AANTEKENEN Bureau Energieprojecten Inspraakpunt Gaswinning Groningenveld Postbus AE VOORSCHOTEN

Transcriptie

1 Vestiging Drachten AANTEKENEN Bureau Energieprojecten Inspraakpunt Gaswinning Groningenveld Postbus AE VOORSCHOTEN Doorkiesnummer: Datum: 8 augustus 2016 Referentie: Faxnummer: Betreft: Zienswijze LTO Noord op: - ontwerp-instemmingsbesluit winningsplan Groningenveld - winningsplan Groningenveld van NAM Geachte heer/mevrouw, LTO Noord is in de gelegenheid gesteld haar visie te geven op het ontwerp-instemmingsbesluit winningsplan Groningerveld. LTO Noord is een vereniging met onder andere als doel het bevorderen van de economische, sociale, culturele en maatschappelijke belangen van de agrarische sector en van de in die sector werkzame ondernemers, alsmede het ten behoeve van de leden rechten te bedingen en te hunnen laste verplichtingen aan te gaan uit hoofde van (collectieve) overeenkomsten. LTO Noord maakt bij deze graag gebruik van de mogelijkheid om in die hoedanigheid (namens haar leden) zienswijzen in te dienen tegen het ontwerp-instemmingsbesluit winningsplan Groningerveld. Inleiding In het onderstaande wil LTO Noord een algemeen kader schetsen van het belang van de landbouw voor de Provincie Groningen en Nederland en welke gevolgen de gaswinning heeft voor de agrarische sector. Ook zal aandacht worden geschonken aan de contacten met de NAM en welke stappen de NAM in samenspraak met de LTO Noord al heeft ondernomen en gaat ondernemen. Belang van landbouw De provincie Groningen is een agrarische provincie: 78 % van het grondoppervlak is in gebruik als landbouwgrond (voornamelijk akkerbouw en melkveehouderij). De landbouwsector heeft voor een groot deel de in de provincie Groningen voorkomende karakteristieke landschappen gevormd en is één van de belangrijkste en grootste economische pijlers van de provincie. De structuur en grootte van deze gezinsbedrijven is voor Nederlandse begrippen uitstekend te noemen en hun internationale concurrentiepositie is goed. Het Groninger gasveld bestaat hiermee voor een groot deel uit agrarische bouwpercelen (met daarop gebouwen) en landbouwgronden (cultuurgrond). Ontwikkelingsperspectief landbouwsector Ontwikkelingsperspectief van bedrijven is afhankelijk van (externe) kansen en bedreigingen en (interne) sterktes en zwaktes. De door de gaswinning ontstane gevolgen kunnen effect hebben op de kwaliteit en prijs van de productiefactoren gebouwen en (eventueel) de cultuurgrond. LTO Noord - Morra KH Drachten - Postbus AD Drachten T F E info@ltonoord.nl - I Het hoofdkantoor is gevestigd in Zwolle - KvK

2 Gaswinning en schadeherstel De gaswinning kan schade veroorzaken aan het agrarisch vastgoed. De NAM is in het kader van BW 6:177 aansprakelijk voor vergoeding van schade als gevolg van aardbevingen. In het kader van haar verantwoordelijkheid is daar recentelijk (vanuit het veiligheidsaspect) als taak het preventief versterken van woningen bij gekomen. Functionele landbouwobjecten Binnen de rode contourlijn zijn er objecten (boerderijen, kelders, opstallen, schuren) gesitueerd op functionele agrarische bedrijven. Van de bedrijven zijn er van het Groninger schuur type (kop-romp) en zijn er 960 ouder dan Daarnaast zijn er nog ca woonboerderijen (waarvan ouder dan 1950) die bewoond worden door particulieren waarvan de functionaliteit wonen is. LTO Noord richt zich op de functionele agrarische bedrijven. LTO Noord en NAM: segmentanalyse en aanpak (vanaf begin 2015) Via een enquête onder 700 leden van LTO Noord in het bevingsgebied