Keuzewijzer voor koelinstallaties in de utiliteitsbouw

Transcriptie

1 Keuzewijzer voor koelinstallaties in de utiliteitsbouw (bij nieuwbouw, renovaties en bestaande bouw) Opdracht : SenterNovem Auteurs : TNO en Deerns Begeleidingscommissie: RGD, TNO, TUE, Itho/Daikin

2 Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

3 I N H O U D Hoofdstuk Blad 1. Inleiding (milieu & energiekosten & organisatie) Milieu Energiekosten Organisatie, belangrijke procesmatige overwegingen Opbouw van het Stappenplan Stappenplan Beperken koudebehoefte Toepassen bodem als koelsysteem ( bodemkoeling ) Selecteren efficiënt koudeafgifte- en distributiesysteem Koelrendement maximaliseren, koudemiddelinhoud minimaliseren Inleiding Koelrendement (COP) Koudemiddelen Koudemiddelinhoud Lekverlies Vergelijking van de TEWI-resultaten Financiële overwegingen bij keuze koelsysteem Bemetering en monitoring 25 Achtergrondliteratuur 27 Bijlage 1: Uitvoeringsvormen koelmachines 28 Bijlage 2: Extra achtergrondinformatie 31 Bijlage 3: Berekening TEWI resultaten. 33 Bijlage 4: Overzicht regelgeving voor koelinstallaties 35 Bijlage 5 : Investeringskosten Koelsystemen 38 Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

4 Doelstelling ( een goed koelsysteem begint bij jezelf ) Het doel van dit stappenplan is een gebruiksvriendelijke methode aan te reiken, waarmee elke geïnteresseerde zelf de beste oplossing voor zijn bouwproject kan herkennen. Het resultaat van deze specifieke voorkeur voor de hoogste koelprestaties en lage exploitatiekosten is het vastleggen in het bestek. Stappenplan Milieu, Start energiekosten, stappenplan organisatie Aanbevelingen voor beperken koudebehoefte Aanbevelingen voor toepassen bodemkoeling Aanbevelingen voor keuze efficiënt distributiesysteem Bodemkoeling? ja nee Aanbevelingen Aanbevelingen voor voor koelinstallatie koelinstallatie met met milieuvriendelijke natuurlijke koudemiddelen, koudemiddelen, laag laag lekverlies lekverlies en hoge en hoge COP COP Berekening TEWI Economie Beoordeling / keuze koelsysteem Stop Monitoring Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

5 Voor wie? Deze aanpak is bedoeld voor gebouweigenaren, beslissers, bouwadviseurs en installatiebureaus die beslissen over nieuwe koelinstallaties in de utiliteitsbouw. Zowel in nieuwbouwals in renovatieprojecten en bestaande bouw. Hoe dit Stappenplan te gebruiken Praktisch zou u meteen aan de slag kunnen met het Stappenplan in hoofdstuk 2. Desgewenst kunt u ook eerst hoofdstuk 1 lezen, Wat u moet weten bij koeltechniek. Veel succes! Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

6 1. INLEIDING (MILIEU & ENERGIEKOSTEN & ORGANISATIE) ( Wat u moet weten bij koeltechniek ) 1.1. Milieu Koeltechniek en koudemiddelen. Koelinstallaties bevatten koudemiddelen. Als koudemiddelen uit installaties weglekken (ca. 4-5% per jaar) is dat nadelig voor het milieu. Ook de keuze van het koudemiddel heeft invloed op het milieu. Deze keuze bepaalt het energieverbruik van koelinstallaties. Koudemiddelen als broeikasgassen met een GWP waarde Centrale thema s bij koeltechniek zijn het ozongat (door CFK s en HCFK s) en broeikasgas (door HFK s). Broeikasgassen zijn onder andere die koudemiddelen die bijdragen aan de opwarming van de aarde. Zo vormen HFK koudemiddelen bij lekkage een serieuze bijdrage aan het broeikaseffect. HFK s kennen GWP* waarden van 1600 tot 3800! De zogenaamde natuurlijke koudemiddelen ammoniak NH3 (GWP 0) en kooldioxide CO2 (GWP 1) kennen dit nadelige milieueffect niet. * GWP. Het Global Warming Potential (GWP) geeft het effect weer van de emissie van dat gas ten opzichte van de emissie van 1 kg CO2. 1 kg CO2 heeft per definitie een GWP van 1. De TEWI-waarde Koelinstallaties dragen met twee soorten emissies bij aan het broeikaseffect: Koudemiddelgerelateerde emissie, door lekkage van HFK koudemiddel. De traditionele HFK koudemiddelen hebben een hoog broeikasgaseffect (hoge GWP waarde). Deze emissie kan een aandeel hebben van 0% (gegarandeerd lekvrij) tot 20% in de totale emissie. Energiegerelateerde emissie, door de CO2-emissie van het fossiele energieverbruik. Deze emissie heeft met % het grootste aandeel in de totale emissie. Het totale broeikaseffect (energie, koudemiddel) noemen we ook wel de TEWI waarde*. Een milieuvriendelijke en economische keuze uit de typen koelinstallaties betekent zoeken naar de laagste TEWI-waarden, met zo laag mogelijke bedrijfskosten. Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

7 * TEWI. Total Equivalent Warming Impact (TEWI) is de som van de bijdragen van het energiegebruik en van de HFK lekkage (in kg CO2 per jaar): TEWI = kg CO2 t.g.v. energieverbruik + kg CO2 t.g.v. lekkage HFK koudemiddel. Zijn TEWI verlagingen van 75% mogelijk? Voor een standaard koelinstallatie van een mechanisch geventileerd gebouw met topkoeling bedraagt de TEWI waarde circa 300 kg CO2/m 2 bvo per jaar. Bij keuze voor een duurzame, energie-efficiënte koelinstallatie voor hetzelfde gebouw kan de TEWI verlaagd worden tot circa 75 kg CO2/m2 bvo per jaar. Een verbetering van tenminste 75% valt binnen de mogelijkheden! De TEWI van een bouwproject kan gunstig beïnvloed worden door: - een lagere koelvraag - duurzame koude uit de bodem, of - een hoger koelmachine rendement (koudefactor, COP), met - een milieuvriendelijker koudemiddel (GWP-waarde), en - (liefst) gegarandeerde vermijding van enige HFK koudemiddel lekkage. Op deze aspecten is dit Stappenplan gebaseerd. En als we groene stroom gebruiken? Wordt dan het stroomverbruik van gebouwen (o.a. voor koeling) minder belangrijk? Uiteraard niet, volgens de trias energetica dient u de koudevraag te beperken. Ook vanwege de energiekosten! 1.2. Energiekosten Naast gewone koelsystemen, zijn er ook duurzamer maar duurder koelsystemen op de markt. De meerinvestering wordt dan terugverdiend door het veel zuiniger energieverbruik. De terugverdientijd wordt nog korter door de stijgende energieprijzen. Uit Figuur 1 is af te lezen dat we inmiddels uit mogen gaan van elektriciteitskosten van minstens 0,10 euro/kwh (grootverbruik). De overheid stimuleert de aanschaf van de duurdere maar duurzamere koelinstallaties met fiscale regelingen, waaronder de Energie-Investerings- Aftrek of EIA. Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

