zelf, die bepaalt of potentiële cliënten aan het juiste adres zijn met hun hulpvraag. Belangrijk is dat de instelling een visie heeft op de opnamecriteria en contraindicaties en dat er duidelijke afspraken zijn gemaakt binnen de instelling (ook over verwijzen). Door de invoering van centrale toegangen is deze taak vaak buiten afdelingen komen te staan (zie ook 1.5). In het aanmeldingsformulier dat via te downloaden is, staan voorbeelden van opnamecriteria en contra-indicaties genoemd. Het is de bedoeling dat deze worden aangepast aan de eigen praktijk. Genoemd zijn: Opnamecriteria: leeftijd 18 jaar of ouder beschikking over eigen inkomen geldige verblijfsstatus. Contra-indicaties: verslaving aan hard drugs psychiatrische problematiek bedreiging van buitenaf (ex-partner) (MOVISIE, a) 1.5 Aanpak Werkwijze Het 8-fasenmodel is een methode voor planmatig werken in de maatschappelijke opvang en de vrouwenopvang. De methode richt zich op individuele trajectbegeleiding en gaat uit van het werken met leefgebieden. Empowerment van cliënten vormt een belangrijk ingrediënt. 12 * * * Methodebeschrijving 8-fasenmodel

13 De methode is met name geschikt voor voorzieningen in de maatschappelijke opvang die een minimale begeleidingsduur hebben van zes weken. Acht fasen Het 8-fasenmodel onderscheidt acht fasen in het individuele begeleidingstraject. Elke fase kent specifieke doelen, werkwijzen en instrumenten die het proces tussen hulpverlener en cliënt ondersteunen (Heineke & Van Leeuwen, 2008). 1. De aanmeldingsfase bestaat uit het aanmeldingsgesprek, de aanmeldingsoverweging en het aanmeldingsbesluit. In het aanmeldingsgesprek wordt ingeschat of de cliënt tot de doelgroep behoort. Als dat het geval is, wordt de situatie van de cliënt verhelderd door op enkele onderdelen door te vragen. Ook wordt in het aanmeldingsgesprek duidelijk gemaakt wat de cliënt kan verwachten van de instelling. In de aanmeldingsoverweging spelen intakecriteria en contra-indicaties, de verwachtingen van de cliënt en de mogelijkheden van de instelling, maar ook praktische zaken een rol. Op grond van de aanmeldingsoverweging zijn er grofweg vier mogelijkheden voor de cliënt: een intakegesprek een afspraak voor een spoedopname een doorverwijzing een afwijzing. Deze fase duurt een dag tot een week. 2. De intakefase bestaat uit het intakegesprek, de intakeoverweging en het intakebesluit. Aan de hand van acht leefgebieden wordt het functioneren van de cliënt in kaart gebracht. Ook wordt er informatie gegeven over de instelling, bijvoorbeeld over de werkwijze en huisregels. Het intakegesprek geeft informatie voor de overweging of de cliënt in aanmerking komt voor een begeleidingstraject. Aangeraden wordt om hier collega s bij te betrekken en eventueel ook externe hulpverleners. Bij de intakeoverweging spelen verschillende criteria een rol, zoals: de aansluiting van het aanbod bij de hulpvraag van de cliënt, de motivatie van de cliënt en de aansluiting bij de groep. Hierna zijn er verschillende mogelijkheden: een opname plaatsing op een wachtlijst een proefopname (bij twijfel of de cliënt en de instelling bij elkaar passen) een voorwaardelijke opname (als aanvullende bindende afspraken nodig zijn) doorverwijzing van de cliënt afwijzing van de cliënt. Overigens kan de cliënt de aanmelding ook zelf intrekken. Het intakegesprek duurt één tot anderhalf uur. Duur van de intakefase: één tot twee weken. 3. In de opnamefase wordt de komst van de cliënt voorbereid, maakt de cliënt kennis met hulpverleners en cliënten, krijgt de cliënt uitleg over de huisregels van de instelling, wordt het vertrouwen van de cliënt opgebouwd en worden praktische zaken geregeld. De mentor heeft in deze fase zeer frequent contact met de cliënt. Duur: één tot twee weken. 4. In de analysefase maakt de hulpverlener een analyse van de acht leefgebieden door regelmatig begeleidingsgesprekken te voeren met de cliënt en informatie van anderen Methodebeschrijving 8-fasenmodel * * * 13