zijn de gevolgen van de gaswinning voor de landbouw geïnventariseerd. De NAM heeft daarna op verzoek van LTO Noord een Agro-team ingesteld. Het Agro-team richt zich specifiek op agrarische zaken rondom de gevolgen van de gaswinning. Na de inventarisatie van de antwoorden afkomstig van de enquête is het Agro-team en LTO Noord begin 2015 gestart met het formuleren van de landbouwopgaven in een plan van aanpak met 10 thema s die inmiddels zijn en/of worden uitgewerkt in een regeling of programma. Met elkaar worden problemen verkend en wordt samen naar oplossingen gezocht. Dat is een (maatwerk) methode die LTO Noord qua inhoud en proces goed bevalt. Thema s plan van aanpak 1. schade (vergoeding/herstel) 6. verduurzaming landbouwsector (waardevermeerdering) 2. bouwkundig versterken 7. ruimtelijke ordening (verbinding privaat-publiekrecht) 3. programma Groninger schuren (schadeherstel of 8. regeling mestkelders nieuwbouw) 4. waardedalingsregeling voor agrarische bedrijfspanden 9. drainage 5. aardbevingsbestendiger nieuwbouw 10. lokale maaivelddaling Integrale aanpak met toekomstperspectief De regelingen en programma s zijn voor de landbouwsector essentieel voor een integrale benadering en afhandeling van de agrarische schademeldingen en om een bijdrage te leveren aan een toekomstbestendige agrarische sector in het gaswinningsgebied. Uitvoering (2016 en verder) Privaat (LTO Noord-NAM) De thema s die worden uitgewerkt tot programma s en regelingen bieden de beleidskaders voor de uitvoerende partijen. Indien schade door bevingen wordt veroorzaakt ontstaat een juridische aansprakelijkheid om die schade te vergoeden en/of te herstellen, hierbij horen de thema s 1, 2, 3 (gedeeltelijk) en 4. Daarnaast heeft de NAM aangegeven te willen faciliteren op de thema s 5 en 6. Voor thema 8 is onderzoek uitgevoerd, een protocol samengesteld en een regeling vastgesteld. De thema s 9 en 10 zijn in onderzoek en zullen indien er sprake is van schade gerelateerd aan aardbevingen gaan vallen onder schade en toegevoegd worden aan de thema s 1, 2, 3 en 4. Indien na onderzoek blijkt dat er voorlopig of helemaal geen relatie is met schade en aardbevingen zullen onderwerpen niet meer worden opgepakt. Publiek Thema 7 ruimtelijke ordening is het publieke domein van provincies en gemeenten. Daar de twee private partijen NAM en LTO Noord de thema s tot programma s hebben uitgewerkt, komen ondernemers bij de uitvoering van de programma s (bijvoorbeeld bij verbouw of nieuwbouw) in aanraking met het publieke domein. 2

3 Verbinding privaat-publiek via NCG Het Agro-team en LTO Noord werken momenteel intensief samen met de teamleden van de Nationaal Coördinator Groningen (NCG) om tot een goede verbinding met het publieke domein (provincie/gemeenten) te komen. Daarbij gaat het om bijvoorbeeld planologische regels, welstand, bouwkundig versterken, cultuurhistorie en vergunningprocedures. Conclusie De landbouw is één van de belangrijkste economische pijlers van de provincie Groningen. De afgelopen tijd is de via een segmentanalyse gewerkt aan de oplossingen op dit dossier. LTO Noord pleit daarom voor handhaving van deze aanpak met de benodigde mensen (kennis en kunde) en (financiële) middelen. Reactie ontwerp-instemmingsbesluit Op 30 juni 2016 is het ontwerp-instemmingsbesluit winningsplan Groningenveld gepubliceerd. Alvorens LTO Noord haar zienswijzen heeft opgesteld, heeft zij kennis genomen van de al beschikbare andere zienswijzen. In die zienswijzen wordt uitvoering stilgestaan bij het winningsniveau, de marge voor verhoging van de 7,5 mrd Nm3, de periode van het besluit en het meet- en regelprotocol en de daarbij behorende rechtsbescherming. LTO Noord richt zich in deze zienswijze op 13 adviezen aan de hand van een vijftal thema s: 1. de handhaving behoud van kennis en kunde voor de landbouw; 2. het meet- en regelprotocol; 3. het bouwkundig ontwerpen gericht op het voorkomen van herhalingsschade; 4. de versterkingsopgave (bouwkundig versterken); 5. de (ongelijkmatige) bodemdaling. 