Ste. Gertrudiskathedraal

Transcriptie

1 Ste. Gertrudiskathedraal Op 6 mei 1914 werd de Ste. Gertrudiskathedraal ingewijd. De kerk werd gebouwd omdat de naastgelegen Gertrudiskapel te klein was geworden. De Ste. Gertrudiskathedraal is de hoofdkerk van de oud-katholieken, die zich in de 18 e eeuw afscheidden van de Rooms- Katholieke Kerk. De neoromaanse kathedraal heeft een opvallend, kleurrijk interieur en een interessante inventaris met onder meer schilderijen van Utrechtse meesters als Abraham Bloemaert en ruim 1700 relieken. Van schuilkerk tot kathedraal Na de Reformatie in de 16 e eeuw waren onder andere de katholieken genoodzaakt hun geloof in het geheim te belijden. De voormalige parochie van de Geertekerk betrok in 1634 een middeleeuws woonhuis en richtte dit in als schuilkerk. Het huidige uiterlijk van deze Gertrudiskapel kwam voornamelijk tot stand tijdens de verbouwing van De vloeren van het huis werden doorgebroken, waardoor galerijen ontstonden. Het barokke altaar, de beelden en de schilderingen vormen een samenhangend geheel. Veel van de schilderijen zijn afkomstig uit het atelier van de Utrechtse schildersfamilie Bloemaert. De Gertrudiskapel werd na het het schisma met de Rooms-Katholieke Kerk in 1723 verkozen tot hoofdkerk van de oud-katholieken. In de 19 e eeuw werden de muren van de kerk wit en goud geschilderd. Tijdens de grote restauratie van ontdekte men echter dat de wanden waarschijnlijk groen waren geweest. Vanwege de hoge kosten, maar ook ter behoud van de bouwgeschiedenis, werd besloten om alleen de westwand in de oude staat te herstellen. Nadat de parochie aan het begin van de 20 e eeuw naar de nieuwe Ste. Gertrudiskathedraal verhuisde, raakte de kapel buiten gebruik. Momenteel maakt de voormalige schuilkerk deel uit van het zalencomplex In de Driehoek, dat is af te huren voor vergaderingen en andere bijeenkomsten. Tijdens het Kerken Kijken-seizoen kunnen bezoekers de bijzondere kapel onder begeleiding van een gids bezoeken. De bouw van de Ste. Gertrudiskathedraal Naast de Gertrudiskapel werd tussen 1912 en 1914 de Ste. Gertrudiskathedraal gebouwd naar ontwerp van E.G. Wentink. De kerk werd gebouwd in neoromaanse stijl. Dit was als eerbetoon aan de gesloopte romaanse Mariakerk. Met de neoromaanse bouwstijl wilden de oud-katholieken zich ook duidelijk onderscheiden van de rooms-katholieken, die veelal de neogotiek gebruikten voor hun kerkgebouwen. De Ste. Gertrudiskathedraal is een basiliek met een tweetorenfront. De kerk is bekleed met baksteen en natuursteen, het middenschip is bedekt met een houten tongewelf. Er zijn veel bouwelementen ontleend aan de Mariakerk, zoals de vierkante torens, de drie ingangen en de rondgewelfde toegangspoorten en ramen. Maar er werd ook veel naar internationale voorbeelden gekeken. Zo vertonen de torens overeenkomsten met die van de kerk in het Franse Puissalicon. De muurschilderingen in de triomfbogen zien we terug in de San Apollinare in Classe in Ravenna. Ook veel interieurstukken kennen internationale voorbeelden, zoals het smeedijzeren hek van de doopkapel (San Praxede, Rome), de lichtkronen in het schip (de Dom, Aken) en de communiebank (San Apre, Toscane). 1