8 70 Ontwikkeling energiekosten Eurocent/m3 en eurocent/kwh Jaar gas kleinverbruik gas grootverbruik elektra kleinverbruik elektra grootverbruik Figuur 1. Stijgende kwh-tarieven van groot- en kleinverbruikers, all-in incl. BTW 1.3. Organisatie, belangrijke procesmatige overwegingen Er zijn dus belangrijke milieu- en financiële voordelen, die een duurzame koeling haalbaar kunnen maken. Maar let wel op de kritische randvoorwaarden die het toepassen van deze duurzame aanpak (via dit GPG stappenplan) mogelijk moeten maken. Het onderkennen van deze randvoorwaarden en budgetbeperkingen zijn dus de eerste drempel. Daarna zijn goede oplossingen niet moeilijk te vinden, praat met banken of energiebedrijven. Energiediensten In projecten kan het probleem ontstaan dat de hogere investeringskosten de uitvoering onmogelijk maken wegens budgetbeperkingen. Een mogelijke oplossing hiervoor is het onderbrengen van (een deel van) de energiefuncties bij een energiedienst. Deze energiedienst verzorgt de financiering en exploitatie, waardoor de (meer)investering buiten het investeringsbudget blijft en verrekend wordt in de exploitatielasten. Zoals bijvoorbeeld stadsverwarming en -koeling Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

9 Randvoorwaarden (1) in de vastgoedsector en bij projectontwikkelaars: Een duurzamer koeling levert niet alleen een groen imago, het kan tegelijkertijd een hogere Internal Rate of Return (IRR) opleveren ( win-win dus). Belangrijke randvoorwaarden zijn echter: - De locatie (het budgetverschil tussen een gebouw bij Schiphol langs de snelweg of bij de hunebedden in Drenthe). - Verkoop of verhuur; bij verhuur leeft de veronderstelling dat de investeerder geen belang heeft bij lage exploitatiekosten. Echter bij langdurige leegstand zullen eisen van huurders toenemen en zal een gebouw met lage exploitatiekosten beter verhuurbaar/ verkoopbaar zijn. - Het type gebruiker (deze is vaak nog niet bekend, zodat soms in de gebruiksfase nog aanvullende proceskoeling gerealiseerd moet worden). Voor de eigenaar/gebruiker gelden dit soort randvoorwaarden niet. Maar in het algemeen geldt dat de investeerder een belang moet hebben bij lagere exploitatiekosten als deze investeert in energiezuinige oplossingen. Randvoorwaarden (2) in de zorgsector: Als er in verpleeghuizen een noodzaak voor mechanische koeling is, dan kan gekozen worden voor het meest duurzame en kostenefficiënte koelsysteem ( win-win dus). De kritische randvoorwaarden zijn in deze sector: - Het extra budget dat voor koeling beschikbaar is, zoals aangegeven in het Lange Termijn Huisvestingsplan (LTHP), moet toereikend zijn of het budget moet uit andere middelen worden voorzien. - Aparte budgetten voor investering enerzijds en exploitatie anderzijds, zodat de meerinvestering niet terugverdiend zou kunnen worden. - Het bouwkundig ontwerp dient zodanig te zijn, dat er distributie-installaties kunnen worden geprojecteerd, waarmee koelenergie kan worden overgebracht. Denk aan voldoende plafondhoogte voor luchtkanalen of betonkernactivering. Vooral de gewenste mate van comfort in de zomer zal een functionele eis moeten zijn. Randvoorwaarden (3) in de overige marktsectoren: De randvoorwaarden in de overige marktsectoren kunnen dan weer lijken op die bij projectontwikkelaars in de vastgoedmarkt, dan weer op die in de zorgsector. Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

10 Er zullen altijd randvoorwaarden van organisatorische, financiële en technische aard zijn. Het is nu de kunst deze op te heffen of te doorbreken, in de organisatorische fasen. Organisatorische fasen (Programma van Eisen Ontwerp Bestek Aanbesteding- Oplevering Nazorg) - PVE: Voor een goede kans van slagen dient de boodschap van deze GPG-aanpak in het Programma van Eisen opgenomen te worden. Dit kan door eisen te stellen aan thermisch comfort in de zomer en milieueisen aan het koelsysteem. In deze vroege fase dient al nagedacht te worden over hoe om te gaan met de genoemde randvoorwaarden. - Ontwerp: De aanpak (boodschap) is vooral bedoeld voor gebruik in het voorontwerp en het definitief ontwerp. Ook al zijn verwarming en koeling sterk gerelateerd, denk bijvoorbeeld aan het benutten van (koel)afvoerwarmte, toch beperkt de aanpak zich tot de koelfunctie van de klimaatinstallaties. - Bestek: Als aan de diverse randvoorwaarden voldaan kan worden, dan vertaalt de boodschap van deze aanpak zich vanzelf in het bestek. - Aanbesteding ( Specificeren & Borgen ) Traditionele aanbesteding o PVE: hier moeten de eisen van DUBO worden vastgelegd o VO, DO, bestek, realisatie, vertaling van PVE in ontwerpkeuzes, een onafhankelijke commissioner kan toetsen en borgen dat aan de DUBO eisen wordt voldaan PPS (Privaat Publieke Samenwerking) o Output specificaties: hier moeten de eisen t.a.v. DUBO functioneel worden vastgelegd o Selectie consortia, realisatie, exploitatie: omdat in deze contractvorm de opdrachtgever veelal niet wordt bijgestaan door een installatieadviseur kan een onafhankelijk commissioner bewaken dat de DUBO eisen ook daadwerkelijk in het ontwerp worden toegepast en functioneren zoals beoogd. Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