1. Handhaving behoud van kennis en kunde voor landbouw Bij het verkennen van problemen en het samen zoeken naar oplossingen is het belangrijk om zelf vanuit de organisatie te investeren in kennis, ervaring en betrokkenheid. LTO Noord doet dat zowel bestuurlijk als vanuit de werkorganisatie. Daarnaast investeert LTO Noord via een werkgroep en klankbordgroep om verbinding en terugkoppeling met de praktijk en haar leden tot stand te brengen en in stand te houden. Bij het inhuren van externe expertise is het essentieel dat deze aansluit bij de specifieke wensen van de doelgroep. Het is altijd goed om figuurlijk het boerenverstand te gebruiken in processen, maar in het geval van landbouw is het letterlijk van toepassing geweest bij de oprichting van het Agro-team. Begin 2015 hebben LTO Noord en het Agro-team zicht op de ambities en knelpunten gekregen. Hiermee is een richting uitgezet voor een aanpak die aansluit bij de sector landbouw. Zo zijn vooraf de ambities vastgesteld en de condities voor samenwerking besproken zoals belangen, relatie, organisatievorm en proces. Voor de continuïteit is het van belang dat kennis en ervaring behouden blijft en niet naar buiten loopt, maar verankerd blijft. Op bladzijde 62 van de oplegnotitie winningsplan Groninger gasveld 2016 staat hierover geschreven: Op initiatief van de Land- en Tuinbouworganisatie (LTO) is een gezamenlijk Agroteam opgericht die de mogelijkheden voor een duurzaam perspectief voor het segment Landbouw in beeld brengt. Samen met de NCG en de Economic Board worden koppelkansen gecreëerd, waarbij anticipatie op (herhaal)schade, nieuwbouw en verduurzaming voor ruim functioneel agrarische bedrijven in slimme combinaties leidt tot toekomstbestendige nieuwbouw. LTO Noord meent dat het voortbestaan van het Agro-team vastgelegd zou moeten worden in het instemmingsbesluit winningsplan Groningenveld LTO Noord adviseert: 1. Handhaving en borging van het Agro-team in het instemmingbesluit winningsplan Groningenveld. De handhaving en borging behelzen tevens de mogelijkheid voor het (periodiek) inhuren van externe partijen. Dit om blijvende aandacht te houden voor de continuïteit van kennis en kunde (zowel inhoudelijk als procesmatig) bij de uitwerking van de landbouwopgaven en (beleidsmatige) uitvoering van de programma s in de gaswinningdossiers. 3

4 2. Het meet-en regelprotocol 2.1. Voortzetting onderzoeksprogramma De NAM heeft de uitvoering van haar onderzoeksprogramma voortgezet en de onderzoeksresultaten zijn onderdeel van het voorliggende winningsplan De NAM heeft hiervoor nader onderzoek verricht naar de relatie tussen oorzaak (de seismische dreiging) en het gevolg (de seismische risico s) van aardbevingen. Deze onderzoeken dienen bij te dragen aan nadere maatregelen om de oorzaken van aardbevingen te beperken en de mogelijke gevolgen voor de periode na 2016 te beperken. Het volledige onderzoeksprogramma, dat in 2015 is begonnen, heeft tot 1 juli 2016 circa 100 miljoen euro gekost zo geeft de NAM aan Brief NAM aan SodM (2013) In de brief van de NAM aan