14 te gebruiken. In deze gesprekken komen niet alleen de problemen aan de orde, maar worden juist ook de pluspunten benoemd. De mentor voert gemiddeld wekelijks een gesprek met de cliënt. Duur: een tot vier weken (maximaal vier weken na de opnamedatum). 5. In de planningsfase onderneemt de hulpverlener samen met de cliënt stappen om tot een begeleidingsplan te komen: er wordt een einddoel bepaald en er worden middellange termijndoelen geformuleerd, prioriteiten gesteld, acties geformuleerd en taken verdeeld. Duur: maximaal twee weken na het opstellen van de persoonsbeschrijving. 6. In de uitvoeringsfase ondersteunt de hulpverlener de cliënt bij de uitvoering van het begeleidingsplan door met de cliënt begeleidingsgesprekken te voeren, de cliënt vaardigheden aan te (laten) leren en de cliënt te stimuleren praktische zaken te regelen. De mentor voert minimaal eens per twee weken een voortgangsgesprek met de cliënt. De duur is afhankelijk van de gemaakte afspraken in het begeleidingsplan en verschilt per cliënt. Gemiddeld duurt deze fase acht weken. 7. De evaluatiefase bestaat uit het evaluatiegesprek, de evaluatieoverweging en het evaluatiebesluit. Hier zijn grofweg twee mogelijkheden: de cliënt rondt de begeleiding in de instelling af en stroomt door naar een andere voorziening of gaat zelfstandig wonen (met of zonder ambulante hulp), of de cliënt zet de begeleiding in de instelling voort. Duur: één tot twee weken. 8. In de uitstroomfase gaat het om de voorbereiding van het vertrek van de cliënt, het organiseren van de nazorg, een warme overdracht naar andere hulpverleners, het voeren van een exitgesprek en het afscheid nemen. Het systematisch meten van de cliënttevredenheid is hierbij belangrijk. Duur: één tot zes weken. De fasen 4 tot en met 7 - analyse, planning, uitvoering en evaluatie - zijn de kernfasen van het 8-fasenmodel. Na de evaluatiefase wordt de cyclus zo nodig herhaald. Acht leefgebieden Het 8-fasenmodel onderscheidt acht leefgebieden die in bijna elke fase terugkomen. Ze staan dus steeds centraal in het begeleidingstraject en brengen structuur aan in de rapportage en de begeleiding. Kenmerkend voor deze leefgebieden is dat ze voor iedereen gelden; ze zijn persoonsgericht en niet probleemgericht. 1. Huisvesting: woonsituatie van de cliënt. 2. Financiën: financiële situatie en bestedingspatroon van de cliënt. 3. Sociaal functioneren: relatie tussen de cliënt en diens omgeving (waaronder het gezin, de familie, de hulpverleners), inclusief het maatschappelijk gedrag (bijvoorbeeld relatie met justitie). 4. Psychisch functioneren: het 'welbevinden' van de cliënt, inclusief eventueel psychiatrisch ziektebeeld en verslavingsgedrag. 5. Zingeving: datgene wat de cliënt motiveert om te leven (bijvoorbeeld een levens- of geloofsovertuiging). 6. Lichamelijk functioneren: fysieke gesteldheid van de cliënt en zelfzorg. 7. Praktisch functioneren: huishoudelijke en technische vaardigheden, taalvaardigheden 8. Dagbesteding: daginvulling van de cliënt (werk, sociale activering, hobby's, studie, activiteiten). 14 * * * Methodebeschrijving 8-fasenmodel