11 - Realisatie, oplevering en nazorg: Onafhankelijke controles op een goede uitvoering (prestatiemonitoring!) en een beheerbestek zijn van belang voor het garanderen van een goede werking Opbouw van het Stappenplan Hiervoor hebben we gezien dat per project eerst de kritische randvoorwaarden goed opgelost moeten worden. Dan pas kunnen we kiezen voor de duurzame oplossingen (Stappenplan). Hierbij wordt de beproefde werkwijze van de trias energetica gevolgd: 1. Het beperken van de koudebehoefte. 2. Het toepassen van duurzame koudebronnen. 3. Het zo hoog mogelijk rendement koudeopwekkers (koelrendement maximaliseren, koudemiddelinhoud minimaliseren, HFK koudemiddel met lage GWP waarde of natuurlijk koudemiddel, voorkomen HFK lekverliezen). Het werken met een duurzame koudebron ( bodemkoeling ) vereist niet alleen een geschikte bodem, maar ook een aangepast koudedistributie- en afgiftesysteem, d.w.z. op hogere temperatuur. Als aan die voorwaarden niet voldaan kan worden, komt de focus definitief te liggen op een zo gunstig mogelijke prestatie van de koelmachine en op het beperken van de milieunadelen van de koudemiddelen. Het stappenplan eindigt met energetische en financieel economische resultaten. Door verschillende koelsystemen als varianten na te rekenen en te vergelijken kunt u op overzichtelijke wijze tot een optimale keuze komen. Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

12 2. STAPPENPLAN Gebruikstip: Neem het stappenplan erbij. Vul elke stap in met de informatie uit de volgende rubrieken en zonodig uit de bijlagen Beperken koudebehoefte Het beperken van de koudebehoefte heeft de volgende voordelen: - lager energiegebruik, dus lagere indirecte emissie, lagere energiekosten en een lagere EPC waarde - lager koelvermogen, dus: - een kleinere koudemiddelinhoud koelinstallatie, dus lagere directe emissie, - een lagere investering, - en een lager vastrecht door een lager elektrisch aansluitvermogen. Hoe de koudevraag te beperken (Figuur 2.1) De koudebehoefte wordt het meest verlaagd met (buiten)zonwering of een laag glaspercentage, plus het beperken van de interne warmtelast door verlichting & apparatuur. Deze maatregelen moeten goed worden afgestemd met de architect. Effect buitenzonwering op TEWI 20 TEWI [kg CO2/jr/m2] Beglazing 20%; Int. last 40 W/m2 (dag) Beglazing 35%; Int. last 40 W/m2 (dag) Beglazing 50%; Int. last 40 W/m2 (dag) Beglazing 35%; Int. last 60 W/m2 (dag) Zorg. Glas 35%; int. last 40/20 W 0 Geen zonwering Met zonwering Figuur 2.1 Effect glasoppervlak op TEWI, bij een interne last van 40 W/m 2 (dag) In figuur 2.1 is ter illustratie ook een beglazing van 20% aangegeven. Een dergelijk laag percentage is zelden zinvol. Een beglazing vanaf 35% is gebruikelijker. Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

13 2.2. Toepassen bodem als koelsysteem ( bodemkoeling ) De meest energiezuinige optie is koudeopslag in de bodem. Zie de NEN 2916 (EPN). Koudeleverancier Rendement / COP Compressiekoelmachine 4 Absorptiekoelmachine op warmtelevering door derden 0,7 * ηequiv;verw;wd op WK 1,0 * wk;th Koudeopslag 12 Warmtepomp in zomerbedrijf 5 Tabel 2.1. Opwekrendement koelinstallaties volgens NEN 2916 (EPN U-bouw) Het gebruik van bodemkoeling heeft in een veel hogere koelfactor dan gewone compressie koelsystemen. Coefficient of performance (COP) Een COP 4 voor compressiekoeling wil zeggen dat met 1 eenheid elektriciteitsverbruik voor de compressor 4 eenheden koude worden geproduceerd. Een COP 12 voor bodemkoeling wil zeggen dat met 1 eenheid elektriciteitsverbruik voor de bronpompen 12 eenheden koude worden geproduceerd. De bodem kan op drie manieren als warmte- en koudebron worden gebruikt: - Aquifer (open bronnen) figuur Bodemwarmtewisselaars (gesloten systeem) - Energiepalen (bodemwarmtewisselaar in heipaal) figuur 2.3 Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

14 Aq Bo Figuren 2.3 en 2.4 de aquifer en de energieheipalen Voorbeeld (Deerns) van uitgewerkt concept voor koudeopslag in de bodem (LTEO). Gebruikelijk wordt koudeopslag gecombineerd met de toepassing van warmtepompen in de winter. Doel is daarmee s zomers 65% primaire energie te besparen op de koeling, en s winters 55% op de verwarming. In dergelijke projecten is het logischer om niet de naam koudeopslag in de bodem te gebruiken, maar lange termijn energie opslag (LTEO). In figuur 2.4 is een LTEO concept afgebeeld tijdens zomerbedrijf (koude bedrijf). Afgebeeld zijn de beide bronnen (koud en warm) en de warmtepomp. In zomerbedrijf zorgt de warmtepomp hier voor extra koelcapaciteit, afgebeeld als compressiekoelmachine (CKM-R) t.b.v. de koude-pieklast. In figuur 3 zijn een drietal uitgangspunten vermeld, om het LTEOsysteem goed te kunnen laten functioneren: 1. De basislast wordt geleverd door de koude bron (8 C) met het gunstigste rendement (COP). 2. De koudelevering vindt plaats een hogere retourtemperatuur (18 C) dan gebruikelijk. 3. De pieklast-koelmachine functioneert op deze piekmomenten gunstig door de watergekoelde condensor. Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