het SodM van 21 januari 2013 schrijft de NAM bij C3 voorkomen van schade bij lid 5 Het installeren van tiltmeters/versnellingsmeters op referentiegebouwen: Afgerond Q (ook opgenomen in het Study and Data Acquisition Plan for Groningen Seismicity ). LTO Noord meent dat door deze brief TILT meters onderdeel kunnen zijn/worden van het bestaande meetnet Advies Tcbb en SodM (ontwerp instemmingsbesluit) De Tcbb (4.4.2) constateert dat zowel het winningsplan als het Meet-en regelprotocol de minimaal vereiste veiligheid van bewoners als uitgangspunt kiest en dat de maatregelen die mogelijk zijn om het ontstaan van schade te vermijden of te beperken niet in het winningsplan worden geadresseerd. Het Tcbb leidt uit het winningsplan af, dat bij gelijkblijvende productie de seismiciteit toeneemt en veronderstelt dat ook de ontwikkeling van schade in de toekomst zal toenemen. De Tcbb adviseert de commissie om de NAM scenario s te laten onderzoeken met een geleidelijke afname van de productie, vanuit het oogpunt van het beperken van risico en het ontstaan van schade. Het SodM ( ) heeft het voorgestelde meet- en regelprotocol beoordeeld op zijn bruikbaarheid als risicobeheerssysteem. Het doel, de randvoorwaarden en de signaalparameters zoals door NAM benoemd, komen volgens SodM niet overeen met de kaders die door met Ministerie van EZ zijn aangereikt. Voorts zijn de grenswaarden voor de signaalparameters zodanig hoog gekozen dat het onwaarschijnlijk is dat deze overschreden zullen worden. Het SodM adviseert als extra waarborg een tijdelijk alarmeringssysteem te hanteren bestaande uit twee signaalparameters en elk half jaar, of zodra één van de parameters wordt overschreden een rapport in te dienen met de analyses van de ontwikkelingen van de seismiciteit van de voorgestelde beheersmaatregelen. De voorlopige conclusie op basis van de adviezen rondom met meet-en regelprotocol (8.3) is dat de Minister alleen het advies van het SodM overneemt. Het advies van het Tcbb vindt LTO Noord niet terug in de voorlopige conclusie (8.3) Opbouw van kennis rondom causaliteit LTO Noord mist in het het ontwerp-instemmingsbesluit winningsplan Groningenveld een paragraaf over de opbouw van kennis rondom de causaliteit (voor de schademelder). Causaliteit heeft te maken met oorzaak en gevolg. Schade kan verschillende oorzaken hebben zoals temperatuur-/weersinvloeden, maar ook zettingen, bodembewegingen en grondwaterstanden zijn van invloed. Agrariërs zijn geïnteresseerd in de kracht van een beving en de mogelijke schade die ze kunnen veroorzaken en willen graag inzicht hoe een schade tot stand gekomen is. Inwoners van het aardbevingsgebied hebben behoefte aan een objectieve vaststelling van de (in)directe oorzaken van ontstane schades aan onroerende goederen (lees de opbouw van kennis rondom causaliteit, inclusief de koppeling met wetenschap en onderwijs). Er is op de markt een techniek beschikbaar, TILT monitoren, die dit inzicht en oordeel kan bieden. LTO Noord zou graag in het gehele aardbevingsgebied installatie van deze TILT monitoren willen zien. 4