15 De leefgebieden komen deels overeen met landelijk gebruikte registratiesystemen voor de opvang (met name Clever), maar er zijn fundamentele, principiële verschillen tussen beide. Zo ontbreken in het overzicht de zelfstandige leefgebieden verslaving, psychiatrie en justitie. Aan psychiatrisch ziektebeeld en verslavingsgedrag wordt wel aandacht besteed in het leefgebied psychisch functioneren. De ontwikkelaars hebben hier bewust voor gekozen omdat ze de doelgroep positief, niet-stigmatiserend willen benaderen. Niet iedereen heeft immers met verslaving, psychiatrie en justitie te maken, terwijl wel elk mens te maken heeft met de in de methode gekozen acht leefgebieden. De leefgebieden zijn echter niet statisch; instellingen kunnen desgewenst hun eigen leefgebied toevoegen (Rensen, Van Arum & Engbersen, 2008). Handleiding Over het 8-fasenmodel zijn verschillende publicaties uitgebracht en instrumenten ontwikkeld voor hulpverleners, managers en projectleiders (zie 1.6). De ontwikkelaar wijst erop dat het 8-fasenmodel geen blauwdruk is, maar dat iedere organisatie het 8-fasenmodel op maat kan maken. De mate waarin bijstelling van het 8-fasenmodel nodig is, verschilt per instelling. Zo maken instellingen bijvoorbeeld een eigen aangepaste handleiding en eigen aangepaste formulieren. Op de website zijn voorbeelden te vinden. 1.6 Materiaal Instrumenten / publicaties Om de methode gestructureerd in te voeren is een handleiding beschikbaar: het 8-fasenmodel. Planmatig werken in de maatschappelijke opvang. Deze publicatie is geschreven voor (aankomend) hulpverleners in de maatschappelijke opvang, die individuele begeleiding aan cliënten bieden. Leidinggevenden kunnen dit boek gebruiken om te bepalen of ze het 8-fasenmodel willen gebruiken in hun eigen praktijk. Een kennismakingsfolder 8-fasenmodel. Een map met praktische informatie over de implementatie van het 8-fasenmodel: Implementatiewijzer 8-fasenmodel. Een handreiking voor managers en projectleiders. De Leefgebiedenwijzer 8-fasenmodel geeft hulpverleners ideeën voor het werken met cliënten in de maatschappelijke opvang. Deze wijzer beschrijft het proces tussen cliënt en hulpverlener van aanmelding tot uitstroom. In de methode staat het doelgericht werken met leefgebieden centraal. Trainingshandleiding 8-fasenmodel In het programma van het Softwarepakket 8-fasenmodel is het mogelijk per cliënt een persoonsbeschrijving, begeleidingsplan en evaluatie in te voeren. Formulieren Per fase zijn verschillende formulieren ontwikkeld die dienen als voorbeeld voor organisaties die met het 8-fasenmodel werken. Ze kunnen door de organisaties aangepast worden. Deze zijn te downloaden via Methodebeschrijving 8-fasenmodel * * * 15

16 Trainingen en uitwisselingsbijeenkomsten De RINO Groep biedt diverse mogelijkheden ter ondersteuning van de implementatie van het 8-fasenmodel. Over het implementatietraject leest u meer op (MOVISIE, a) Meer informatie over het 8-fasenmodel is te vinden bij MOVISIE. Zie: en Benodigde competenties van de professional Een sociaalagogische opleiding is een goede basis voor dit werk. Daarnaast kan de instelling deskundigheidsbevordering organiseren. Voor het 8-fasenmodel is een speciale training ontwikkeld over de vaardigheden die nodig zijn voor de praktijk (Heineke & Van Leeuwen, 2008). De profielen van projectleider, teamleider en mentor zijn als volgt beschreven: Profiel van de projectleider: Minimaal hbo-opleiding. Kennis van projectmatig en methodisch werken. Minimaal één jaar betrokken bij het werken in de sector maatschappelijke opvang. Schriftelijke vaardigheden (kort, bondig en praktisch formuleren). Communicatievaardigheden (kunnen uitleggen, voordoen, motiveren en aanspreken). Computervaardigheden (Windows, Word). Zelfstandigheid en organisatievermogen. Een pittig, direct en actief persoon. Het zich eigen kunnen maken van het 8-fasenmodel, de vertaling naar de praktijk als een uitdaging zien. Verbindingen kunnen leggen, aansluiting hebben met de werkvloer maar ook met het management. Moet dus in alle lagen communicatief goed zijn. Relativeringsvermogen. Coachingsvaardigheden: motiveren en ondersteunen (een duidelijke positie innemen, overwicht hebben, verantwoordelijkheid nemen en betrokkenheid tonen, af en toe een geintje maken). Profiel van de teamleider: Inhoudelijke kennis (om kritisch naar stukken te kunnen kijken). Coachend leiding geven. Voorzitterschap ten bate van heldere besluitvorming. Teamleider moet geschoold worden en moet zich voorbereiden op de implementatie van het 8-fasenmodel. Moet voor de troepen uit lopen, een voorsprong hebben. Ten aanzien van de vaardigheden van de mentor is het volgende geformuleerd: Allrounder: de mentor kan de cliënten begeleiden op alle leefgebieden. Soms is er gespecialiseerde hulp nodig, die intern (bijvoorbeeld verpleegkundige, financiële ondersteuner) of extern (bijvoorbeeld ggz-medewerker) geregeld wordt. 16 * * * Methodebeschrijving 8-fasenmodel

17 Zelfstandig werken. De mentor gaat niet pas aan de slag na druk van de teamleider. Zich kwetsbaar opstellen tegenover cliënt en collega s; zijn functioneren wordt transparant als hij feiten en interpretaties op papier zet en presenteert. Kennis van psychopathologie (psychiatrische ziektebeelden) en van de lokale sociale kaart. Analysevaardigheden: observeren, onderscheid maken tussen feiten en interpretaties en persoonsbeschrijving schrijven. Planningsvaardigheden: doelen en acties kiezen en SMART formuleren, met de cliënt in gesprek gaan over doelen en doelen vanuit de cliënt zelf laten komen, onderscheid maken tussen korte, middellange en langere termijndoelen, begeleidingsplannen schrijven. Begeleidingsvaardigheden: vertrouwensrelatie leggen met de cliënt, cliënten motiveren voor het samenwerken aan het individuele begeleidingstraject, gesprekstechnieken, cliënt positieve feedback geven, omgaan met weerstand vanuit de cliënt, gesprekken structureren, erachter komen wat cliënt zelf wil, cliënt confronteren, formulieren in het hoofd opnemen, omgaan met cliënten met complexe problematiek. Evaluatievaardigheden: exitgesprek voeren met de cliënt en evaluatieverslag schrijven. Tijdsplanning en zelfcontrole: reële en duidelijke afspraken maken, timemanagement, afspraken nakomen. Computervaardigheden: Word, registratieprogramma. 1.8 Overige randvoorwaarden Kwaliteitsbewaking Voor de verankering en de kwaliteit van het werken volgens het 8-fasenmodel is evaluatie belangrijk. In het implementatieplan is voorzien in een evaluatie na circa een jaar uitvoering. In dit plan staan ook de evaluatiecriteria. De projectgroep gaat na of de gewenste resultaten zoals die in het projectplan geformuleerd zijn, ook gerealiseerd zijn. Vanaf het begin verzamelen de projectleider en de overige projectteamleden informatie over de bereikte resultaten, de tevredenheid van betrokkenen, het invoeringsproces en het vervolg (verbeterpunten). Ook daarna is periodieke evaluatie belangrijk. Op grond van de evaluatie wordt besloten om de werkwijze aan te passen of te verbeteren of kan men besluiten tot deskundigheidsbevordering. Kosten van de interventie In het documentatiemateriaal over het 8-fasenmodel wordt niet aangegeven wat de kosten zijn. Wel is een overzicht gegeven van de kostenposten waarmee rekening moet worden gehouden. De volgende kosten worden onderscheiden: Kostenposten eenmalige ontwikkeling: o Extra, tijdelijke formatie voor een projectleider voor minimaal vier uur per week per team. De projectleider werkt tenminste anderhalf jaar aan het project. De projectleider functioneert op hbo-niveau. o Cursus implementatieondersteuning voor de projectleider en de teamleider (of Methodebeschrijving 8-fasenmodel * * * 17