15 Figuur 2.4 Conceptontwerp voor het project Herontwikkeling gebied De Hallen in Amsterdam Oud-West (bron: Deerns) 2.3. Selecteren efficiënt koudeafgifte- en distributiesysteem De koudeafgifte en koudedistributie kunnen op zeer uiteenlopende manieren gebeuren, afhankelijk nog van bouwkundige randvoorwaarden. Hierbij kunnen drie transportsystemen worden onderscheiden, waarop meerdere (combinatie)-varianten mogelijk zijn: 1. Watersystemen, 2. Luchtsystemen, 3. Directe of DX systemen. Watersystemen De koude wordt getransporteerd via gekoeldwaterleidingen om daarmee de vloer of het plafond, fan-coil units dan wel inductie-units van koude te voorzien. Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

16 Figuur 2.5 Betonkernactivering Vooral deze koudeafnemers zijn uitermate geschikt om hoge temperatuurkoeling toe te passen en daarmee een hoog rendement van het koelsysteem te halen. Luchtsystemen De inblaaslucht vervult vooral de koeling van de ruimten. De ventilatiehoeveelheid wordt veelal bepaald door de koelbehoefte. Figuur 2.6 Koeling middels lucht (bron pg 97 uit ISSO 43) Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

17 Randvoorwaarden waaraan voldaan moet zijn: - Uit energiekostenoverweging dient de ventilatielucht in de luchtbehandelingskasten minimaal te worden voorgekoeld of -verwarmd. Directe of DX systemen. Directe systemen zijn koelinstallaties waarbij de koude (en warmte, voor omkeerbare systemen) met het koudemiddel naar de afgifte-units in de verschillende ruimten wordt getransporteerd. Figuur 2.7 Multi-split met watergekoelde condensor (bron Daikin) - Het directe gebruik van de koude uit een bodemsysteem is bij dit systeem niet mogelijk, omdat de multi-split installatie blijft tussengeschakeld. De buitenunit (de condensor) zou wel gekoeld kunnen worden met de lagere temperaturen van een bodemsysteem (aquifer). Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

18 2.4. Koelrendement maximaliseren, koudemiddelinhoud minimaliseren Inleiding Indien de bodem niet als duurzame koudebron wordt gekozen, zal next-best een optimale gewone koelinstallatie worden gekozen, gelet op broeikasgasreductie en energiebesparing. Voor een optimale koelinstallatie gelden de volgende richtlijnen: 1. selecteer een koelinstallatie met een hoog koelrendement (COP) 2. gebruik koudemiddelen met een laag broeikasgaseffect (GWP) 3. selecteer een koelinstallatie met zo weinig mogelijk koudemiddel inhoud (m 3 ); 4. laat een laag lekverlies garanderen van de koelinstallatie (lek-%) Koelrendement (COP) Voor de beoordeling van het koelrendement (COP) is ook hier de NEN 2916 (EPN) beschikbaar. Echter, de indeling maakt geen onderscheid tussen de verschillende typen compressiekoelmachines (zie tabel 2.1.). In de praktijk blijkt echter dat gewone compressiekoelmachines een jaargemiddeld koelrendement van 4 niet halen. De EPN geeft een (te) florissante waarde. De praktijkwaarde is ca. 3. In Tabel 2.2 is voor de verschillende typen koelinstallaties een indicatie gegeven van de koelrendement op jaarbasis dat verwacht mag worden als het koelproces op vergelijkbare wijze is uitgevoerd. Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

19 Type koelinstallatie Indicatie indien Indien HoogTempera- van het compressor toerenregeling tuur afgiftesysteem koelren- & elektronisch expansie- (extra rendement) dement ventiel Waterkoelinstallaties met compressorkoeler Met luchtgekoelde condensor 3, Met verdampingscondensor 4, Met watergekoelde condensor en droge koeltoren Met watergekoelde condensor en natte koeltoren 3,0 3,5 +1 4, Met watergekoelde condensor en grondwater Waterkoelinstallaties met absorptiekoeler Met luchtgekoelde condensor Nvt nvt nvt Met watergekoelde condensor en droge Nvt nvt nvt koeltoren Met watergekoelde condensor en natte nvt koeltoren Met watergekoelde condensor en grondwater nvt Splitsystemen, DX Single-split 3 4,5 nvt Multi-split Met luchtgekoelde condensor 3,5 5 nvt Met watergekoelde condensor en droge 3 4,5 nvt koeltoren Met watergekoelde condensor en natte 4 5,5 nvt koeltoren Met watergekoelde condensor en grondwater DX in luchtbehandelingskast 3 4 nvt Tabel 2.2 Koelrendement op jaarbasis voor verschillende typen koelinstallaties Het deellastgedrag van installaties kan sterk uiteen lopen. Sommige installaties leveren in deellast vergelijkbare prestaties als in vollast, andere installaties zien hun prestaties in deellast scherp dalen. Het deellastgedrag wordt niet alleen bepaald door de specifieke kenmerken van de koelmachine, maar ook door de inpassing in de installatie. Denk aan het temperatuurniveau van het koelwater (droge koeltoren, natte koeltoren, grondwater) of buitenlucht (geringe of grote opwarming aan de condensor) en van de afgiftetemperaturen. Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

20 Juist door de verschillen in inpassing is de vergelijking tussen verschillende fabrikaten lastig en is een vergelijking volgens de Eurovent classificatie niet afdoende. Eurovent In het kader van Eurovent is een labelsysteem ontwikkeld voor water- of luchtgekoelde splitsystemen en packaged units. Hierbij wordt een EER (Energy Efficiency Ratio) bepaald bij vollast in één gegeven testconditie. De resultaten worden in een label van A-G weergegeven, waarbij verschillende criteria gelden voor de verschillende typen koelinstallatie. Voor een goede selectie van een koelmachine is inzicht belangrijk, in zowel het deellastgedrag van de machine als de invloed van de inpassing in de installatie. Projectvoorbeeld Onderstaande tabel is gemaakt voor het eerder genoemde projectvoorbeeld De Hallen (bron: Deerns) om de invloed van de temperatuurtrajecten op het koelrendement (en verwarmingsrendement) van de koelmachine zichtbaar te maken. Als het temperatuurtraject van ºC met 2 K verhoogd wordt en gelijktijdig de warmte afgevoerd wordt naar de bodem met C in plaats van naar droge koelers met C, dan betekent dit een rendementsverhoging van 38% (2,1 van 3,4 naar 5,5) van de koelmachine. Daar het de bedoeling is, dat de meeste koude (zo n 80%) uit de koude bron geleverd wordt, zal het rendement op jaarbasis 7,6% (0,2 x 38 %) toenemen. Voor dit project betekent dit dus een besparing van 7,6% op de energiekosten voor koelen. RENDEMENT o C o C koelen verwarmen Koelen verwarmen o C 3,6 4,6 5,5 6, o C 3,4 4,4 5,4 6,4 Tabel 2.3. Voorbeeld van rendementverhoging door een zo hoog mogelijke retourtemperatuur in het gekoeldwatercircuit en een zo laag mogelijk aanvoertemperatuur in het verwarmingscircuit. Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