5 Burgers bevinden zich op het kantelpunt dat ze naast de analyse van deskundigen ook graag een eigen oordeel naast die van deskundigen willen kunnen leggen. Metingen die toegankelijk zijn voor meerdere partijen en door meerdere partijen gedeeld worden, kunnen het verschil tussen beide oordelen in balans brengen. TILT monitoren meten naast de grondversnelling de scheefstand op een bepaalde locatie. Ze kunnen ons op weg helpen om ervaringen en kennis op te doen om een eventuele causaliteit te vermoeden of (in een later stadium) te bevestigen. De kennis die wordt opgedaan door TILT monitoren kan worden gebruikt voor een (eventuele) bijstelling van de bouwnormen waarbij rekening gehouden kan worden met de ondergrond als het gaan om de mate van aardbevingsbestendigheid (zowel bij versterkende nieuwbouw als herstel van schade bij bestaande bouw). Daarnaast constateert LTO Noord dat banken en verzekeraars geïnteresseerd zijn in risicoanalyses om in geval van investeringen bij klanten na te gaan of de aflossingen en afschrijvingen gelijke pas houden met de waarde van het onderpand op langere termijn in relatie tot schade aan het pand door bevingen. TILT monitoren zijn geschikt om deze risicoanalyse te ondersteunen Huidige beschikbare informatie en de interpretatie daarvan Op de website van het KNMI en NAM platvorm zijn data beschikbaar. Enkele voorbeelden van beschikbare gegevens op het NAM platvorm zijn het aantal bevingen, de locatie, magnitude en tijdstip. Op de KNMI website is o.a. de grondversnelling zichtbaar. Tabel 1 is samengesteld van de beschikbare data op de website van het NAM platvorm. Wat ontbreekt, is de grondversnelling, hoekverkanteling en waterspanning. Aantal en sterkte bevingen: t/m 5-aug Gemeente 2016 ML < 1 ML < 1,5 ML < 2,0 ML <2,5 Bedum Delfzijl Eemsmond Groningen 1 1 Hoogezand-Sappemeer Loppersum Menterwolde Oldambt 1 1 Slochteren Ten Boer Eindtotaal

6 Grafiek 1 : data KNMI, beving Hellum, 3,1 ML, 2015, 30-sept,18:05:37, max pga 17,234cm/sec2, TS De conclusie van LTO Noord op basis van voorgaande grafiek en tabel is dat: (+) de data openbaar is; (-) de toegankelijkheid te wensen overlaat (KNMI: moeilijk vindbaar in een Engelstalig dashboard), de leesbaarheid in het geding is (geen uitleg) en het ontbreekt aan een interpretatie van de gegevens (geen duiding van de data); (-) aanvullende data rondom de gevolgen van de grondversnelling (hoekverkanteling, verwerking ) wenselijk zouden zijn (die ontbreken thans); (-) dat er vanuit de schademelder wel een kennisvraag is echter er nagenoeg geen sprake is van opbouw van kennis rondom causaliteit (wat de oorzaak ook kan zijn) Aanvullend onderzoek met TILT monitoren en waterspanningsmeters Bij leden van LTO Noord (Groningen) bestaat de behoefte aan een vaststelling van de (in)directe oorzaken van ontstane schades aan onroerende goederen. Deze oorzaken kunnen te maken hebben met temperatuur- en / of weersinvloeden, maar ook met zettingen, bodembewegingen en grondwaterstanden. LTO Noord heeft hiervoor met ingenieursbureau Bilfinger en Stabialert een kort plan van aanpak ten aanzien van een aanvullend monitoringsprogramma samengesteld. Het doel van het (nog te financieren) onderzoek is tweeledig: A. Onderzoeken van de effecten van bovengenoemde oorzaken op een gebouw (krachten op de muren, buig- en torsie-effecten etc.). B. Onderzoeken of gebouwen (sneller) verzakken ten gevolge van bovengenoemde oorzaken.. Het plan is aanvullend (en geen concurrerend) initiatief op het bestaande meetnetwerk van het KNMI. Aanvullend omdat het KNMI de grondversnelling (onder de grond) meet en het aanvullende plan de gevolgen/effecten van de grondversnelling op gebouwen (bovengronds) en ondergrond (mogelijke zetting) meet. Tiltmeters meten naast de (grond)versnellingen (mm/sec2), ook de hoekverkanteling van een gebouw (in graden) en kunnen daadwerkelijk inzicht geven in de vraag of het object na een beving in zijn oorspronkelijke stand is teruggekeerd. Een hoekverkanteling is voor het blote oog niet zichtbaar, maar kan wel al leiden tot spanningsopbouw in de muur. 6