18 andere functionaris die coachend optreedt in de individuele begeleiding). o Aanschaf informatie- en cursusmateriaal MOVISIE. o Training van teams (zowel trainings- als vervangingskosten). Kostenposten eenmalige realisatie van randvoorwaarden (voor zover niet aanwezig): o Fysieke ruimte voor trajectrapportage en voor mentorgesprekken. o Computerapparatuur voor verzorgen van rapportage en installeren van het softwarepakket. o Koppeling maken tussen registratiesysteem en rapportage. o Extra inspanningen van het management, teamleider en teamleden, zoveel mogelijk binnen bestaande formatie-uren. Kostenposten structurele uitvoering (voor zover niet aanwezig): o Periodieke deskundigheidsbevordering en inwerkprogramma. o Aanpassen roosterindeling om voldoende capaciteit te creëren voor individuele hulpverlening. (Heineke & Van Leeuwen-Den Dekker, 2005) Overige randvoorwaarden In de Implementatiewijzer 8-fasenmodel is veel aandacht voor het implementatieproces, dat in zes fasen is opgedeeld: 1. Initiatief en haalbaarheid, waarin de wenselijkheid en haalbaarheid van de implementatie van het 8-fasenmodel duidelijk worden. 2. Planning, waarin een projectplan wordt gemaakt, de instelling kiest voor de projectomvang en een projectleider wordt aangesteld. 3. Voorbereiding en randvoorwaarden, waarin de volgende randvoorwaarden worden gerealiseerd: een ervaren projectleider, een sterke teamleider, implementatieondersteuning, mentorschap, gemotiveerde en toegeruste mentoren, lokale handleiding 8-fasenmodel, een efficiënt informatiesysteem, overlegstructuur, roostering en capaciteit, geïnformeerde cliënten en accommodatie. 4. Start en uitvoering. 5. Evaluatie en bijstelling, waarin inzicht in de effecten en de tevredenheid van betrokkenen en het invoeringsproces wordt verkregen en waarin de werkwijze wordt verbeterd. 6. Verankering: het 8-fasenmodel is een structurele en reguliere methode. Overdraagbaarheid Volgens de implementatiewijzer kunnen instellingen die het 8-fasenmodel geïmplementeerd hebben, zelf hun nieuwe medewerkers inwerken. 18 * * * Methodebeschrijving 8-fasenmodel

19 1.9 Overeenkomsten en verschillen met andere interventies In een internationale literatuurreview van het Onderzoekscentrum maatschappelijke zorg van het UMC St Radboud te Nijmegen (Van Luijtelaar, Wolf & Brilleslijper, 2009) naar effectieve interventies voor dakloze mensen in opvangvoorzieningen zijn twee interventies opgenomen die overeenkomen met elementen in het 8-fasenmodel. Deze review geeft aanwijzingen voor de effectiviteit van deze interventies. Hier besteden we onder 4.2 kort aandacht aan. Case management Een belangrijk ingrediënt in het 8-fasenmodel is individuele trajectbegeleiding waarbij één hulpverlener als persoonlijk begeleider (mentor, trajectbegeleider, casemanager) optreedt. Dit ingrediënt komt overeen met de interventie casemanagement, die in bovenstaande review is beschreven. Hierin wordt erop gewezen dat er geen algemeen aanvaarde definitie van casemanagement is, maar dat er wel overeenstemming is over de basisfuncties, namelijk assessment, planning, linking, monitoring en belangenbehartiging. De casemanager brengt de behoeften, problemen en sterke kanten van de cliënt