2 Het interieur Het interieur van de Ste. Gertrudiskathedraal bevat een rijkdom aan kerkschatten. Wat meteen in het oog springt zijn de vele kleuren die in het interieur zijn toegepast. De kleurrijke muurschilderingen, mozaïeken, vloeren en ramen maken het interieur van de Ste. Gertrudiskathedraal uniek. Naar middeleeuws voorbeeld bevat de kerk veel symboliek. De wanden zijn gepleisterd en voorzien van muurschilderingen van A. Federlee uit Kleef. Ze bevatten veel geometrische en christelijke motieven. Ook het mozaïek boven de hoofdingang is van Federlee. Het toont Christus als pantokrator (de allesbeheerser) en de heiligen Willibrordus en Gertrudis. Het gewelf van het middenschip bevat een grote schildering van Christus als goede herder, omgeven door zijn kudde. De schilderingen in de rechterzijbeuk zijn voornamelijk geïnspireerd op het geloof en de eucharistie. De linkerzijbeuk met het Maria-altaar is voornamelijk gewijd aan het leven van Maria. In de kerk hangen ook veel schilderijen van voorname 16 e - en 17 e -eeuwse Utrechtse meesters, zoals Abraham en Hendrik Bloemaert en Jan van Bijlert. De schilderijen zijn afkomstig uit de schuilkerken van St. Jacobus, St. Maria Minor en St. Gertrudis. In de rechterzijbeuk staat een beeld van de heilige Gertrudis. Het is gemaakt in 1860 in België. De heilige Gertrudis ( ) was een abdis uit het Belgische Nijvel. Zij kon zo geconcentreerd bidden dat ze het volgens de overlevering niet merkte wanneer er een muis langs haar staf omhoog klom. Daarom is zij afgebeeld met een staf en een muis. Een muis staat ook wel symbool voor de afweer van het kwaad. In de linkerzijbeuk bevindt zich het Maria-altaar. Het beeld van Maria met het Christuskind is afkomstig uit de Buurkerk en is gemaakt door Adriaan van Wezel in Het beeld heeft de Beeldenstorm overleefd, omdat het op tijd werd verstopt. Het bevindt zich sinds 1989 in de Ste. Gertrudiskathedraal. De schildering achter het Maria-altaar toont de Domkerk en de Ste. Gertrudiskathedraal, met daarachter de zee met schepen en een sterrenhemel. Door een foutieve vertaling uit het Latijn werd Maria soms ook wel sterre der zee genoemd (de Hebreeuwse naam van Maria, Maryam, betekent in het Latijn Stilla Maris, ofwel druppel der zee, in plaats van Stella Maris sterre der zee ). De glas-in-loodramen rond het hoogkoor zijn vervaardigd door Max Weiss in Zij verbeelden de vier vaste gezangen uit de eucharistieviering. Het middelste roosvenster toont de Majesteits Gods met symbolen die zijn heerlijkheid uitdrukken: het kruis, de kroon, het zwaard van gerechtigheid en de herdersstaf van goddelijke genade. Het orgel Toen de parochie van de Gertrudiskapel naar de nieuwe Ste. Gertrudiskathedraal verhuisde, nam zij het orgel mee. Het Witte-orgel dateerde uit 1884 en is in 1968 vervangen door het 2

3 huidige orgel van de firma K.B. Blank en Zonen. Het houtsnijwerk is van de hand van Jeanot Bürgi en stelt de schepping voor. Onder het orgel staan de beelden van de patroonheiligen van de Nederlandse katholieke kerk, St. Willibrord en St. Bonifatius. De beelden dateren uit de 17 e eeuw en werden gemaakt voor de Utrechtse Jacobuskerk (Prins Bernhardplein 39). Boven de beelden zijn twee muurschilderingen te zien. Ze verbeelden koning David met zijn harp en de martelares Caecilia met een orgeltje. Zij zijn de patroonheiligen van de (kerk)muziek. Een enorme reliekschat In de 16 e eeuw plunderden de protestanten veel katholieke kerken leeg. De katholieken probeerden hun kerkschatten te redden door ze te verstoppen in huizen of in andere steden, zoals bijvoorbeeld Keulen. Aan sommige oude relieken is te zien dat de redding soms nipt was. Ze zijn beschadigd, zwartgeblakerd en/of missen hun dure reliekhouders. Door de gehaaste reddingsacties is er vaak geen boekhouding bijgehouden en is veel informatie verloren gegaan. Toen de rust was wedergekeerd kwamen de relieken uit verschillende kerken in Nederland terug naar de bisschopsstad Utrecht. Ze werden bewaard in de Gertrudiskapel. Uiteindelijk ging deze reliekschat alsnog verloren voor de Rooms-Katholieke Kerk toen de Gertrudiskapel zich afscheidde en verder ging als Oud-Katholieke Kerk. De oud-katholieken leggen minder nadruk op heiligenverering, waardoor de relieken grotendeels hun functie verloren. In 2011 heeft kunsthistorica Anique de Kruijf haar onderzoek naar deze relieken afgerond. Ze heeft alle relieken onderzocht en in kaart gebracht. De verzameling bevat topstukken zoals de wurgdoek van Cunera (4 e eeuw n. Chr.). Sommige relieken zijn in bruikleen gegeven aan Museum Catharijneconvent en ook in de Ste. Gertrudiskathedraal zijn een aantal relieken te bewonderen. De Ste. Gertrudiskathedraal vandaag de dag De Ste. Gertrudiskathedraal is nog altijd de hoofdkerk van de oud-katholieke gemeenschap. De drie Utrechtse parochies, St. Jacobus, St. Marie en Ste. Gertrudis, zijn in 1986 samen gegaan. In de kerk worden nog steeds diensten gehouden en verschillende activiteiten georganiseerd. Aan de linkerzijde van de kerk is het complex In de Driehoek gebouwd, waar ook de Gertrudiskapel deel van uitmaakt. Deze ruimtes bieden een centrum voor bijeenkomsten van de parochie, maar ook voor andere huurders. 3