7 Meerdere kleine verkantelingen (zettingen) brengen de muur steeds dichter bij een breekpunt waarna uiteindelijk een grote scheur ontstaat. Die scheur kan dan zichtbaar worden bij een lichte aardbeving, maar is in wezen het gevolg van een opeenstapeling van eerdere bevingen. Tiltmeters meten alle bodembewegingen en kunnen ook zettingsschade als gevolg van bodemdaling in beeld brengen. Door het gebruik van tiltmeters ontstaat een beter zicht op de gevolgen van bepaalde grondversnellingen en kan eerder worden ingegrepen waardoor de kans op (vervolg)schade wordt verkleind. Deze meters kennen tevens een groter bereik dan de gebouwensensoren van de NAM die tot km van het epicentrum meten. Waterspanningsmeters kunnen veranderingen (als gevolg van trillingscompactie van bodemlagen) t.a.v. verweking (verlies aan samenhang van het korrelskelet als gevolg van toename van de waterspanning in de poriën) van de ondergrond constateren. Verweking kan leiden tot ongelijkmatige (maaiveld)zakkingen. Op basis van de huidige inzichten neemt de kans op verweking toe bij piekversnellingen (de hoogste waarde van de versnelling aan het maaiveld tijdens een aardbeving) van 0,12 tot 0,15 m/sec 2. Deze aardbevingen kunnen ook volgens de hazardanalyse van de NAM worden verwacht. De beving in 2012 bij Huizinge had een kracht van ML 3,6 met een grondversnelling van 0,08 m/sec 2. Middel Versnellingsmeters Tiltmeters Waterspanningsmeters Registratie van belasting op constructie als gevolg van trillingen (mm/sec2) bewegingen, vervorming - ten gevolgen van spanningsopbouw - en golfbewegingen (graden) verandering in waterspanning i.v.m. verweking-zetting Bovengenoemde aandachtspunten sluiten aan bij: het Meerjarenprogramma: hierin heeft de NCG opgenomen dat in 2016 nader onderzoek zal worden uitgevoerd naar de verschillende meetinstrumenten. Moties: en 264. Amendement: de heer Smaling d.d. 28 juni LTO Noord adviseert 2. het bestaande KNMI meetnet aan te vullen met TILT monitoren (conform de brief van de NAM aan SodM); 3. het Ministerie tevens integraal de adviezen van de Tcbb over te nemen; 4. de opbouw van kennis rondom causaliteit voor de bewoners in het bevingsgebied te faciliteren (bv. via een Gronings kenniscentrum); 5. de huidige(en toekomstige) beschikbare informatie/data toegankelijker en leesbaarder te maken; 6. de interpretatie van de beschikbare data toe te voegen (zie ook adviespunt 4); 7. een aanvulling op het KNMI meetnet met waterspanningsmeters. 3. Bouwkundige ontwerpen gericht op het voorkomen van herhalingsschade Landbouwers hebben behoefte aan adviezen over aardbevingsbestendige nieuwbouw en verbouw. Voor de nieuwbouwregeling worden nieuwe agrarische gebouwen getoetst aan de NPR. De NPR gaat uit van het grensniveau near collapse (waarbij een gebouw nog nét niet mag instorten en men nog net veilig kan wegkomen). Dit grensniveau biedt de landbouwsector geen toekomstperspectief. Nieuwe agrarische gebouwen zijn en worden door constructiebedrijven ontworpen op windkracht 12. Met deze norm zal een gebouw niet snel instorten en speelt het veiligheidsaspect (near collapse) een geringere rol. Dit geldt niet voor de oudere agrarische gebouwen. Agrariërs willen bij nieuwbouwplannen en andere investeringen de zekerheid dat aardbevingen geen nieuwe schades veroorzaken en zolang zij die zekerheid niet hebben stellen agrariërs investeringsbeslissingen uit, wat nadelig is voor de ontwikkeling van de agrarische sector en de hieraan gekoppelde (lokale) economie. 7