in kaart, maakt een op de persoon toegesneden plan en is verantwoordelijk voor de coördinatie van de hulp en de continuïteit in de hulpverlening. Strengths-Based benadering Eén van de uitgangspunten van het 8-fasenmodel is de positieve benadering, waarbij niet de problemen maar juist de sterke punten van de cliënten centraal staan. Ook bij de Strengthsbased benadering, zoals beschreven in bovenstaande review, richt de begeleiding zich niet zo zeer op het oplossen van problemen, maar veel meer op het versterken van de krachten en talenten van mensen (empowerment). De wensen en behoeften van de cliënt vormen het uitgangspunt bij het opstellen van het begeleidingsplan. De bedoeling is dat cliënten hun vaardigheden ontwikkelen en hun onafhankelijkheid vergroten. Er wordt aan toegevoegd dat de Strengths-based benadering minder gezien wordt als een interventie, maar meer als een samenhangende set van praktijktheoretische uitgangspunten, basiswaarden en methodische aanwijzingen (Saleebey, 2006; Rapp & Goscha, 2006 in: Van Luijtelaar, Wolf & Brilleslijper, 2009) Contactgegevens ontwikkelaar Naam MOVISIE Adres Catharijnesingel GC Utrecht Tel.: Methodebeschrijving 8-fasenmodel * * * 19

20 Fax: Website Contactpersoon Petra van Leeuwen-den Dekker Tel.: * * * Methodebeschrijving 8-fasenmodel

21 2. Onderbouwing 2.1 De ontwikkelgeschiedenis van de methode Het 8-fasenmodel is in de praktijk ontstaan en heeft bij verdere ontwikkeling gebruik gemaakt van verschillende visies en bestaande methoden. Het begon in 1998 toen twee studenten van de opleiding Sociaal Pedagogische Hulpverlening (SPH) als afstudeeropdracht in een sociaal pension een manier ontwikkelden om planmatig met hun cliënten te werken. Andere instellingen voor maatschappelijke opvang bleken belangstelling te hebben voor deze werkwijze. Het NIZW, één van de fusiepartners van MOVISIE, kreeg signalen uit de maatschappelijke opvang dat er behoefte was aan een methode die het primaire begeleidingsproces goed zou kunnen structureren. Deze methode moest de ad hoc benadering in de opvang vervangen en de methode moest eenvoudig en praktisch te trainen, te implementeren en over te dragen zijn. Het NIZW heeft de methode uitgewerkt en er de naam 8-fasenmodel aan gegeven. Vervolgens is de methode getest in zes verschillende voorzieningen: sociale pensions, begeleid wonen, crisisopvang en ambulante woonbegeleiding, door middel van een praktijkgericht handelingsonderzoek. In 2002 en 2003 is onder alle betrokkenen cliënten (200), medewerkers en externe partners een nul-, tussen- en eindmeting gedaan. De ervaringen in deze testfase zijn gebruikt om de methode te verbeteren; ze zijn verwerkt in de handleiding en de implementatiewijzer van de methode. Over dit onderzoek is helaas geen aparte publicatie verschenen (Rensen et al., 2008). 2.2 Onderbouwing van de probleemanalyse, doel, doelgroep en aanpak Primair proces In het 8-fasenmodel gaat het om het structureren van het primaire proces in de maatschappelijke opvang. Het ondersteunt de samenwerking tussen cliënt en hulpverlener. De ontwikkelaars sluiten aan bij de definitie van het primaire proces van Harteloh en Zwart (1991, in: Heineke & Van Leeuwen-den Dekker, 2005): het primaire proces, soms ook hulpverleningsproces genoemd, is een keten van gebeurtenissen die begint op het moment dat een persoon in contact treedt met hulpverleners tot het moment dat hij of zij dat contact beëindigt. Tussen aanmelding en uitstroom zit een reeks activiteiten, waarin de cliënt en de hulpverlener elkaar ontmoeten. Algemeen doel van deze activiteiten is om de zelfredzaamheid