4 Bezienswaardigheden - Het tabernakel op het sacramentsaltaar is afkomstig uit de schuilkerk, de Gertrudiskapel, en dateert uit de 17 e eeuw. - De schuilkerk is onder begeleiding van een gids te bezoeken tijdens het Kerken Kijken-seizoen. Het bevat vele schilderingen en toont grote gelijkenissen met de Amsterdamse schuilkerk Onze Lieve Heer op Zolder. - Bij binnenkomst bevindt zich aan de rechterkant de doopkapel. De paaskandelaar in de doopkapel is geschonken door Mgr. Lagerwey. Het is een oud gebruik om de schenker op een verborgen wijze af te beelden in het voorwerp. In het hoofd van Jonas, die wordt uitgespuwd door de walvis, zijn de trekken van Mgr. Lagerwey te herkennen. - Het hoogaltaar tegen de achterwand werd in 1914 geschonken door een gemeentelid. Hierop staat een tabernakel uit 1731 van de Utrechtse edelsmid Verhaar. De voorzijde toont de Bruiloft te Kana. Wetenswaardigheden - Na de Reformatie mochten niet-protestanten hun geloof niet meer openbaar belijden. Op geheime plekken kwamen zij samen, onder andere in de omgeving van de verlaten Mariakerk. Door het gebied liep een smalle weg die drie haakse hoeken kende. Zo kreeg dit stadsdeel haar naam: de Driehoek van Ste. Marie. Hier vond de groep katholieken die de Geertekerk had moeten verlaten een nieuw bedehuis in de Gertrudiskapel. - Aan het begin van de 20 e eeuw verkeerde de kerkgemeenschap in financiële problemen. Vanwege de Russische Revolutie was zij in het bezit van waardeloze aandelen. In 1918 moest daarom noodgedwongen voor ruim gulden aan goederen verkocht worden. Zo verdwenen de preekstoel, communiebank, altaaropstand en kronen. Een aantal van deze objecten is later teruggekocht of geschonken door gemeenteleden. - De eerste steen van de nieuwe Ste. Gertrudiskathedraal werd gelegd door bouwheer pastoor Cornelis Deelder. Deze steen bevindt zich achter het altaar en bevat de inscriptie Votum vovit Deo (Hij heeft God een belofte gedaan). Literatuur Hulzen, A. van, Utrechtse kerken en kerkgebouwen, Baarn Hoogevest, C.C. van, De schuilkerk van St. Gertrudis in: Maandblad Oud-Utrecht 64 (1991) nr. 7/8. pp Coolwijk, P. van de, In de ban van de kerk. 25 jaar Kerken Kijken Utrecht, Utrecht Kruijf, A.C. de, Stof zijt gij Een deelinventarisatie van de reliekschat van de Oud-Katholieke Gertrudiskathedraal te Utrecht, Utrecht Teuwissen, L., Enorme reliekschat in kaart gebracht in: NOS Nieuws, 24 maart

5 ( ) De kathedrale kerk van Sinte Gertrudis in: Oud-Katholiek Utrecht, maart Kruijf, A.C. de, Miraculeus bewaard, middeleeuwse Utrechtse relieken op reis: de schat van de Oud-Katholieke Gertrudiskathedraal, Zutphen Foto s: Maarten Buruma 5