8 Een ingenieursbureau en een agrarisch bouwkundig bureau brengen in opdracht van de NAM de kwetsbare plekken van drie agrarische gebouwtypen in kaart. Op basis hiervan kunnen constructies worden ontwikkeld voor aardbevingsbestendige nieuwbouw gericht op het voorkomen van herhalingsschade. De sector pleit voor een adviesnorm voor een bouwmethode die niet uitgaat van een minimale norm (near collapse), maar van een adviesnorm waarbij constructies worden ontwikkeld die schade en vervolgschade van aardbevingen zoveel mogelijk voorkomen LTO Noord adviseert 8. Blijvend financiële middelen beschikbaar te stellen voor blijvend onderzoek naar een adviesnorm voor bouwkundige ontwerpen gericht op het voorkomen van herhalingsschade. 4. Versterkingsopgave (bouwkundig versterken) Uit de onderzoeken van de NAM blijkt dat een versterkingsopgave noodzakelijk is. Bij de berekening is uitgegaan van 60 verschillende typen Groningse gebouwen. Over de kwetsbaarheid van agrarische bedrijfsgebouwen en aardbevingsbestendige nieuwbouw bestaat nog onzekerheid. Arup heeft voor de meest voorkomende woningtypen onderzocht in welke mate deze bestand zijn tegen aardbevingen. Voor boerderijen en andere agrarische opstallen is dat (nog) niet gebeurd, ook nog niet voor het woongedeelte van een boerderij Woongedeelte boerderij Het woongedeelte van een boerderij kan (vanwege functie en verblijftijd) vallen onder het programma van bouwkundig versterken, echter is dit nog niet onderzocht LTO Noord adviseert 9. Op korte termijn onderzoek/inventarisatie te doen naar het woongedeelte van boerderijen Bedrijfsgedeelte boerderij In de NPR en dus ook bij het bouwkundig versterken speelt het bedrijfsgedeelte van een boerderij - vanwege de relatief lage risico s (functie en verblijftijd) - een geringe rol en kent dus geen hoge prioritering. Dit is een onjuist uitgangspunt nu er ook bedrijfsgebouwen zijn waarin werkzaamheden plaatsvinden (bijvoorbeeld bij het in de winter door mensen sorteren en opslaan van pootaardappelen) waarbij de verblijftijd nagenoeg gelijk is aan het woongedeelte. Dit behoeft een aanpassing LTO Noord adviseert 10. Voor agrarische bedrijfsgebouwen waarbij de verblijftijd (nagenoeg) gelijk is aan die van het woongedeelte dezelfde prioriteit te hanteren als het gaat om de versterkingsopgave. 5. (lokale) bodemdaling Op de website van de commissie bodemdaling staat het volgende over de bodemdaling: Door gaswinning daalt de bodem in een groot deel van de provincie Groningen. Deze bodemdaling gaat langzaam en gelijkmatig. De grootste bodemdaling vindt plaats in de omgeving van Loppersum. Sinds het begin van de gaswinning in 1963 is de bodem daar 32 cm gedaald. Uit de meest recente voorspellingen blijkt dat tot 2080 de bodem in Loppersum nog 15 cm verder zal dalen als gevolg van de gaswinning. De bodemdaling heeft gevolgen voor de waterhuishouding. 8

9 Door het dalen van de bodem wordt de waterstand in sloten, meren en kanalen hoger en stijgt ook de grondwaterstand. Een verhoging van de (grond)waterstand kan leiden tot lagere opbrengsten voor de landbouw. Ook vermindert de doorvaarthoogte van bruggen en komen oeverconstructies en kades lager te liggen. Verder verminderen de hoogtes van zeedijken, zeesluizen en buitendijks gelegen terreinen ten opzichte van de zeespiegel. De commissie bodemdaling is in 1984 ingesteld op grond van de bodemdalingsovereenkomsten tussen de NAM en de provincie Groningen en de NAM en het Rijk. De taak van de Commissie is om vast