21 Om een indruk te krijgen in het deellastgedrag van verschillende typen machines is voor dit project inzicht gevraagd in de rendementen bij verschillende belastingen, zie figuur 2.8. Figuur 2.8 Het koelrendement (COP) voor het deellastgedrag bij dezelfde temperatuurcondities van verschillende typen koelmachines (bron : Holland Koeling) Koudemiddelen In nieuwe koelinstallaties mogen alleen koudemiddelen worden toegepast die de ozonlaag niet aantasten. De vroegere (H)CFK s, zoals R22, tasten de ozonlaag aan en mogen niet meer worden toegepast in nieuwe installaties. De koudemiddelen die wel toegepast mogen worden in airco-installaties hebben sterk uiteenlopende GWP-waarden (broeikaseffect). Synthetische HFK koudemiddelen zijn sterke broeikasgassen met een hoge GWPwaarde tussen 1300 en Natuurlijke koudemiddelen, zoals ammoniak, CO2 en propaan, tasten de ozonlaag niet aan en zijn geen nadelige broeikasgassen. Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

22 Tabel 2.5 Global Warming Potential (GWP) van koudemiddelen Koudemiddel GWP (kg CO2 / kg koudemiddel ) Synthetische koudemiddelen (HFK): R134a 1300 R407C 1610 R410A 1890 Natuurlijke koudemiddelen: R717 (ammoniak) 0 R744 (CO2) 1 R290 (propaan) 3 Momenteel worden de synthetische HFK koudemiddelen het meest toegepast in aircoinstallaties. Indien de installatie als gegarandeerd lekvrij kan worden geleverd, is er in feite geen milieunadeel Koudemiddelinhoud Voor de koudemiddelinhoud mag een gemiddelde vulling van 0,25 kg koudemiddel per kw koelvermogen worden verondersteld. Bij multi-splitsystemen met lange leidingen (100 m en meer) kan de HFKkoudemiddelinhoud oplopen tot 1 kg koudemiddel per kw koelvermogen. Het voordeel van een hoger koelrendement valt dan deels weer weg tegen de extra koudemiddelinhoud Lekverlies Als vuistregel mag het jaarlijks lekpercentage worden gebruikt zoals gegeven in onderstaande tabel. Voor specifieke koelinstallaties zijn hierover in de regel geen specificaties beschikbaar. Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

23 Tabel 2.6 Lekverliezen van koelinstallaties Type koelinstallatie Lekverlies Toelichting richtwaarde Water-koelinstallaties Package unit 2 % Compacte en robuuste bouw koelinstallatie waarbij het gehele koudemiddelcircuit in de fabriek is gemonteerd en getest. Split systeem 3,5 % Gemonteerd en met koudemiddel gevuld op locatie. Split systemen, DX 3,5 % Gevoelig voor montage. DX in LB-kast 3,5 % De lekdichtheid kan verder beperkt worden door toepassing van Regeling Lekdichtheid Koelinstallaties (RLK) Vergelijking van de TEWI-resultaten Het Stappenplan met rekenmethodiek en onderstaande rekentabel zijn in de vorm van een spreadsheet op CDROM door TNO/SenterNovem vrijgegeven. De rekentabel kan ook handmatig worden ingevuld. Zie hiervoor de bijlage 2 en 3 met details voor de TEWI berekening. Voor de TEWI-afweging tussen koelvarianten zijn de volgende keuze-aspecten uit het Stappenplan van belang, zoals genoemd in de 1 e kolom. Hiermee worden de CO2-emissies uitgerekend, de directe en de indirecte CO2-emissies. Door meerdere varianten uit te rekenen kunnen de TEWI resultaten worden vergeleken. Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

24 Variant 3. Tabel 2.7 Vergelijken van de TEWI-resultaten (Referentie en koelvarianten) Referentie Koelinstallatie Variant 1. Duurzame koeling uit de bodem (aquifer) Variant 2. Koelmachine Koudevraag (GJ of KWh/j) K K K Is Bodemkoeling mogelijk? nee Ja nee Koelrendement koelsysteem ,5 (COP) Energieverbruik X Y Z CO2-emissie (indirect) X Y Z Koelmachine Koudemiddel keuze (GWP) X Y Z Koudemiddel inhoud X Y Z (m3 HFK) Koudemiddel lek-% X Y Z CO2-emissie (direct) ton/j X Y Z ==== + ==== + ==== + CO2-emissie totaal (TEWI) (=directe+indirecte emissie) TEWI X TEWI Y TEWI Z 2.5. Financiële overwegingen bij keuze koelsysteem Voor de financiële afweging tussen installatievarianten zijn o.a. de volgende aspecten van belang: - Kosten (aanvullende) bouwkundige voorzieningen, zoals zonwering. - Bouwkundige meerkosten kunnen tot een aanzienlijk kleinere en goedkopere koelinstallatie leiden. - Investeringskosten koelsysteem. - Bron, koelinstallatie, distributie en afgifte, regeling. - Energiekosten koelinstallatie. - Zowel aandrijving als hulpenergie. - Het vastrecht kan aanzienlijk lager uitvallen bij beperking van aandrijfvermogen koelinstallatie. - Onderhoudskosten. Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