van de cliënt in stand te houden of te vergroten, zodat hij met of zonder ambulante hulp weer verder kan. In de 24-uursinstellingen zijn er vaak meerdere hulpverleners bij de hulpverlening aan de cliënt betrokken, zoals maatschappelijk werkers en groepsleiders. Om het primaire proces zo goed mogelijk te coördineren, zal er doorgaans één hulpverlener toegewezen worden als persoonlijk begeleider (mentor). Een mentor biedt cliënten systematisch en doelgericht ondersteuning bij het realiseren van doelstellingen. Het werken met mentorschap is een individuele benadering, waarin de hulpvraag van de cliënt centraal staat. Het contact tussen cliënt en hulpverlener is dus niet willekeurig of vrijblijvend. Methodebeschrijving 8-fasenmodel * * * 21

22 Cliënt en hulpverlener hebben verwachtingen van elkaar. De cliënt heeft een hulpvraag en de hulpverlener probeert deze hulpvraag zo goed mogelijk te beantwoorden. Het primaire proces is een samenspel tussen cliënt en hulpverlener. Hun motivatie, communicatie en inzet beïnvloeden in hoge mate het primaire proces. De motivatie van de cliënt De ontwikkelaars geven aan dat de motivatie van de cliënt een belangrijke factor is in het primaire proces. Ze wijzen hierbij op Brinkman en Van den Berg (1993, in: Heineke & Van Leeuwen-den Dekker, 2005), die stellen dat inzicht in eigen problemen, mogelijke oplossingen en de inzet die van de cliënt gevraagd wordt om het probleem aan te pakken, factoren zijn die de motivatie van een cliënt bepalen. Motivatie van cliënten wordt als een van de belangrijkste factoren genoemd die de hulpverlening doet slagen of mislukken. Met motivatie wordt de stimulans van de cliënt bedoeld om aan zijn problemen te werken. Andere aspecten die de motivatie van de cliënt bepalen zijn de vraag wat de cliënt wil bereiken en waarom. De capaciteiten van de cliënt om het doel te bereiken, medebepalen ook de motivatie van de cliënt. Gemotiveerde cliënten geloven in hun eigen mogelijkheden en bereidheid om zich open te stellen voor verandering. Maar soms kennen de cliënten hun eigen capaciteiten niet of hebben ze bepaalde capaciteiten niet in huis. Dat kan een negatieve werking hebben op hun motivatie. Er wordt ook een onderscheid gemaakt tussen motivatie die van de cliënt zelf uitgaat (innerlijke drang) en motivatie die door anderen gevoed wordt (uiterlijke aansporing). Motivatie is dus geen statisch gegeven. De hulpverlener kan van buiten de cliënt motiveren. De rol van de hulpverlener De hulpverlener is degene die de hulpvraag van de cliënt verheldert en zo goed mogelijk beantwoordt. Kenmerkend voor de hulpverlener is professioneel handelen. Professioneel handelen uit zich onder andere in het verantwoord en doordacht handelen. De basis ligt in een respectvolle bejegening van de cliënt. De hulpverlener is degene die verantwoordelijk is voor de kwaliteit in het primaire proces. De ontwikkelaars noemen een aantal factoren die de kwaliteit van het primaire proces beïnvloeden waarbij ze zich baseren op Verbeek (1998, in: Heineke & Van Leeuwen-den Dekker, 2005). Genoemd worden: Kernvisie van de hulpverlener. In de maatschappelijke opvang worden hulpverleners geconfronteerd met dak- en thuisloosheid, verslaving, psychiatrie en/of geweld. Een visie op deze problematiek en op begeleiding en behandeling bepalen het handelen van de hulpverlener. De hulpverlener moet zich daarom bewust zijn van zijn eigen waarden en normen en die van een ander. Methoden en instrumenten. De hulpverlener is op de hoogte van methoden en technieken, kan hier een keuze in maken en is in staat er gebruik van te maken. Rollen en vaardigheden. De hulpverlener moet de beschikking hebben over diverse vaardigheden zoals observeren, rapporteren en gesprekstechnieken. Het motiveren van cliënten komt in het primaire proces continu terug. Hulpverleners kunnen cliënten motiveren door hen van argumenten te voorzien en de cliënten enthousiast te maken. De houding van de hulpverlener dient respectvol te zijn. In de relatie met de cliënt dient de hulpverlener een balans te vinden tussen afstand en nabijheid. 22 * * * Methodebeschrijving 8-fasenmodel