te stellen welke maatregelen moeten worden getroffen om schade als gevolg van bodemdaling door gaswinning te voorkomen of te compenseren en na te gaan wat daarvan de kosten zijn. In het verleden zijn al veel maatregelen getroffen om de waterpeilen mee te laten zakken met de bodemdaling. Hiervoor zijn nieuwe gemalen gebouwd en bestaande gemalen aangepast. Verder zijn bruggen, dijken en haventerreinen verhoogd. De NAM is op grond van de Overeenkomst verplicht regelmatig waterpassingen te verrichten om de mate van bodemdaling te bepalen. Sinds het begin van de aardgaswinning in 1963, worden er op aanwijzing van het SodM regelmatig waterpassingen over het Groningenveld uitgevoerd. Een zogenaamde "grote" waterpassing vindt eens per 5 jaar plaats. De laatste grote waterpassing is uitgevoerd in Lokale maaiveld-bodemdaling Agrariërs in het gaswinningsgebied in Groningen hebben bij de Commissie Bodemdaling klachten geuit over de aanwezigheid van ingesloten laagtes als gevolg van lokale verzakkingen in landbouwpercelen. Hierdoor blijft na regenval langdurig water op de percelen staan wat de agrariërs in de bedrijfsvoering hindert. De agrariërs wijten deze laagtes aan toegenomen lokale ongelijkmatige maaiveldzakking als gevolg van de gaswinning. Een ingenieursbureau heeft in opdracht van de Commissie Bodemdaling in twee pilots de omvang en de mogelijke oorzaken van (toegenomen) ongelijkmatige bodemdaling op perceelsniveau en de bijdrage daarvan door gaswinning, geïnduceerde aardbevingen en autonome (ondiepe) bodemprocessen onderzocht. De pilots zijn, in samenspraak met LTO Noord en de Federatie Particulier Grondbezit, uitgevoerd op twee locaties. Locatie één betrof een melkveelocatie met grasland op een bodemprofiel van klei op veen. Locatie twee betrof een akkerbouwlocatie op een bodemprofiel van klei. Dit onderzoeksrapport is nog niet openbaar LTO Noord adviseert 11. (nieuwe) meldingen van onderzoeklocaties waar ondernemers lokale maaivelddaling constateringen en waar de grond niet geroerd is (bijv. door menselijk handelen als slootdemping) of veroorzaakt door autonome processen (veen)inklinking te onderzoeken en/of onderdeel te laten zijn van het (5 jaarlijks) grote onderzoek naar bodemdaling (de zogenoemde waterpassing). 12. een analyse op de afwijkende waarden van de 375 vaste meetpunten die gefundeerd zijn op beton en staal (voordat de afwijkende waarden uit meetreeks verwijderd worden) 13. een analyse of autonome processen (oxidatie, inklinking, zakking door slootdemping) versneld worden door bevingen ((vergelijk de algemene hoogtekaart (ANH 1) (uit 1998) en de AHN 2 (uit 2008) met elkaar, daaruit volgt een autonome bodemdaling. Na 2008 is de zwaarte van bevingen toegenomen. Vergelijk de AHN 3 (2016) met de AHN 2 (2008) met elkaar en vergelijk de autonome bodemdaling met die van (= AHN 1 AHN2). Dit om de conclusie te kunnen trekken of de bodem door de zwaardere bevingen (die opgetreden zijn na 2012) meer is gedaald. 9

10 Conclusie Het Groningenveld bestaat grotendeels uit landbouwgronden. De landbouwsector is één van de belangrijkste economische pijlers van de Provincie. LTO Noord pleit ervoor bovenstaande adviezen mee te nemen in het ontwerp-instemmingsbesluit winningsplan Groningenveld. Mocht u nog vragen en/of opmerking hebben, dan is LTO Noord uiteraard bereid om haar reactie nader aan u toe te lichten. Hoogachtend, A. van Velde-Oudijk R.A. Kip Wnd. Algemeen voorzitter LTO Noord Algemeen secretaris LTO Noord Contactpersoon: ir. T. (Taeke) Wahle - E twhale@ltonoord.nl, M