25 In het globaal ontwerp kan alleen met globale kostenkentallen voor de koelinstallatie gewerkt worden. Een indicatie van investeringskosten en de onderhoudskosten wordt hierna gegeven in bijlage 5. Opgemerkt wordt, dat de splitsystemen niet goed vergelijkbaar zijn met de andere koelsystemen vanwege het specifieke leidingwerk, de units en de regeltechniek. Systemen met een laag energiegebruik (en dus een lage TEWI) vergen vaak hogere investeringskosten dan traditionele systemen. In veel gevallen kunnen deze meerkosten binnen enige jaren worden terugverdiend. Eenvoudig rekenvoorbeeld aan de hand van de tabel in Bijlage 5 Vergeleken worden 2 koelsystemen, bij een gevraagd koelvermogen van 1000 kw en een koudebehoefte van 500 vollasturen, resulterend in een koudevraag van kwh/jaar: Referentie: een gekoeldwater systeem met koelmachine en droge koeltoren Variant: een gekoeldwater systeem met bodemkoeling (aquifer) in combinatie met backup koelmachine/warmtepomp. Resultaat: een bruto/netto meerinvestering voor de aquifer-variant van , excl EIA aftrek, waar tegenover lagere jaarlijkse kosten (koeling) van De kapitaalslasten van deze aquifer variant worden sterk verlaagd via de fiscale aftrekregeling (EIA), wat bij de referentie koelinstallatie niet het geval is! Resulterend in een netto meerinvestering van Wat het totale duurzame energiesysteem zo interessant maakt: de terugverdientijd van deze 75% zuinigere koelvariant wordt tevens bepaald door de ca. 50% lagere verwarmingskosten in de winter (t.g.v. de warmtepomp/koelmachine)! Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

26 Tabel 2.8. Voorbeeld aquifer (bodemkoeling). Ca 10% meerinvestering en 50% lagere jaarlijkse kosten. Eenmalige kosten Referentie. Watergekoelde koelinstallatie met een droge koeltoren, koelrendement = 3 Variant. Aquifer, met koelrendement =12, in combinatie met backup koelmachine/warmtepomp Investering koelmachine 1000 x 150 = x 200 = Investering koeltoren of aquifer 1330 x 125 = x 350 = Investering regeltechniek Totaal na EIA aftrek: ca Jaarlijkse kosten Onderhoud koelmachine Onderhoud koeltoren of aquifer Energiekosten bij 0,10 per kwh Totaal 0,10 x / 3 = ,10 x / 12 = Bemetering en monitoring Bemetering en monitoring heeft een aantal doelen: - Commissioning en beheer : het signaleren en bewaken van de energetisch prestaties (rendementen) van zowel het systeem als afzonderlijke apparaten - Management : het sturen van de inzet van systemen op het vermijden van inkooppieken en het optimaliseren van energie-efficiency - Verrekenen : het verrekenen van de afgenomen energie en het contractueel registreren van de ingekochte energie De mate van bemetering en monitoring is afhankelijk van de grootte en complexiteit van de installatie en de organisatie. De nauwkeurigheid moet zodanig zijn, dat een betrouwbare analyse mogelijk is. Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

27 De monitoring houdt in, dat meetgegevens automatisch verzameld en geanalyseerd worden en dat hieruit conclusies en signaleringen over het functioneren van het systeem als geheel en van de afzonderlijke systemen worden gegenereerd. Voor de analyse-intervallen moet gedacht worden aan voortschrijdend uurlijks, 4-wekelijks en jaarlijks. Wet- en regelgeving koelinstallaties Zie de uitgave van Infomil Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

28 ACHTERGRONDLITERATUUR 1. NEN 2916 Energieprestatie van utiliteitsgebouwen - Bepalingsmethode NEN, Delft, december ISSO publicatie 37 Energiewijzer kantoorgebouwen ISSO, Rotterdam, juli Quickscan warmtepompen Site: 4. ISSO 39 - Langetermijnkoudeopslag in de bodem ISSO, Rotterdam, ISSO 73 - Ontwerp en uitvoering van verticale bodemwarmtewisselaar ISSO, Rotterdam, ISSO 43 - Concepten voor klimaatinstallaties ISSO, Rotterdam, ISSO 47 Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen ISSO, Rotterdam, ISSO 48 Klimaatplafonds / koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering ISSO, Rotterdam, ISSO 68 Energetisch optimale stook- en koellijnen ISSO, Rotterdam, Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

29 BIJLAGE 1: UITVOERINGSVORMEN KOELMACHINES Toevoegen als illustratiemateriaal bij tabel 2.2 Luchtgekoelde Condensor Verdamper Warmte Buitenlucht Koudwater Water-koelinstallaties met luchtgekoelde condensor Verdamper Buitenlucht Verdampingscondensor Warmte Koudwater Water-koelinstallaties met verdampingscondensor Droge koeltoren Watergekoelde Condensor Verdamper Warmte Buitenlucht Watercircuit Koudwater Water-koelinstallaties met watergekoelde condensor en droge koeltoren Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

30 Watergekoelde Condensor Verdamper Warmte Watercircuit Koudwater Grondwater/aquifer of bodemwarmtewisselaars/energiepalen Water-koelinstallaties met watergekoelde condensor en grondwater/aquifer Watergekoelde Condensor Verdamper Buitenlucht pakket Watercircuit Warmte Koudwater Natte koeltoren Water-koelinstallaties met watergekoelde condensor en natte koeltoren Watergekoelde Condensor Verdamper Opties: droge of natte koeltoren Watercircuit Warmte Absorptieproces Koudwater Water-koelinstallaties met absorptiekoeler Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

31 Buitenunit Binnenunit Warmte Buitenlucht Binnenlucht Single-split Buitenunit Binnenunits Warmte Buitenlucht Binnenlucht Multi-split met luchtgekoelde condensor Watergekoelde Condensor Binnenunits Opties: droge of natte koeltoren Watercircuit Warmte Binnenlucht Multi-split met watergekoelde condensor Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