23 Cliëntgerichtheid. De hulpverlener moet zijn hulpverlening zo goed mogelijk afstemmen op de cliënt, hij moet zorg op maat leveren. Voor de hulpverlener is het heel belangrijk om de eigen professionele opvattingen en de wensen van de cliënten zo goed mogelijk te combineren en daar waar dat niet kan, een passende oplossing te zoeken. Methodebeschrijving 8-fasenmodel * * * 23

24 3. Onderzoek praktijkervaringen 3.1 Uitvoerende organisaties Organisaties Onderzoek in het kader van het Kennisprogramma Maatschappelijke Opvang laat zien dat het 8-fasenmodel in een enquête onder 32 instellingen voor maatschappelijke opvang verreweg het meest wordt genoemd als gebruikte methode, namelijk 28 maal. In de vrouwenopvang wordt de methode 12 maal van de 22 genoemd. Dit vormt een aanwijzing dat de methode in de sector wordt gezien als praktisch bruikbaar (Rensen, van Arum & Engbersen, 2008). Inmiddels zijn meer dan boekjes over de methode verkocht en werkt naar schatting 75% van alle instellingen in zekere mate met het 8-fasenmodel (MOVISIE, a). In het voorjaar van 2009 hebben eerstejaarsstudenten Algemene Sociale Wetenschappen (ASW) van de Universiteit Utrecht 45 interviews afgenomen bij hulpverleners in de maatschappelijke opvang. Onderdeel van het onderzoek was een quickscan om een globaal beeld te krijgen van het gebruik van (onderdelen van) het 8-fasenmodel. Hieruit bleek dat hulpverleners regelmatig begeleidingsplannen opstelden met cliënten. Ze gebruikten de leefgebiedenwijzer vaak als hulpmiddel bij het maken van begeleidingsplannen en rapportages en bij het voeren van gesprekken. Hulpverleners waardeerden het instrument vanwege het concrete en praktische karakter. Opvallend is dat alle leefgebieden aandacht krijgen in de hulpverlening en dat er op alle leefgebieden doelen gesteld worden. Ook overige instrumenten gebruiken de hulpverleners intensief. Gemeenten Het 8-fasenmodel heeft als basis gediend voor het model individueel trajectplan voor zwerfjongeren in de Stedelijke kompassen van gemeenten (Heineke, Bosker & Van Deth, 2007). Het Stedelijk kompas is een landelijk plan van aanpak dat zich richt op het verminderen van het aantal daklozen, de doorstroming naar een zo zelfstandig mogelijk bestaan, verbetering van de kwaliteit van leven van de hele doelgroep en het verminderen van de overlast. Internationaal In Kiev (Oekraïne) is het 8-fasenmodel voor het eerst buiten Nederland geïmplementeerd. In het kader van het MATRA-project Reïntegration of homeless women into society: an integral approach is de methode geïmplementeerd in een daklozeninstelling voor vrouwen. Dit gebeurde in opdracht van VNG International. Volgens de ontwikkelaar zouden de hulpverleners en cliënten veel baat hebben bij zowel de planmatige aanpak als de integrale benadering van cliënten (MOVISIE, a). In de periode voert MOVISIE het project Combating Youth Homelessness uit. Het project omvat een internationaal, vergelijkend onderzoek over en met zwerfjongeren in Engeland, Tsjechië, Portugal en Nederland. 24 * * * Methodebeschrijving 8-fasenmodel