Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw Eindrapport

Transcriptie

1 Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw 2015 Eindrapport W/E 8504 Agentschap NL EPN Utrecht/Eindhoven, 20 december 2013

2 Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw 2015 Eindrapport Opdrachtgever AgentschapNL Contactpersoon: ing. E.A. Blankestijn Auteurs W/E adviseurs - ir. P.W.G. (Pieter) Nuiten, ir. H. (Harry) Hoiting, ir. C.L.M. (Cees) Leenaerts, ir G.J. (Geurt) Donze Arcadis Nederland BV - ir. T.M.P. (Tobias) Wind Projectnummer W/E 8504 Agentschap NL EPN Contactpersoon ir. P.W.G. (Pieter) Nuiten nuiten@w-e.nl W/E adviseurs Arcadis - Rapport Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw 2015

3 Inhoudsopgave 1 2 Samenvatting 3 Inleiding 6 3 Theoretische toets Referentiegebouwen Energiebesparende maatregelen en pakketten bij huidige en toekomstige EPC-eisen EPC, energiegebruik en CO 2 uitstoot Binnenmilieu Netto Contante Waarde Differentiatie vangneteis isolatie dichte gebouwdelen Opschaling naar landelijk niveau (energie, kosten, CO 2 uitstoot) Doorkijk naar verdere aanscherping Conclusies theoretische toets 33 4 Praktijktoets Onderzoeksopzet Geselecteerde projecten Evaluatie projecten Conclusies praktijktoets 40 5 Bijlagen Bronnen Referentiewoningen Referentiegebouwen utiliteit Toelaatbaar karakteristiek energiegebruik in EPG Uitgangspunten samenstelling pakketten Achtergrond financiële doorrekening referentiegebouwen Uitgangspunten financiële berekeningen Ontwikkeling EPC-eisen per gebruiksfunctie NCW woningen; inclusief gevoeligheidsanalyse NCW utiliteitsgebouwen Samenstelling begeleidingscommissie 55 W/E adviseurs Arcadis - Rapport Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw 2015

4 1 Samenvatting Aanleiding Vanuit de EPBD recast en afspraken in het Lente-akkoord Energiebesparing wordt in Nederland voor nieuwbouw toegewerkt naar bijna energieneutrale gebouwen (BENG) in Concreet is de doelstelling dat de EPC voor woningen wordt aangescherpt naar bijna nul in 2020, met een beoogde tussenstap EPC = 0,4 per Voor utiliteit is een vergelijkbaar traject ingezet. De aanscherping in 2015 levert een bijdrage aan het aanjagen van innovaties, het verlagen van kostprijzen van energiebesparende technieken en de acceptatie en gewenning voor de bouwsector. Om de effecten van de aanscherping in kaart te brengen, is begin 2013 een Aanscherpingsmethodiek vastgesteld, onder begeleiding van vertegenwoordigers uit de bouwsector. De methodiek sluit aan bij de eisen die vanuit de EPBD recast gesteld worden. W/E adviseurs en Arcadis hebben in het najaar van 2013 een onderzoek uitgevoerd naar de effecten van de voorgenomen aanscherping in 2015 volgens de eerder vastgestelde Aanscherpingsmethodiek. Het onderzoek bestaat uit een theoretische toets en een praktijktoets. In beide delen is gekeken naar aspecten EPC, energiegebruik, CO 2 -emissies, investering, netto contante waarde en binnenmilieu bij de beoogde aanscherping van de EPC in Het onderzoek is uitgevoerd onder begeleiding van dezelfde begeleidingscommissie als bij de methodiekontwikkeling. Is de aangescherpte EPC te realiseren met voldoende robuuste maatregelen? Er zijn EPC-berekeningen gemaakt voor de voorgeschreven sets referentiewoningen en referentiegebouwen. Voor alle gebouwen blijkt het technisch mogelijk om met de huidige voorgeschreven rekensystematiek (NEN 7210) de beoogde EPC-aanscherping te realiseren door toepassing van onder meer een goede gebouwschil (Rc = 5, U = 1,4, goede luchtdichtheid), goed ventilatiesysteem, efficiëntere opwekkers voor ruimteverwarming en warm tapwater en beperking van het vermogen van verlichting en ventilatoren. En zonder toepassing van relatief grote hoeveelheden zonnepanelen. Wat is het te verwachten energiegebruik en de CO 2 -uitstoot? De berekende CO 2 -emissiereductie volgt in grote lijn de reductie op de EPC-eis, enigszins afhankelijk van de verhouding gas/elektriciteit. Globaal komt dat neer op een verlaging met 50% ten opzichte van het niveau van 2007, en ongeveer 35% ten opzichte van Het gaat hier om het gebouwgebonden energiegebruik (en de daaraan gerelateerde CO 2 -uitstoot) onder standaardcondities (als bijvoorbeeld klimaat, bewoners/gebruikersgedrag); in praktijk kunnen de waarden afwijken van de berekende resultaten. Hebben de gehanteerde technieken een (potentiële) impact op de kwaliteit van het binnenmilieu? De projecten die in de praktijktoets zijn bezocht, hebben aandachtspunten opgeleverd voor effecten van maatregelen op het binnenmilieu: aandacht voor onderhoud van gebalanceerde ventilatiesystemen, capaciteitsbepaling van vloerverwarming, goede voorlichting aan bewoners en gebruikers, aandacht voor voorkomen van tocht bij natuurlijke toevoer. Bij woningbouw en utiliteit is er aandacht nodig voor ontwerp, installatie en onderhoud van alle installaties. Ook is het belangrijk dat bij oplevering de installaties worden beproefd op een goede werking en dat zij de prestaties leveren die zijn afgesproken. Als dat goed geborgd is, dan is de kwaliteit van het binnenmilieu geen belemmerende factor bij de beoogde EPC-aanscherping. Het protocol energielabel nieuwbouw en de ventilatie prestatiekeuring kunnen hier een rol in spelen in het traject tot en met oplevering. Voor de gebruiksfase is stimulering van prestatiegericht onderhoud een middel. W/E adviseurs Arcadis - Rapport Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw

5 Welke effecten heeft de aanscherping op de totale kosten (Netto Contante Waarde)? De maatregelen leiden tot een hogere investering doordat materialen en/of installaties worden toegevoegd. Direct gerelateerd aan de hogere investering is ook een verhoging van jaarlijkse lasten (belasting, verzekering). De extra toe te voegen materialen en installaties hebben vaak meer onderhoud nodig. De financiële voordelen van energiebesparing van individuele maatregelen en samengestelde pakketten zijn groter dan de bijkomende kosten. De netto baten (energiebesparing versus extra jaarlijkse lasten) zijn ontoereikend om de maatregelen terug te verdienen bij de gestelde uitgangspunten (rekenrente, energieprijsontwikkeling). Voor woningbouw blijkt uit ons onderzoek (met voorgeschreven disconteringsvoet en energieprijsontwikkeling a ) dat de aanscherping van de EPC van de huidige eis (EPC 0,6) naar de beoogde eis per 2015 (EPC 0,4) een negatieve Netto Contante Waarde (NCW) heeft van circa tot euro over de beschouwingsperiode van 30 jaar. Voor de meeste woningen ligt de NCW tussen -15 en -40 euro per vierkante meter. De initiële investeringen variëren van ongeveer tot euro per woning (voor woningen van ongeveer 80 tot 170 m 2 gebruiksoppervlakte), afhankelijk van de grootte en het type woning. In termen van netto hypotheeklasten gaat het gemiddeld om circa 25 euro per maand b. Van de investering wordt 1/3 tot 2/3 terugverdiend in de beschouwingsperiode. Een andere beschouwingsperiode leidt overigens niet tot significant betere resultaten. Op projectniveau is een EPC-aanscherping met de uitgangspunten van de voorgeschreven Aanscherpingsmethodiek niet kostenneutraal. Aanpassing van de basisuitgangspunten leidt tot andere uitkomsten. Uit een scenario-analyse blijkt dat de NCW voor de meest voorkomende referentiewoning positief wordt bij een rekenrente van 3,5% in plaats van 5,5. Dit geldt ook wanneer gerekend wordt met een energieprijsstijging van 5% per jaar (overeenkomstig de gemiddelde energieprijsstijging van de afgelopen 10 jaar). Een reductie van de investeringskosten van circa 15% door bijvoorbeeld schaalvergroting / marktadaptatie zoals we die ook zagen bij eerdere aanscherpingen leidt eveneens tot een kostenneutrale uitkomst. Bij de utiliteit is er een grotere spreiding in de NCW per m 2 BVO. Er treden verschillen op zowel tussen de gebruiksfuncties en als binnen een gebruiksfunctie. Gemiddeld zijn de NCW's voor grotere gebouwen negatiever dan voor kleinere gebouwen. Wat is het effect van een gedifferentieerde Rc-eis? Het Bouwbesluit kent naast de EPC-eis ook vangnet eisen waarin de minimale Rc-waarde van dichte delen van de gebouwschil zijn vastgelegd. Met de EPC-aanscherping in 2015 is ook een aanscherping van deze Rc-eisen verwacht. Op verzoek van de begeleidingscommissie is gekeken naar het effect van een gedifferentieerde vangneteis voor Rc-waarden: In plaats van generiek Rc = 5 m 2 K/W, een onderscheid naar vloer/gevel/dak van 3,5 / 4,5 / 6,0 m 2 K/W. Energetisch presteren de beschouwde woningen en gebouwen met de verschillende Rc-waarden op een zelfde niveau. De NCW verschilt tussen beide varianten 1 à 2 euro/m 2. Afhankelijk van de geometrie van het gebouw pakt ofwel de generieke eis, ofwel de gedifferentieerde eis iets voordeliger uit. Differentiatie naar dak/gevel/vloer impliceert wel een eenduidige en juridisch, norm-technisch sluitende definitie van dak, gevel en vloer. Dat is zowel voor de ontwerper als voor het bevoegd gezag noodzakelijk. a Reële discontovoet 5,5% voor woningen, 8% voor utiliteit; prijsstijging gas 1,2%, elektriciteit 2% (exclusief jaarlijkse inflatie). Prijzen zijn inclusief BTW. b Uitgangspunten: hypotheekrente 5,5%, hypotheekrenteaftrek effectief 35%. W/E adviseurs Arcadis - Rapport Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw

6 Wat is de te verwachten bijdrage van de beoogde aanscherping aan de landelijke CO 2 -reductie doelstellingen? Landelijke doelstellingen voor energiebesparing in de gebouwde omgeving zijn vastgelegd in het Koepelconvenant energiebesparing van zomer 2012 [27]: "De vermindering gaat van een niveau van 617 PJ in 2008 naar een niveau van op zijn hoogst 507 PJ in Er wordt naar gestreefd dit doel te bereiken met een tussenstap naar 540 PJ in 2015." Met de in dit rapport aangenomen bouwprognoses, komt de directe besparing ten gevolge van de beoogde EPC-aanscherping uit tussen 1 en 1,5 PJ prim per jaar. W/E adviseurs Arcadis - Rapport Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw

7 2 Inleiding Aanleiding In 2015 is een aanscherping voorzien van de EPC-eisen in de bouwregelgeving voor de woningbouw en utiliteitsbouw tot 50% van het niveau van Het streven is om vanaf eind 2018 (overheidsgebouwen) en eind 2020 (overige gebouwen) een eis op te nemen die dicht bij EPC = 0 ligt. Om dit wettelijk te kunnen implementeren is het noodzakelijk de haalbaarheid, de kosteneffectiviteit en overige consequenties van deze voorgenomen aanscherping(en) te onderzoeken. W/E adviseurs en Arcadis onderzochten in opdracht van AgentschapNL deze consequenties op basis van de voorgeschreven procedure die is vastgelegd in de rapportage EPC aanscherpingsmethodiek Woningbouw en Utiliteitsbouw [1], vanaf nu aangehaald als 'Aanscherpingsmethodiek'. Het onderzoek is uitgevoerd onder begeleiding door een commissie samengesteld uit vertegenwoordigers uit de bouwsector. Doel van het onderzoek In het onderzoek is gekeken naar de beoogde aanscherping van de EPC in 2015 zoals die is afgesproken in het Lente-akkoord c in 2008 en bevestigd in het de herijking van het Lente-akkoord in Er is gewerkt binnen het methodologisch kader beschreven in de EPBD [8], [9] en [10]. Tabel 1 Wettelijke grenswaarde EPC per gebruiksfunctie in 2007, 2013 en de beoogde grenswaarde per 2015 De voorgestelde grenswaarden aan de EPC vanaf 2015 zijn 50% lager dan in 2007 [1]. grenswaarde EPC gebruiksfunctie (beoogd) 2015 t.o.v woningen en woongebouwen 0,8 0,6 0,4-50% -33% bijeenkomstfunctie 2,2 2,0 1,1-50% -45% celfunctie 1,9 1,8 1,0-47% -44% gezondheidszorg overig 1,5 1,0 0,8-47% -20% gezondheidszorg met bedgebied 3,6 2,6 1,8-50% -31% kantoorfunctie 1,5 1,1 0,8-47% -27% logiesfunctie in logiesgebouw 1,9 1,8 1,0-47% -44% onderwijsfunctie 1,4 1,3 0,7-50% -46% sportfunctie 1,8 1,8 0,9-50% -50% winkelfunctie 3,4 2,6 1,7-50% -35% Structuur van dit rapport Dit rapport volgt de opbouw als vastgelegd in de Aanscherpingsmethodiek. Het onderzoek bestaat uit een theoretische toets en een praktijktoets. Bij beide toetsen wordt gekeken naar aspecten EPC, netto contante waarde, binnenmilieu en CO 2 -emissie. In de praktijktoets gebeurt dat voor enkele reeds gerealiseerde projecten, in de theoretische toets voor een set referentiewoningen en referentiegebouwen. Begeleidingscommissie De aanpak, uitgangspunten en (tussen)resultaten zijn besproken met een begeleidingscommissie die is samengesteld uit vertegenwoordigers uit de bouwsector (zie bijlage 5.11 voor de samenstelling van deze commissie). Opmerkingen zijn verwerkt in deze eindversie. c "Met dit convenant wordt beoogd het gestandaardiseerde energieverbruik in de volle breedte van de nieuwbouwproductie (woning- en utiliteitsgebouwen) te verlagen met: 25% per 1 januari 2011 en 50% per 1 januari 2015 (ten opzichte van het gebouwgebonden energieverbruik in gebouwen die gebouwd zijn/worden conform de op 1 januari 2007 vigerende bouwregelgeving en voor zover dat valt onder de reikwijdte van de Energieprestatienorm EPN.)" W/E adviseurs Arcadis - Rapport Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw

8 3 Theoretische toets De theoretische toets geeft inzicht in de effecten van de aanscherping van de EPC voor woningen en utiliteitsgebouwen. Voor de toets zijn referentiewoningen en referentiegebouwen gebruikt. Voor deze referenties wordt antwoord gegeven op de volgende vragen: - Is de aangescherpte EPC te realiseren met voldoende robuuste maatregelen? - Wat is het te verwachten energiegebruik en de CO 2 -uitstoot? - Hebben de gehanteerde technieken een (potentiële) impact op de kwaliteit van het binnenmilieu? - Welke effecten heeft de aanscherping op de totale kosten voor de eigenaar (Netto Contante Waarde)? - Wat is de te verwachten bijdrage van de beoogde aanscherping aan de landelijke CO 2 -reductie doelstellingen? Aanvullend op de Aanscherpingsmethodiek is op verzoek van de begeleidingscommissie gekeken naar - Wat is het effect van een gedifferentieerde Rc-eis? In dit hoofdstuk worden eerst de gebruikte referentiegebouwen en woningen beschreven en daarna de toegepaste maatregelen. Vervolgens komen de bevindingen op de aspecten EPC, energie, CO 2, netto contante waarde en binnenmilieu aan bod. Het hoofdstuk sluit af met resultaten en conclusies. 3.1 Referentiegebouwen Woningen en woongebouwen Voor woningbouw is gebruikt gemaakt van de referentiewoningen van Agentschap NL, terug te vinden in de brochure "Referentiewoningen Nieuwbouw 2013" [21]. Onderstaande tabel geeft de belangrijkste afmetingen weer zoals gebruikt in deze studie. Tabel 2 Afmetingen referentiewoningen [21] De gebruiksoppervlakte (A g ) en de verliesoppervlakte (A ls ) van de woningen en woongebouwen worden gebruikt in de berekening van de EPC. De verliesoppervlakte (A ls ) is de met weegfactoren gecorrigeerde geprojecteerde oppervlakte (A T ) van alle scheidingsconstructies per woning of woongebouw. nr. Gebruiksfunctie type woning/woongebouw A g [m 2 ] A ls [m 2 ] A T [m 2 ] A T /A g [-] woning/woongebouw 01 appartementen (27 won) ,01 02 galerijwoning (36 won) ,07 03 hoekwoning ,96 04 tussenwoning ,37 05 twee onder één kapwoning ,94 06 vrijstaande woning ,21 W/E adviseurs Arcadis - Rapport Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw

9 3.1.2 Utiliteitsgebouwen Voor utiliteit is gebruikt gemaakt van een set referentiegebouwen als voorgeschreven in de Aanscherpingsmethodiek [1]. Deze gebouwen zijn ook in eerdere aanscherpingsstudies toegepast. Onderstaande tabel geeft de belangrijkste afmetingen weer. De meeste gebouwen bestaan uit meer dan één functie. Een kantoor bevat bijvoorbeeld ook een deel bijeenkomstfunctie (kantine), een verpleegtehuis bevat ook een deel kantoorfunctie. Zie bijlage 5.3 voor een gedetailleerdere beschrijving van de referentiegebouwen. Tabel 3 Afmetingen referentiegebouwen utiliteit [1] De gebruiksoppervlakte (A g ) en de verliesoppervlakte (A ls ) van het utiliteitsgebouw worden gebruikt in de berekening van de EPC. De verliesoppervlakte is de met weegfactoren gecorrigeerde geprojecteerde oppervlakte (A T ) van alle scheidingsconstructies van het gebouw. nr. gebruiksfunctie gebouw A g [m 2 ] A ls [m 2 ] A T [m 2 ] A T /A g [-] bijeenkomstfunctie 01 café restaurant ,69 02 buurtcentrum ,93 03 museum ,78 04 theater ,33 celfunctie 05 penitentiaire inrichting ,92 gezondheidszorg overig 06 groepspraktijk ,70 gezondheidszorg bedgebied 07 verpleegtehuis ,88 08 ziekenhuis ,86 kantoorfunctie 09 zeer klein kantoor ,92 10 klein kantoor ,33 11 middelgroot kantoor ,66 12 groot kantoor ,08 logiesfunctie in logiesgebouw 13 hotel ,93 onderwijsfunctie 14 basisschool ,97 15 VO-school ,36 16 HBO ,01 sportfunctie 17 gymnastiekgebouw ,22 18 tennishal ,87 19 sporthal ,07 20 zwembad ,16 winkelfunctie 21 kleine winkel ,49 22 supermarkt ,49 23 warenhuis ,92 W/E adviseurs Arcadis - Rapport Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw

10 3.2 Energiebesparende maatregelen en pakketten bij huidige en toekomstige EPC-eisen Om de referentie woningen en gebouwen te laten voldoen aan de huidige en de beoogde toekomstige EPC-eisen (zie Tabel 1) zijn per woning en gebouw pakketten energiebesparende maatregelen samengesteld waarmee de EPC-eisen gehaald worden. Per woning en gebouw zijn ten minste twee pakketten maatregelen samengesteld. Met het ene pakket wordt voldaan aan de huidige EPC-eis en met het andere pakket wordt voldaan aan de beoogde toekomstige EPC-eis. Het pakket maatregelen waarmee de woning of het gebouw voldoet aan de huidige eisen is de energetische en financiële referentie voor de beoordeling van de effecten van de aanscherping. Bij een aantal woningen zijn meerdere pakketten maatregelen samengesteld om inzichtelijk te maken dat de EPC-eis op meerdere manieren kan worden gehaald Uitgangspunt energiebesparende maatregelen Voor het samenstellen van de pakketten is gebruik gemaakt van de maatregelen uit de basislijst uit de Aanscherpingsmethodiek. Deze maatregelen zijn marktrijp, robuust, grootschalig toepasbaar, niet schadelijk voor het binnenmilieu en niet strijdig met het Bouwbesluit en met Arbo-, wet- en regelgeving [1]. Voor de berekening van de kosten van de maatregelen is zo veel mogelijk gebruik gemaakt van hoeveelheden, normen en prijzen uit eerdere onderzoeken van Arcadis voor Agentschap NL en uit de praktijkervaring van Arcadis en W/E adviseurs. Hierbij is dezelfde systematiek gevolgd als bij het bepalen van kosten van energiebesparende maatregelen voor bestaande bouw. De maatregelen zijn uiteraard niet 1 op 1 over te nemen voor nieuwbouw. Berekeningen voor maatregelen in deze studie zijn gecontroleerd op prijsniveau en passend gemaakt voor de betreffende referentie. Prijzen per eenheid voor de maatregelen zijn teruggerekend vanuit de totale kosten voor de referentie. Er is dus geen sprake van kengetallen, maar van specifieke berekeningen. Gebouwschil: isolatie Voor de woningen en gebouwen die voldoen aan de huidige EPC-eis, is de isolatiewaarde van de dichte delen Rc 3,5 m 2 K/W en de warmtedoorgangscoëfficiënt U voor ramen en deuren 1,65 W/m 2 K. Voor de beoogde toekomstige EPC-eis, is gerekend met Rc 5,0 m 2 K/W voor de dichte delen (voorgenomen 'vangnet-eis' in 2015) en U 1,40 W/m 2 K voor ramen en deuren. Voor een aantal gebouwen (woning, kantoor) is op verzoek van de begeleidingscommissie het effect van een gedifferentieerde eis voor isolatie van gebouwen berekend (Rc vloer 3,5 m 2 K/W, Rc gevel 4,5 m 2 K/W en Rc dak 6,0 m 2 K/W). Deze differentiatie sluit aan bij de brief van de partners van het Lente-akkoord hierover aan minister Blok [29]. Koudebruggen worden zo veel mogelijk voorkomen (SBR details) voor zowel 'huidig' als voor Leden van de begeleidingscommissie hebben aangegeven dat aangehouden prijzen voor gebouwisolatie hoog zijn. De kosten voor isolatie in dit onderzoek zijn getoetst aan een vergelijking van diverse producten in prijslijsten (2013) van diverse leveranciers in Nederland, waarbij zo veel mogelijk hoogwaardige, gangbare, standaard leverbare producten zijn beschouwd. Hierbij is rekening gehouden met gangbare kortingen ten opzichte van de catalogusprijzen. In verband met de schaalvoordelen die gepaard gaan met projecten van grote omvang is er bij utiliteitsbouw een projectkorting gehanteerd, afhankelijk van de omvang van de investering van 2 tot 6%. Verhogen isolatiewaarde dichte delen gebouwschil (Rc 5,0) Een isolatiewaarde van 3,5 voor vloer, gevel en dak kan worden gehaald met standaardmethoden en met standaardproducten van onder meer minerale wol, EPS of PIR. Bij de aanpassing wordt de isolatiewaarde van de gehele schil verhoogd naar 5,0. Die isolatiewaarde kan op diverse manieren worden behaald. W/E adviseurs Arcadis - Rapport Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw

11 Een mogelijkheid is het toepassen van een dikker pakket minerale wol. Dit zijn op het moment van het onderzoek, zeker voor gevels, geen standaard producten. Voor vloeren en met name daken komen deze waarden meer en meer voor in de huidige markt. Door een dikker isolatiepakket neemt het totale volume van het gebouw toe (bij gelijkblijvende gebruiksoppervlakte) en worden de af te werken aansluitingen (bijvoorbeeld rondom het kozijn) breder. Een andere mogelijkheid is het toepassen van isolatiemateriaal met een hogere isolatiewaarde bij (ongeveer) dezelfde dikte. Er is dan geen significante wijziging van bouwvolume en de aansluitingen/afwerkingen. Er zijn diverse bouwmethoden, waarbij de mogelijkheden voor toepassing en de prijseffecten van beide mogelijkheden verschillen. Voor de referenties zijn de kosten opgenomen van de tweede optie (hogere isolatiewaarde bij gelijkblijvende dikte). Gevel Rc 5,0 Dak Rc 5,0 Bouwkosten (meerprijs t.o.v. basis) Vloer Rc 5,0 /m 2 /m 2 /m 2 Eengezinswoning Meergezins en utiliteit Verhogen isolatiewaarde dichte delen gebouwschil (Rc 3,5 / 4,5 / 6,0 alternatief) Bij deze aanpassing wordt de isolatiewaarde niet voor de gehele schil verhoogd naar 5,0. De isolatiewaarde van de vloer blijft op 3,5. De isolatiewaarde van de gevel wordt verhoogd naar 4,5 en de isolatie van het dak gaat naar 6,0. Er zijn verschillen voor de drie bouwdelen (vloer/gevel/dak) waardoor de totale kosten voor deze gedifferentieerde aanpassing afwijken van de isolatiewaarde van een generieke aanpassing naar Rc = 5: - de afmetingen (oppervlak per onderdeel varieert); - er worden andere producten gebruikt, met andere eigenschappen; - de producten per onderdeel verschillen in prijs. Gevel Rc 4,5 Dak Rc 6,0 Bouwkosten (meerprijs t.o.v. basis) Vloer Rc 3,5 /m 2 /m 2 /m 2 Eengezinswoning Meergezins en utiliteit Verlagen warmtedoorlatendheid open delen gebouwschil (U 1,4) Het Bouwbesluit schrijf een maximale U-waarde voor van 1,65, dit betreft de gecombineerde U- waarde van kozijn inclusief glas. Deze waarde is haalbaar met een (in de huidige markt) standaard kozijn met dubbel glas (HR ++ ). De U-waarde verlagen heeft twee componenten: het verbeteren van glas en/of kozijn. Aanpassen van het glas kan in mindere mate door het toepassen van folies; een grotere stap kan worden gemaakt met het toepassen van drievoudig glas (HR +++ ) met een U-waarde van het glas van 1,0 of lager. Bouwkosten (meerprijs t.o.v. basis) U (glas en kozijn) 1,4 /m 2 Eengezins- en meergezinswoning 121 Utiliteit 59 Gebouwschil: luchtdoorlatendheid In vrijwel alle gevallen is de luchtdoorlatendheid van de gebouwschil verlaagd om de luchtvolumestroom door infiltratie te verlagen. Voorwaarde daarbij is dat het ventilatiesysteem niet kan worden uitgeschakeld zodat woningen en gebouwen altijd voldoende geventileerd kunnen worden. In de berekeningen is er van uit gegaan dat de woningen en gebouwen zijn voorzien van spuiventilatie door middel van te openen ramen (afgezien van theater, sporthal). W/E adviseurs Arcadis - Rapport Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw

12 Er dient de nodige kwaliteitszorg te worden besteed tijdens de bouw om de gehanteerde dichtheid in de praktijk te halen. Dat is ook voor de huidige eis al het geval. Er zijn geen aanvullende kosten opgenomen voor deze wijziging. Zonwering Woningen zijn doorgerekend met handmatige buitenzonwering behalve op noordelijk georiënteerde gevels. Voor utiliteitsgebouwen is dat automatische buitenzonwering. De toegepaste zonwering is bij de aanscherping niet gewijzigd. Er is daarom geen sprake van meerkosten. Ventilatiesysteem Het ventilatiesysteem is vooral belangrijk in gebruiksfuncties met een relatief groot aandeel energiegebruik voor ruimteverwarming en/of met een hoog ventilatiedebiet. Omdat sommige ventilatiesystemen gevoeliger zijn voor ontwerp, uitvoering, gebruik en onderhoud is getracht het systeem zo eenvoudig mogelijk te houden. Ventilatiesystemen zijn in onderstaande voorkeursvolgorde toegepast d : - mechanische afzuiging (C.1); - mechanische afzuiging winddruk gestuurde toevoer (C.2c); - mechanische afzuiging met CO 2 regeling (C.4b); - balansventilatie met HR WTW (D.2); - idem met CO 2 regeling (D.5a); In een behoorlijk groot aandeel van de gebruiksfuncties is mechanische afzuiging met CO 2 regeling toegepast of balansventilatie, die soms ook voorzien is van CO 2 regeling. Deze systemen werken alleen goed als ze op de juiste manier worden ontworpen, geïnstalleerd, onderhouden en gebruikt. Vooral het deel ná oplevering is moeilijk te controleren. Gebruikers moeten de installatie schoon houden en op tijd onderdelen vervangen. Bij utiliteitsgebouwen is onderhoud vaak structureler geregeld dan bij particuliere woningen. Toch komt het ook hier in de praktijk voor dat problemen ontstaan omdat het ventilatiesysteem niet naar behoren is gemaakt of wordt onderhouden. Voor woningen is het energiegebruik voor ventilatoren forfaitair berekend. Voor veel utilitaire gebruiksfuncties worden hoge eisen gesteld aan de ventilatievoud (met name onderwijs, zorg) waardoor ook het energiegebruik voor ventilatoren hoog is. Als gerekend wordt met forfaitaire waarden voor het energiegebruik van ventilatoren, zijn vaak onevenredig zware maatregelen nodig. Waar mogelijk is een lager vermogen van de ventilatoren aangehouden, aansluitend bij de huidige praktijk. Bouwkosten (meerprijs t.o.v. basis) type C.2c [ /won] C.4b [ /won] D.2 [ /won] D.5a [ /won] Meergezinswoning Eengezinswoning type [ /m2] [ /m2] [ /m2] [ /m2] Utiliteitsbouw afwijkende waarden 06. groepspraktijk gymnastiekgebouw 55 d Tussen haakjes de code van de ventilatievoorziening volgens tabel 2 van NEN (gebruikt in de EPG berekening) W/E adviseurs Arcadis - Rapport Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw

13 Ruimteverwarming Waar mogelijk is er gerekend met een HR107 ketel en lage temperatuur warmteafgifte. Voor woningen geldt dat dit geen wijziging is ten opzichte van de huidige referentie. Als een toestel met een hoger rendement nodig is wordt er gerekend met een elektrische warmtepomp. Daarbij wordt in eerste instantie gebruik gemaakt van een gesloten systeem met verticale bronnen voor bodemopslag. Hoewel dit systeem over het algemeen duurder is dan een horizontaal systeem of een verticaal open systeem (aquifer), is het breder toepasbaar. In een aantal gevallen, met name bij grote gebouwen, is er toch gekozen voor een open bronsysteem. De kosten van het toepassen van bronnen systemen zijn bepaald op basis van het benodigde vermogen per gebouw. Bouwkosten (meerprijs t.o.v. basis) type Gesloten bron [ /m 2 ] Open bron [ /m 2 ] 03. museum penitentiaire inrichting ziekenhuis (gesloten bron vervalt) hotel hbo tennishal warenhuis (alleen uitbreiding) 1 Koeling In woningen en gebouwen waar de warmtepomp in het pakket is opgenomen, wordt die warmtepomp ook gebruikt om te koelen. Er wordt dan zo veel mogelijk vrije koeling toegepast. Voor enkele utilitaire functies betekent dit dat de koeltoren, die in uitgangssituatie 'huidig' is opgenomen, kan vervallen. Bouwkosten (meerprijs t.o.v. basis) type Koeltoren [ /m 2 ] 03. museum penitentiaire inrichting hbo -16 Warmtapwater Voor alle woningen is gekozen voor verkorting van de leidinglengte naar de tappunten. Dit is een ontwerpmaatregel, waarbij de plaats van het toestel voor warmtapwaterbereiding dicht bij de tappunten in de badkamer en de keuken wordt geplaatst. Voor het opwekkingsrendement van tapwatertoestellen in woningen is gebruik gemaakt van kwaliteitsverklaringen. De hogere opwekkingsrendementen voor warmtapwaterbereiding zijn nodig bij de lage EPC-eis en worden in de praktijk vaak toegepast. Bij utiliteitsgebouwen speelt warmtapwater nauwelijks een rol. In die gevallen is dan gekozen voor een elektrische boiler en voor een leidinglengte korter dan 3 meter. In een aantal gevallen, bij functies waar meer warmwater wordt gebruikt is een indirect gestookte boiler toegepast. In de woningen en gebouwen die voldoen aan de huidige eisen (referentie), zijn geen zonneboilers toegepast. Alleen voor gebruiksfuncties in de utiliteitsbouw waarvoor de energievraag voor warmtapwater hoog is (cel functie, sport functie) zijn zonneboilers toegepast. De hoge vraag is ook het geval bij de logies functie. In het gekozen pakket voor deze functie is deze maatregel echter niet opgenomen. W/E adviseurs Arcadis - Rapport Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw

14 De kosten van een (zonne)boiler zijn gebaseerd op de warmwaterbehoefte en het berekende vermogen. Bouwkosten (meerprijs t.o.v. basis) type Boiler (HRww) [ /m 2 ] Zonneboiler [ /m 2 coll.] 03. museum penitentiaire inrichting ziekenhuis hbo gymzaal tennishal 806 Douchewater-warmteterugwinning (DWTW) Bij woningen is in veel gevallen douchewater warmteterugwinning toegepast. Het thermisch rendement van de DWTW is in een aantal gevallen wat hoger aangenomen dan de forfaitaire 0,40 (variatie 0,40-0,62 op basis van kwaliteitsverklaringen). In utiliteitsgebouwen met een relatief grote warmwatervraag (gezondheidszorg, sport) is ook de DWTW toegepast. Hier is het forfaitaire thermische rendement gehanteerd (0,40). Bij eengezinswoningen wordt een verticale DWTW toegepast, bij appartementen de horizontale versie (in combinatie met een draingoot). In de utiliteitsbouw verschilt de uitvoering per situatie. Door leden van de begeleidingscommissie zijn kanttekeningen gesteld bij de effectiviteit van DWTW systemen. In het kader van het onderzoek zijn we uitgegaan van de toegekende waarden in de EPGrekenmethodiek en de geaccepteerde kwaliteitsverklaringen. Er zijn geen contra-expertise rapporten bekend waar andere resultaten uit blijken. Bouwkosten (meerprijs t.o.v. basis) type DWTW [ /m 2 ] 07. verpleegtehuis ziekenhuis hbo gymzaal tennishal 17 Verlichting Bij woningen is verlichting een forfaitaire energiepost, waarbij maatregen niet van toepassing zijn. In alle utilitaire gebruiksfuncties speelt verlichting een grote rol. Het uitgangspunt voor de huidige situatie is dat de verlichtingsniveaus over het algemeen behaald kunnen worden met conventionele verlichting. De geïnstalleerde vermogens verschillen per referentie. Ook binnen referentiegebouwen zijn in de huidige situatie bouwdelen met afwijkende vermogens (in de meeste gebouwen komen meerdere gebruiksfuncties voor). In alle gebruiksfuncties, behalve winkels en logiesgebouwen, is het geïnstalleerde vermogen voor verlichting teruggebracht naar 8 W/m 2 (aangenomen als ondergrens voor geïnstalleerd vermogen). Voor winkels is de forfaitaire waarde voor het geïnstalleerde vermogen voor verlichting veel hoger dan voor de overige gebruiksfuncties (30 W/m 2 ten opzichte van W/m 2 voor de overige gebruiksfuncties). Deze waarde is voor winkels verlaagd naar W/m 2. Voor Logiesfuncties is het geïnstalleerd vermogen over het algemeen juist lager. Omdat de huidige en de toekomstige situatie per referentie verschilt, verschillen ook de benodigde maatregelen. Dat kan zijn: alleen hoofdverlichting (TL) wijzigen of ook bijverlichting (PL). Bovendien heeft een maatregel soms slechts betrekking op een deel van het gebouw. Dat heeft zijn weerslag op de kosten per gebouw. Er is daarom geen sprake van een algemeen kengetal. Er is gerekend met geavanceerde verlichtingsregeling en aanwezigheidsdetectie waar mogelijk en praktisch wenselijk of met een combinatie van centrale aan/uitregeling en vertrekschakeling. W/E adviseurs Arcadis - Rapport Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw

15 Bouwkosten (meerprijs t.o.v. basis) type veeg [ /m 2 ] dag+aanwezig [ /m 2 ] HF TL LED PL [ /m 2 ] 03. museum theater penitentiaire inrichting verpleegtehuis ziekenhuis 6 kantoor (klein + middel + groot) logiesgebouw basisschool hbo gymzaal tennishal winkel warenhuis 6 Photovoltaïsche cellen (PV) PV-cellen zijn als laatste optie toegepast om de EPC op het gewenste niveau te krijgen. PV-systemen zijn redelijk onafhankelijk van de uitvoering van het gebouw toe te passen. Het toepassen van een PV systeem leidt ook tot stijgende onderhoudskosten. Hoewel er van uit wordt gegaan dat bewoners bepaalde onderhoudswerkzaamheden veelal zelf uitvoeren (schoonhouden van de panelen, zoals bijvoorbeeld ook het schoonhouden van de dakgoot) zal er ook specialistisch onderhoud nodig zijn, waarbij met name rekening wordt gehouden met controle van de geïnstalleerde elektrische componenten. Bouwkosten (meerprijs t.o.v. basis) type PV [ /m 2 ] Meergezinswoning 405 Eengezinswoning 380 Utiliteitsbouw (grotere systemen) 224 W/E adviseurs Arcadis - Rapport Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw

16 3.2.2 Strategie samenstellen pakketten maatregelen Grootste energieposten De referentiegebouwen dekken gezamenlijk alle gebruiksfuncties waarvoor een EPC-eis geldt. Elke gebruiksfunctie heeft zijn eigen energetische karakteristieken. Per gebruiksfunctie is daarom het effect van energiebesparende maatregelen anders. In scholen wordt bijvoorbeeld gerekend met een hoge luchtvolumestroom, waardoor de keuze van het ventilatiesysteem grote invloed zal hebben. Woningen en sportgebouwen hebben een relatief hoge warmtapwatervraag, waardoor een zonneboiler of douchewarmteterugwinning effectief kan zijn, et cetera. Per gebruiksfunctie is daarom een pakket samengesteld dat zo goed mogelijk past bij de energetische karakteristieken van de woning en het gebouw. Daarbij is de als volgorde aangehouden: bouwkundige maatregelen, toepassen van energie-efficiënte installaties, toepassen van bodemopslag, toepassen van zonne-energie Pakketten maatregelen woningbouw Voor de zes referentiewoningen/-woongebouwen zijn pakketten maatregelen samengesteld waarmee de woningen voldoen aan de huidige energieprestatie-eis (EPC = 0,6) en zijn pakketten maatregelen samengesteld waarmee de woningen voldoen aan de beoogde energieprestatie-eis in 2015 (EPC = 0,4). Voor alle referentiewoningen is het mogelijk om een pakket energiemaatregelen samen te stellen waarmee een EPC van 0,4 wordt gehaald, veelal zonder toepassing van pvsystemen. Een overzicht van de maatregelen per woning/woongebouw is gegeven in Tabel 4. Tabel 4 Pakketten maatregelen woningen bij de huidige EPC-eisen (0,6) en de beoogde EPC-eisen in 2015 (0,4) U-waarde geldt voor combinatie glas en kozijn. Code ventilatievoorziening volgens tabel 2 van NEN Bij tapwater is het rendement of COP van het toestel gegeven Tekst in groen geeft aan waar een pakket afwijkt van de referentie (die per woning varieert). Woningen en woongebouwen nr gebruiksfunctie Rc U qv10 vent. vent. vent. RV KOEL TAP TAP douche zon.boil. PV m 2 K/W W/m 2 K dm 3 /sm 2 syst. CO2 WTW tst tst tst. leiding WTW m 2 /won m 2 /won 01 appartementen (27 won) 3,5 1,65 0,400 D.2b2 nee 0,95 HR107-LT nee 0, / 4-6 ja nee nee balans 5,0 1,40 0,400 D.5a ja 0,95 HR107-LT nee 0, / 0-2 ja nee 2, CO2 5,0 1,40 0,400 C.4b ja nee HR107-LT nee 0, / 0-2 ja nee 4,8 02 galerijwoning (36 won) 3,5 1,65 0,400 D.2b2 nee 0,95 HR107-LT nee 0, / 4-6 ja nee nee balans 5,0 1,40 0,400 D.5a ja nee HR107-LT nee 0, / 0-2 ja nee 1, CO2 - Rc 5,0 5,0 1,40 0,400 C.4b ja nee HR107-LT nee 0, / 0-2 ja nee 4, CO2 - Rc 3,5-6,0 3,5-6,0 1,40 0,400 C.4b ja nee HR107-LT nee 0, / 0-2 ja nee 3,9 03 hoekwoning 3,5 1,65 0,600 D.2b2 nee 0,95 HR107-LT nee 0, / 4-6 ja nee nee CO2 - ZB 5,0 1,40 0,600 D.5a ja 0,95 HR107-LT nee 0, / 2-4 ja 2,3 nee CO2 - PV 5,0 1,40 0,600 C.4b ja nee HR107-LT nee 0, / 2-4 ja nee 7,0 04 tussenwoning 3,5 1,65 0,600 D.2b2 nee 0,95 HR107-LT nee 0, / 4-6 ja nee nee CO2 - PV - Rc 5,0 5,0 1,40 0,500 C.4b ja nee HR107-LT nee 0, / 2-4 ja nee 5, CO2 - PV - Rc 3,5-6,0 3,5-6,0 1,40 0,500 C.4b ja nee HR107-LT nee 0, / 2-4 ja nee 5, CO2 - Wpe 5,0 1,40 0,500 C.4b ja nee WPe/HR107 nee 0, / 2-4 ja nee nee CO2 - ZB 5,0 1,40 0,500 D.5a ja 0,80 HR107-LT nee 0, / 2-4 nee 2,3 nee 05 twee onder één kapwoning 3,5/4,0 1,65 0,500 D.2b2 nee 0,95 HR107-LT nee 0, / 2-4 ja nee nee CO2 - PV 5,0 1,40 0,500 C.4b ja nee HR107-LT nee 0, / 2-4 ja nee 11,0 06 vrijstaande woning 3,5/4,5 1,65 0,500 C.4b ja nee HR107-LT nee 0, / 2-4 ja nee nee CO2 - PV 5,0 1,40 0,500 C.4b ja nee HR107-LT nee 0, / 2-4 ja nee 13, WP - CO2 - PV 5,0 1,40 0,500 C.4b ja nee WPe bodemkoel. 3, / 2-4 nee nee 0, WP - CO2 bal - Rc 5,0 5,0 1,40 0,500 D.5a ja 0,95 5,3 kw WPe bodemkoel. 3, / 2-4 nee nee nee WP - CO2 bal - Rc 3,5-6,0 3,5-6,0 1,40 0,500 D.5a ja 0,95 5,4 kw WPe bodemkoel. 3, / 2-4 nee nee nee CO2 bal - ZB - PV 5,0 1,40 0,500 D.5a ja 0,95 HR107-LT nee 0, / 2-4 ja 2,3 7,0 W/E adviseurs Arcadis - Rapport Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw

17 3.2.4 Pakketten maatregelen utiliteitsgebouwen Voor de 23 referentiegebouwen met utiliteitsfuncties zijn pakketten maatregelen samengesteld waarmee de gebouwen voldoen aan de huidige energieprestatie-eisen en zijn pakketten maatregelen samengesteld waarmee de gebouwen voldoen aan de beoogde toekomstige energieprestatie-eisen (zie Tabel 1 voor de huidige en te verwachten toekomstige eisen). De meeste referentiegebouwen bestaan uit meer dan één gebruiksfunctie. In die gevallen is niet gekeken naar de beoogde EPC van de belangrijkste gebruiksfunctie, maar naar het toelaatbare karakteristieke energiegebruik van het gebouw, berekend met de beoogde EPC-eisen van Verschillen tussen gebruiksfuncties Binnen de utiliteitsgebouwen zijn in het Bouwbesluit verschillende gebruiksfuncties gedefinieerd. Deze gebruiksfuncties hebben elk hun eigen EPC-eis en hebben in de rekenmethodiek van NEN 7120 elk hun eigen invoerparameters (binnentemperatuur, verlichtingsduur, ventilatiedebieten, et cetera). De beoogde EPC-eis is bij de ene gebruiksfunctie lastiger te halen dan bij de andere gebruiksfunctie. Door dit alles verschillen de toegepaste pakketten maatregelen per gebruiksfunctie. Overzicht toegepaste maatregelen Een overzicht van de maatregelen per utiliteitsgebouw is gegeven in Tabel 5 (gebouwen 1-12) en Tabel 6 (gebouwen 13-23). Tabel 5 Pakketten maatregelen utiliteitsgebouwen 1-12 bij de huidige EPC-eisen en de beoogde EPC-eisen in 2015 U-waarde geldt voor combinatie glas en kozijn. Code van ventilatievoorziening volgens tabel 2 van NEN Ventil. = vermogen ventilatoren ten opzichte van forfaitair niveau. LBK = luchtbehandelingskast. Bij tapwater is het rendement of COP van het toestel gegeven. Tekst in groen geeft aan waar een pakket afwijkt van de referentie (die per gebouw varieert). Utiliteitsgebouwen nr gebruiksfunctie EPC eis A;g Rc U vent. vent. vent. vent. ventil. RV KOEL LBK TAP TAP dwtw zon.boil. PV licht - m 2 m 2 K/W W/m 2 K dm 3 /sm 2 syst. CO2 WTW tst tst tst. leiding m 2 m 2 regeling W/m2 bijeenkomstfunctie 01 café restaurant huidig 121 3,5 1,65 0,420 C.1 nee nee forf. HR107-HT nee nee elektrob. <3m nee nee nee vertrek WP-BAL ,0 1,40 0,420 D.2b2 nee 0,80 forf. WPe T30-35 bodemkoel. nee HR107 <3m nee nee nee veeg+dag+aanw 8 indir verw. vertreks. in café 02 buurtcentrum huidig 300 3,5 1,65 0,420 C.1 nee nee forf. HR107-HT nee nee elektrob. <3m nee nee nee vertrek HR107-BAL ,0 1,40 0,420 D.2b2 nee 0,80 forf. HR107-LT nee nee elektrob. <3m nee nee nee veeg+dag+aanw 8 03 museum huidig ,5 1,65 0,420 D.1/C.1 nee nee forf. HR107-HT 90% compr. elektrob. <3m nee nee nee centr/vertr HR107-BAL ,0 1,40 0,420 D.2b2 nee 0,80 forf. HR107-LT compr. RV+KOEL elektrob. <3m nee nee nee veeg+dag+aanw 8 04 theater huidig ,5 1,65 0,420 D.1/C.1 nee nee forf. HR107-HT 95% compr. HRcombi >3m nee nee nee centr/vertr. 8 / WP-BAL-VENT ,0 1,40 0,200 D.2b2 nee 0,80-18% WPe/HR107 bodemkoel. RV+KOEL HR107 >3m nee nee nee veeg+dag+aanw 8 T30-35 indir verw. celfunctie 05 gevangenis huidig ,5 1,65 0,200 D.2b2 nee 0,65 forf. HR107-HT 1% compr. elektrob. <3m nee nee nee veeg/dagl 8/10/ WP-BAL-VENT-ZB-PV ,0 1,40 0,200 D.5a ja 0,80-36% WPe/HR107 bodemkoel. RV+KOEL HR107 >3m nee veeg+dag+aanw 8 acquifer indir verw. gezondheidszorg overig 06 groepspraktijk huidig 300 3,5 1,40 0,420 C.2a nee nee forf. HR107-LT compr. nee combihr ww >3m nee nee nee veeg+dag+aanw HR107-BAL-VENT ,0 1,40 0,420 D.2b2 nee 0,80-25% HR107-LT compr. nee combihr ww >3m nee nee nee veeg+dag+aanw 8 gezondheidszorg bedgebied 07 verpleegtehuis huidig ,5 1,65 0,420 D.2b2 nee 0,80 forf. WPel/HR107 kou opsl ind.hr ww >3m nee nee nee dag+veeg 9 / WP-BAL-VENT ,0 1,40 0,300 D.5a ja 0,80-25% WPel/HR107 kou opsl RV+KOEL ind.hr ww <3m ja nee nee veeg+dag+aanw 8 08 ziekenhuis huidig ,5 1,65 0,200 D.2b2 nee 0,70 forf. WPel/HR107 kou opsl coll HR107 circ nee nee nee dag+veeg WPacq-BAL-VENT ,0 1,40 0,200 D.5a ja 0,80-26% WPel/HR107 HT, kou opsl RV+KOEL HR107 circ ja nee nee veeg+dag+aanw 8 acqui,t30-35 indir verw. kantoorfunctie 09 zeer klein kantoor huidig 50 3,5 1,65 0,490 C.2a nee nee forf. HR107-LT nee nee elektrob. <3m nee nee nee daglicht HR107-PV ,0 1,40 0,490 C.2a nee nee forf. HR107-LT nee nee elektrob. <3m nee nee 6 veeg+dag+aanw 8 10 klein kantoor huidig 480 3,5 1,65 0,690 C.1 nee nee forf. HR107-HT nee nee elektrob. <3m nee nee nee vertrek HR107-PV ,0 1,40 0,490 C.2a nee nee forf. HR107-LT nee nee elektrob. <3m nee nee 7 veeg+dag+aanw 8 11 middelgroot kantoor huidig ,5 1,65 0,420 C.2a nee nee forf. WPel/HR107 kou opsl elektrob. <3m nee nee nee veeg WP-BAL-VENT Rc ,0 1,40 0,420 D.2b2 nee 0,80-11% WPel/HR107 kou opsl RV+KOEL elektrob. <3m nee nee nee veeg+dag+aanw WP-BAL-VENT Rc 3, ,0 1,40 0,420 D.2b2 nee 0,80-11% WPel/HR107 kou opsl RV+KOEL elektrob. <3m nee nee nee veeg+dag+aanw 8 12 groot kantoor huidig ,5 1,65 0,200 C.1 nee nee forf. WPel/HR107 kou opsl elektrob. <3m nee nee nee veeg WP-BAL-VENT ,0 1,40 0,200 D.2b2 nee 0,80-30% WPel/HR107 HT;kou opsl RV+KOEL elektrob. <3m nee nee nee veeg+dag+aanw 8 W/E adviseurs Arcadis - Rapport Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw

18 Tabel 6 Pakketten maatregelen utiliteitsgebouwen bij de huidige EPC-eisen en de beoogde EPC-eisen in 2015 U-waarde geldt voor combinatie glas en kozijn. Code van ventilatievoorziening volgens tabel 2 van NEN Ventil. = vermogen ventilatoren ten opzichte van forfaitair niveau. LBK = luchtbehandelingskast. Bij tapwater is het rendement of COP van het toestel gegeven. Utiliteitsgebouwen (13-23) nr gebruiksfunctie EPC eis A;g Rc U vent. vent. vent. vent. ventil. RV KOEL TAP TAPDWTW zon.boil. PV licht - m 2 m 2 K/W W/m 2 K dm 3 /sm 2 syst. CO2 WTW tst tst tst. leiding m 2 m 2 regeling W/m2 logiesfunctie in logiesgebouw 13 hotel huidig ,5 1,65 0,420 C.2a nee nee forf. HR107-LT nee HRcombi circ nee nee nee veeg+dag WP-BAL-VENT-PV-LICHT ,0 1,40 0,300 D.2b2 nee 0,80-33% WPel/HR107 kou opsl RV+KOEL HR107 circ nee nee 30 veeg+dag+aanw 4 indir verw. onderwijsfunctie 14 basisschool huidig ,5 1,65 0,686 D.2b2 nee 0,65 forf. HR107-HT nee nee elektrob. <3m nee nee nee vertrek HR107-BAL-VENT ,0 1,40 0,400 D.2b2 nee 0,80-31% HR107-LT nee RV elektrob. <3m nee nee nee veeg+dag+aanw 8 15 VO-school huidig ,5 1,65 0,420 D.2b2 nee 0,65 forf. HR107-HT nee gas<70kw >3m nee nee nee vertrek HR107-BAL-CO2-VENT-PV ,0 1,40 0,400 D.5b ja 0,80-38% HR107-LT compr. RV+KOEL HR107 circ nee nee 75 veeg+dag+aanw 8 indir verw. 16 HBO huidig ,5 1,65 0,420 D.2b2 nee 0,65 forf. HR107-HT compr. gas<70kw >3m nee nee nee veeg WP-BAL-VENT ,0 1,40 0,200 D.2b2 nee 0,80-24% WPel/HR107 kou opsl RV+KOEL HR107 circ nee nee nee veeg+dag+aanw 8 indir verw. sportfunctie 17 gymnastiekgebouw huidig 250 3,5 1,65 0,686 C.1 nee nee forf. HR107-HT nee nee HRcombi >3m nee nee nee centr aan/uit HR107-CO2-ZB ,0 1,40 0,400 C.4b ja nee forf. HR107-LT nee nee HR107 circ ja 20 nee veeg+dag+aanw 8 indir verw. 18 tennishal huidig ,5 1,65 0,686 C.1 nee nee forf. HR107-HT nee nee gas<70kw >3m nee nee nee centr/vertrek 10 / HR107-CO ,0 1,40 0,500 C.4b ja nee forf. HR107-LT nee nee HR107 circ ja nee nee veeg+dag+aanw 8 indir verw. 19 sporthal huidig ,5 1,65 0,686 D.2b2 nee 0,70 forf. HR107-HT nee HRcombi >3m nee nee nee vertrek 9 / WP-BAL-CO2-ZB-PV ,0 1,40 0,300 D.5a ja 0,80 forf. WPel/HR107 kou opsl RV+KOEL HR107 circ ja veeg+dag+aanw 8 indir verw. vertreks. sporth. 20 zwembad huidig ,5 1,65 0,686 D.1 nee nee forf. HR107-HT nee HRcombi >3m nee nee nee vertrek WKK-BAL-CO2-VENT-PV ,0 1,40 0,300 D.5a ja 0,80-25% WKK/HR107 nee RV HR107 circ ja nee 235 veeg+dag+aanw 8 indir verw. winkelfunctie 21 kleine winkel huidig 90 3,5 1,65 0,490 C.1 nee nee forf. HR107-HT nee nee elektrob. <3m nee nee nee centr aan/uit HR107-KW LICHT ,0 1,40 0,490 C.1 nee nee forf. HR107-LT nee nee elektrob. <3m nee nee nee centr aan/uit supermarkt huidig ,5 1,65 0,686 C.1 nee nee forf. HR107-HT nee nee elektrob. <3m nee nee nee centr / vertrek 30 / HR107-KW LICHT ,0 1,40 0,686 C.1 nee nee forf. HR107-LT nee nee elektrob. <3m nee nee nee centr / vertrek 18 / 8 23 warenhuis huidig ,5 1,65 0,686 D.2b2 nee 0,70 forf. WPel/HR107 kou opsl RV+KOEL elektrob. <3m nee nee nee centr / vertrek 28 / WP-BAL-KW LICHT ,0 1,40 0,686 D.2b2 nee 0,70 forf. WPel/HR107 kou opsl RV+KOEL elektrob. <3m nee nee nee centr / vertrek 15 / 8 W/E adviseurs Arcadis - Rapport Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw

19 3.3 EPC, energiegebruik en CO 2 uitstoot Voor alle referentiewoningen en -gebouwen en bijbehorende pakketten maatregelen zijn de EPC, het primaire energiegebruik en de jaarlijkse CO 2 emissie berekend bij de huidige EPC-eis en bij de beoogde EPC-eis in De berekeningen zijn uitgevoerd met de geldende EPG-norm en rekenmethodiek (NEN 7120+C2), gebruikmakend van het softwareprogramma Enorm v1.32 [15] Woningen en woongebouwen EPC en energie Alle doorgerekende woningen en woongebouwen voldoen aan de gestelde EPC-eisen. Ruimteverwarming en daarna warmtapwater zijn de belangrijkste energieposten. De energiepost voor verlichting is ook duidelijk (rond de 20%), maar is bij woningen niet te beïnvloeden. Omdat de EPC-eis in de berekeningen is verlaagd van 0,6 naar 0,4 (-33%) is de berekende besparing op het primaire energiegebruik ordegrootte 33%. Er is wat variatie omdat de EPC van de woningen niet telkens precies 0,6 of 0,4 is. De ordegrootte in besparing is MJ primair energiegebruik per vierkante meter gebruiksoppervlakte, afhankelijk van vooral het woningtype. Woningen en woongebouwen met relatief veel verliesoppervlakte hebben per vierkante meter gebruiksoppervlakte een hoger primair energiegebruik en daarmee ook meer energiebesparing. Een relatief groot deel van de besparing komt voor rekening van de lokale elektriciteitsproductie door PV panelen. CO 2 -emissie De ordegrootte CO 2 -emissie reductie is 4-7 kg CO 2 -emissie per vierkante meter gebruiksoppervlakte, afhankelijk van het woningtype en van de verhouding gasverbruik/elektriciteitsverbruik. De grootste posten bij woningen en woongebouwen zijn ruimteverwarming, warmtapwater, verlichting (vaste, niet beïnvloedbare post) en soms ventilatoren (bij balansventilatie). De berekende primaire energiegebruiken CO 2 emissies voor woningen en woongebouwen staan in Tabel 7. Tabel 7 Energieprestaties woningen bij de huidige EPC-eisen (0,6) en de beoogde EPC-eisen in 2015 (0,4) Woningen en woongebouwen nr gebruiksfunctie EPC CO2 prim tot prim gas prim.el. CO2 gas elektr. pv / wkk rv tap koel zomerc vent verl berekend [kg] [MJ/m2] [MJ/m2] [MJ/m2] [kg/m2] [m3] [kwh] -17% 17% 17% 17% 17% 17% 17% 01 appartementen (27 won) 0, % 28% 6% 17% 16% balans 0, % % 31% 31% 10% 8% 21% CO2 0, % % 46% 27% 5% 3% 19% 02 galerijwoning (36 won) 0, % 32% 5% 16% 15% balans 0, % % 32% 34% 7% 8% 20% CO2 - Rc 5,0 0, % % 46% 30% 4% 3% 18% CO2 - Rc 3,5-6,0 0, % % 46% 30% 4% 3% 18% 03 hoekwoning 0, % 25% 3% 11% 14% CO2 - ZB 0, % % 11% 5% 6% 22% CO2 - PV 0, % % 54% 24% 3% 2% 17% 04 tussenwoning 0, % 29% 3% 13% 17% CO2 - PV - Rc 5,0 0, % % 47% 28% 3% 2% 20% CO2 - PV - Rc 3,5-6,0 0, % % 46% 28% 3% 2% 20% CO2 - Wpe 0, % % 33% 2% 3% 24% CO2 - ZB 0, % % 21% 6% 7% 24% 05 twee onder één kapwoning 0, % 19% 1% 11% 15% CO2 - PV 0, % % 60% 21% 1% 2% 16% 06 vrijstaande woning 0, % 17% 3% 2% 14% CO2 - PV 0, % % 60% 19% 4% 2% 16% WP - CO2 - PV 0, % % 23% 3% 2% 21% WP - CO2 bal - Rc 5,0 0, % % 24% 2% 6% 23% WP - CO2 bal - Rc 3,5-6,0 0, % % 24% 2% 6% 23% CO2 bal - ZB - PV 0, % % 55% 9% 13% 5% 18% W/E adviseurs Arcadis - Rapport Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw

20 3.3.2 Utiliteitsgebouwen In algemene zin geldt dat de relatieve reductie in termen van primair energiegebruik en CO 2 -emissies in grote lijn overeen komt met de EPC reductie, samenhangend met de verhouding gebruik gas/elektriciteit en opgewekte elektriciteit met PV. Ook in absolute zin zijn de besparingen afhankelijk van de relatieve aanscherping van de EPC-eis en de gebruiksfunctie, omdat de ene gebruiksfunctie per m 2 meer energie gebruikt (mag gebruiken bij een bepaalde EPC) dan de andere. EPC en energie Alle doorgerekende utiliteitsgebouwen voldoen aan de gestelde EPC-eisen. De berekende primaire energiegebruiken CO 2 emissies voor de utiliteitsgebouwen staan in tabel 8 (gebouwen 1-12) en tabel 9 (gebouwen 13-23). De verscheidenheid aan gebruiksfuncties in de referentiegebouwen is groot. Elke gebruiksfunctie heeft zijn eigen energetische karakteristieken. Per gebruiksfunctie is daarom het effect van energiebesparende maatregelen anders. In scholen wordt bijvoorbeeld gerekend met een hoge luchtvolumestroom, waardoor de keuze van het ventilatiesysteem een grotere invloed zal hebben dan in gebouwen met lage luchtvolumestromen. Sportgebouwen hebben een hoge warmtapwatervraag, waardoor een zonneboiler of douchewarmteterugwinning effectief kan zijn, et cetera. Deze verhoudingen zijn terug te zien in de blauwe balkjes aan de rechterkant van Tabel 8 en Tabel 9. De gebouwen waar veel maatregelen nodig zijn om de EPC-eis te halen, zijn vooral de grote gebouwen. Gebouwen met een verliesoppervlakte groter dan m 2 mogen relatief minder energie gebruiken dan kleinere gebouwen met eenzelfde gebruiksfunctie (zie formule bepaling toelaatbaar karakteristiek energiegebruik en bijlage 5.4). Bij grote gebouwen zijn daarom ook meer energiebesparende maatregelen nodig om de EPC-eis te halen. Zie bijlage 5.4 voor een figuur met het effect van deze begrenzing op het toelaatbare karakteristieke energiegebruik. De relatieve aanscherping van de EPC-eis per gebruiksfunctie is een maat voor de relatieve besparing op het primaire energiegebruik. Omdat de EPC-eisen en de relatieve aanscherping per gebruiksfunctie verschillend is, zijn ook de berekende relatieve besparingen en CO 2 emissies verschillend. W/E adviseurs Arcadis - Rapport Aanscherpingsstudie EPC woningbouw en utiliteitsbouw