32 BIJLAGE 2: EXTRA ACHTERGRONDINFORMATIE Vermindering koudevraag Effect buitenzonwering op TEWI 20 TEWI [kg CO2/jr/m2] Beglazing 20%; Int. last 40 W/m2 (dag) Beglazing 35%; Int. last 40 W/m2 (dag) Beglazing 50%; Int. last 40 W/m2 (dag) Beglazing 35%; Int. last 60 W/m2 (dag) Zorg. Glas 35%; int. last 40/20 W 0 Geen zonwering Met zonwering Figuur 2. Effect glasoppervlak op TEWI, bij een interne last van 40 W/m2 (dag) In Figuur 2 is ter illustratie ook een beglazing van 20% aangegeven. Een dergelijk laag percentage is zelden zinvol. Een beglazing vanaf 35% is gebruikelijker. Uit Figuur 2 blijkt o.a.: Toepassing van buitenzonwering leidt tot een reductie van de koelvraag met zo n %. Bij toepassing van buitenzonwering is het aandeel beglazing van geringe invloed op de koelvraag. Bij afwezigheid van buitenzonwering is het aandeel beglazing van grote invloed op de koelvraag: +22% (35-50% glas) en -22% (35-20% glas). Verhoging van de interne last van 40 naar 60 W/m2 leidt tot een stijging van de koellast met bijna 100% (met zonwering) of 50% (zonder zonwering). Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

33 Bodemkoeling Voor de kleinere koelsystemen, met bodemwisselaars of energiepalen, wordt een warmtepomp toegepast uit het oogpunt van verwarming. De geleverde koude is dan een energetisch voordeel. Voor de grotere systemen wordt een aquifer toegepast uit het oogpunt van koudevraag, vooral voor gebouwen met een hoog ICT-gehalte. Een warmtepomp maakt het systeem robuuster en rendabeler dan een systeem zonder een warmtepomp en vergroot de energiebesparing. Uitgangspunten voor een goed functionerend bodemopslagsysteem zijn (zie figuur 2.4): Koudeafnemers (gekoeldwatercircuit) met hogere aanvoertemperaturen dan 12 0 C en zo hoog mogelijke retourtemperaturen, (18 0 C). Warmteafnemers (warmwatercircuit) met een zo laag mogelijke aanvoertemperatuur. Voldoende groot verwarmend oppervlak (VO) voor de energieafnemers. Een zo groot mogelijk gemiddeld temperatuurverschil tussen de warme en koude bronnen. Een zo laag mogelijke koudebron-aanvoertemperatuur. Ontvochtiging en levering van de kleine (piek)koudevraag door de warmtepomp. Een overzichtelijk hydraulisch schema. Voldoende energiemeters bovengronds om het systeemrendement te kunnen monitoren en de energiekosten te kunnen bewaken. Controle op openstaande kortsluitkleppen. Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

34 Variant 3. BIJLAGE 3: BEREKENING TEWI RESULTATEN. Vergelijken van de TEWI-resultaten (Referentie en koelvarianten) Referentie Koelinstallatie Variant 1. Duurzame koeling uit de bodem (aquifer) Variant 2. Koelmachine Koudevraag per jaar K K K Is bodemkoeling mogelijk? nee Ja nee Koelrendement koelsysteem ,5 (COP) Energieverbruik X Y Z CO2-emissie (indirect) X Y Z Koelmachine enz Koudemiddel keuze (GWP) X Y Z Koudemiddel inhoud X Y Z (m3 HFK) Koudemiddel lek-% X Y Z CO2-emissie (direct) ton/j X Y Z ==== + ==== + ==== + CO2-emissie totaal (TEWI) (=directe+indirecte emissie) XX YY Zz Rekenmethodiek TEWI De TEWI valt te berekenen met de onderstaande formule voor elektrische compressiekoelmachines: TEWI = Total Equivalent Warming Impact in kg CO2 per jaar = kg CO2 tgv energieverbruik + kg CO2 tgv HFK koudemiddel lekkage = koudebehoefte x 0,61/ (0,95 x koelrendement x 0,39) + koelvermogen x 0,25 x 0,02 x GWPkm = 1,65 x koudebehoefte/ koelrendement + 0,005 x koelvermogen x GWPkm Bij een jaarlijkse koudevraag van 500 vollasturen, koelrendement =3, GWP=1610, volgt: = 97% emissie (energieverbruik) + 3% emissie (lekkage HFK koudemiddel). Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

35 Koudebehoefte Jaarlijkse koudebehoefte van gebouw in kwh thermisch 0,61 CO2 emissie bij de opwekking van elektriciteit in kg CO2 / kwhe, ofwel 0,066 kg CO2/ MJprim op bw. 0,95 Distributie(systeem)rendement van een mechanische geventileerd koelsysteem, afhankelijk van het systeem kan dit rendement enigszins lager zijn. 3,5 Koelrendement van het koelsysteem op jaarbasis, zie tabellen 1 en 2 voor waarden van andere koelsystemen. 0,39 Opwekrendement van de elektrische centrale op bovenwaarde. Waarde volgens de NEN Koelvermogen Nominaal koelvermogen in kw. 0,25 Specifieke koudemiddelinhoud in kg/kw nom. koelvermogen 0,02 Verlies koudemiddel per jaar als aandeel van de totale koudemiddelinhoud voor een packed unit, voor split-units is de waarde 0,035. GWPkm GWP (Global Warming Potential) waarde van het koudemiddel in ton CO2 / ton koudemiddel, zie tabel 3 voor een overzicht van koudemiddelen. Richtlijn: als de koelmachine tevens een verwarmingsfunctie heeft, dan kan eenvoudigheidshalve de gehele koudemiddelgerelateerde emissie aan de koelfunctie toegerekend worden. De emissie t.g.v. het energieverbruik voor verwarming valt dan buiten de TEWI berekening. Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

36 BIJLAGE 4: OVERZICHT REGELGEVING VOOR KOELINSTALLATIES Er is nationale en Europese regelgeving van toepassing op koelinstallaties, conform het onderstaande overzicht. Alleen de regelgeving in de donkere velden is voor de betrokkenen rechtstreeks van toepassing. In het overzicht zijn ook de Europese richtlijnen en de praktijknormen vermeld (de lichte velden). Tabel 1. Overzicht van de Nationale en EU regelgeving bij koelinstallaties EU regelgeving Nationale regelgeving Praktijknormen EU Praktijknorm nationaal Bij alle koudemiddelen: Richtlijn drukapparatuur (ontwerp, installatie) Bij de onderstaande koudemiddelen is ook van toepassing: Warenwetbesluit drukapparatuur: - ontwerp, installatie - ingebruikneming - gebruiksfase EN 378 NPR Ozonlaag afbrekende koudemiddelen (CFK s,hcfk s): Verordening 2037 / Broeikasgas koudemiddelen (HFK s): Concept Verordening F-gassen Besluit ozonlaag afbrekende stoffen Wms 2003, en Besluit broeikasgassen Wms 2003 Ministeriële regelingen: - RLK (controle lekdichtheid) - diplomavereiste - Ammoniak: Besluit externe veiligheid inrichtingen Regeling externe veiligheid inrichtingen: - afstandstabellen PGS 13 (voorheen CPR 13-2) Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

37 Drukapparatuur De nationale regelgeving voor drukapparatuur is de aflopen jaren in drie fasen geheel vernieuwd. - De eerste fase betreft de implementatie van de Pressure Equipment Directive of PED (Richtlijn drukapparatuur) van de EU in de Nationale wetgeving. Het Warenwetbesluit drukapparatuur (Staatsblad nr 311, 1999) is in 1999 in werking getreden en na een overgangstermijn in 2002 definitief geworden. - De tweede fase betreft de keuring voor ingebruikneming (nationaal beleid). Het wijzigingsbesluit (Staatsblad nr 339, 2001) is in 2002 in werking getreden. - De derde fase betreft de gebruiksfase (nationaal beleid). Het wijzigingsbesluit (Staatsblad, nr 387, 2004) is op 1 augustus 2005 in werking getreden. In dit besluit worden voorschriften gegeven voor herkeuring, intredekeuring en wijziging/reparatie van drukapparatuur in de gebruiksfase. De lekdichtheid van koelinstallaties bij ontwerp en installatie is nu geregeld via het Warenwetbesluit drukapparatuur, uitgezonderd koelinstallaties op schepen. Vóór 2002 was de lekdichtheid van koelinstallaties in de ontwerpfase geregeld in de Regeling Lekdichtheidsvoorschriften Koelinstallaties (RLK, 1997) door middel van technische voorschriften. Deze technische voorschriften voor het ontwerpen van een koelinstallatie uit de RLK zijn dus vervangen door het warenwetbesluit en niet meer van toepassing. De RLK wordt daarom aangepast. Koelinstallaties met alle typen koudemiddelen Voor koelinstallaties met alle typen koudemiddelen geldt het Warenwetbesluit drukapparatuur. Voor de hierna genoemde typen koudemiddelen met nadelige milieueffecten gelden aanvullende besluiten. Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

38 Koelinstallaties met koudemiddelen CFK s/hcfk s en HFK s Bij ozonlaag afbrekende chloorfluorkoolwaterstof-koudemiddelen (CFK s, HCFK s) gelden ook de EU Verordening ozonlaag afbrekende stoffen 2037/2000 en het Besluit ozonlaag afbrekende stoffen Wms Bij gefluoreerde koudemiddelen (HFK s) is de EU Verordening gefluoreerde broeikasgassen aanstaande en geldt ook het Besluit broeikasgassen Wms Op grond van deze besluiten is de ministeriële regeling Lekdichtheidsvoorschriften koelinstallaties (RLK) in werking inzake lekdichtheidscontrole, diplomavereisten en terugwinning van CFK s en HCFK S. Tevens worden bij ministeriële regeling diplomavereisten gesteld. De installateurs moeten beschikken over het zogenoemde STEK-diploma en werkzaam zijn bij een STEK erkend bedrijf. Deze regeling wordt vervangen door de ministeriële regeling Opleidingseisen. Verwacht wordt dat dit in 2006 het geval zal zijn. Over de toepassing van HFK koudemiddelen in stationaire koelinstallaties heeft de EU een gemeenschappelijk standpunt bereikt (anno 2005) in het kader van de Verordening gefluoreerde broeikasgassen (Concept Verordening F-gassen). Publicatie wordt verwacht in 2006 en de inwerkingtreding is 12 maanden na publicatie. Voor de autoairco s komt er een Richtlijn m.b.t. gefluoreerde broeikasgassen. Koelinstallaties met ammoniak Voor koelinstallaties met grote hoeveelheden ammoniak (inhoud meer dan 400 kg) is het Besluit externe veiligheid inrichtingen (Staatsblad nr. 250, 2004) van toepassing. Daarnaast is de regeling externe veiligheid inrichtingen met afstandstabellen voor o.a. ammoniakinstallaties gepubliceerd (Staatsblad nr. 183, 2004). Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart

39 BIJLAGE 5 : INVESTERINGSKOSTEN KOELSYSTEMEN Type koelinstallatie Vermogensafhankelijke kosten Zeer klein Klein vermogen vermogen euro/kw euro/kw < 8 kw < 20 kw Midden groot euro/kw groot vermogen euro/kw > 500 kw koeltoren, bodemvoo rziening euro vermogensonafhankelijke kosten regeltechn iekeuro onderhoud compr. machine euro onderhoud koeltoren /bodem euro Water-koelinstallaties met compressorkoeler Met luchtgekoelde condensor > Met verdampingscondensor niet beschikbaar nvt niet beschikb aar nvt nvt Met watergekoelde condensor nvt en droge koeltoren / kw Met watergekoelde condensor ' / kw en natte koeltoren Met watergekoelde condensor > % van en bodemwisselaar /m 8450 investering Met watergekoelde condensor nvt ' % van en aquifer 700/kW 8450 investering Water-koelinstallaties met absorptiekoeler Met luchtgekoelde condensor nvt nvt nvt nvt nvt nvt nvt nvt Met watergekoelde condensor nvt nvt nvt nvt nvt nvt nvt nvt en droge koeltoren Met watergekoelde condensor nvt nvt nvt 30-40/ kw en natte koeltoren Met watergekoelde condensor nvt nvt nvt 200- en grondwater /kW Splitsystemen* Single-split nvt nvt nvt nvt Multi-split Met luchtgekoelde nvt nvt condensor 1300 Met watergekoelde nvt / kw nvt 480 condensor en droge koeltoren 1200 Met watergekoelde condensor en natte koeltoren nvt / kw nvt 2700 DX in luchtbehandelingskast nvt nvt nvt nvt Tabel 6. indicatie van de investering en onderhoud Keuzewijzer koelinstallaties in de Utiliteitsbouw, Rijswijk maart