Een sarcofaag in t Loughoes?
|
|
- Arthur de Ruiter
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Een sarcofaag in t Loughoes? Wie vorig jaar, dus vóór de huidige verbouwing, t Loughoes binnen stapte, zag direct links van de deur een stenen - met planten gevulde - bak staan. Die zandstenen bak met een lengte van 133 cm. stond er al heel wat jaren. Volgens Hans Dijk, de koster die in 2003 afscheid nam, was die op het kerkhof gevonden. Dat had zijn voorganger, koster Harms die aan de Drift woonde, hem verteld. En mede op grond van dit verhaal zag de één in deze bak een kindersarcofaag, terwijl de ander de bak als een varkenstrog of drinkbak beschouwde, die was gepromoveerd tot plantenbak. Toen vóór de renovatie heel wat zaken uit t Loughoes moesten worden opgeruimd, werd de bak door koster Peter Dijk bij de preekstoel geplaatst, vlakbij het oudste graf in de kerk dat uit de roomskatholieke periode dateert (vgl. foto 1). Hier ligt Eltike Sigers begraven van de havezate ter Borch, die stond op wat wij nu het Waterburchtterrein noemen aan het Zuideinde. Zij overleed dinse dages voer Karsmis - zoals op de grafsteen te lezen staat - in Zou het om een echte sarcofaag gaan, dus daterend uit de 11de of 12 eeuw, dan zou deze plaats in de kerk wel bij uitstek geschikt zijn. Twee herinneringen immers aan de rooms-katholieke tijd, die in 1598 werd afgesloten. Wat is een sarcofaag? Een sarcofaag is een stenen kist uit één stuk, waarin gedurende de periode vooraanstaande geestelijke en wereldlijke personen werden begraven. Voorwaarde was wel dat de betreffende kerk of familie over voldoende financiële middelen beschikte. Sarcofagen waren nu eenmaal niet goedkoop. Het woord sarcofaag betekent letterlijk vleeseter, omdat het lichaam in de stenen kist snel zou verteren, een bewering die echter meer fictie dan feit is. De kist, die in Noord-Nederland een trapeziumvorm heeft en aan het hoofdeinde breder is dan aan het voeteneinde, komt in twee modellen voor: één met rechtstandige wanden en één trogvormig, zoals op foto 2 te zien is. De meeste grafkisten zijn aan de buitenzijde niet versierd, terwijl de binnenkant met een beitel werd afgewerkt.de sarcofaag werd ingegraven en afgesloten door een deksel, die als grafsteen aan de oppervlakte was te zien. Ons woord zerk is dan ook een afkorting van sarcofaag. Soms werden deze deksels versierd met religieuze symbolen, zoals bijvoorbeeld een kruis- en een kromstaf (een staf met een gebogen uiteinde). Beide ornamenten zouden verwijzen naar Psalm 23, waar het heet : uw stok en Uw staf, die vertroosten mij. Jaartallen en namen komen op de deksels niet voor. Waar komen de sarcofagen vandaan? Met uitzondering van de mergel- en kalksteen uit Limburg moet natuursteen in Nederland worden ingevoerd. En dat maakte de zandstenen sarcofagen bijzonder duur. Die zandsteen kwam in de genoemde periode uit het gebied van de Rijn, Main en Moezel, hetzelfde gebied waaruit ook de tufsteen vandaan kwam (vgl. kaartje). Die tufsteen werd bij de bouw van kerken gebruikt, totdat de baksteen in gebruik kwam. De kisten werden ter plekke gemaakt en daarna per schip en per wagen naar de plaats van bestemming in het noorden vervoerd. Gezien het gewicht - een gemiddelde kist weegt wel 1200 kilo en de deksel nog eens 500
2 kilo - en de slechte kwaliteit van de wegen, was dit een moeizaam transport. Het kostte dus heel wat inspanning om deze sarcofagen op de plaats van bestemming te krijgen. De Eelder sarcofaag Het was niet eens zo n raar idee om bij de bak uit t Loughoes aan een sarcofaag te denken. In het Drents Museum staat namelijk een sarcofaag die in 1889 bij werkzaamheden op het kerkhof bij de Dorpskerk is gevonden en het zou zeker niet onmogelijk zijn dat er een tweede zou zijn aangetroffen. De sarcofaag van 1889 is 207 cm. lang en 87 cm. breed, en van paarschen zandsteen zoals in de inventaris van het museum staat aangegeven (vgl. foto 2). Als precieze vindplaats wordt de zuidzijde van de kerk genoemd (dus tegenover t Loughoes) tegen de muur, iets ten westen van den ingang. Die ingang is het groene deurtje dat toegang geeft tot het koor, dat vroeger bij begrafenissen werd gebruikt. Voor de gelovige was dit een goede rustplaats, niet ver verwijderd van het zijaltaar dat gewijd was aan de Heilige Catharina. Voorts wordt nog medegedeeld dat de opstaande wanden aan de binnenzijde drapperievormig behouwen zijn en dat de trogvormige sarcofaag uit de 12de of 13de eeuw dateert. Een interessant gegeven als we bedenken dat onze huidige Dorpskerk gezien de stijl in het begin van de 14de eeuw zou zijn gebouwd. Onze sarcofaag, die thans in het Drents Museum te zien is, zou dus gebruikt kunnen zijn op het kerkhof bij de tufstenen voorganger van de huidige kerk. Die tufsteen zien we nog altijd rond de officiële ingang aan de westzijde. De deksel van deze sarcofaag is nooit gevonden. Wel wordt in de Nieuwe Drentse Volksalmanak van 1937 vermeld dat er in de kerk een dekselfragment van een sarcofaag van Bremer zandsteen is aangetroffen. Bij navraag bleek dat deze vondst in 1935 werd gedaan. Of dit fragment behoorde bij de sarcofaag die op het kerkhof is aangetroffen of dat er ook dorpsgenoten ín de kerk in sarcofagen zijn begraven weten we uiteraard niet. Ook elders in Noord-Nederland werd in de genoemde periode in sarcofagen begraven. Zo zijn uit de provincie Groningen 35 zandstenen sarcofagen bekend. In onze eigen omgeving is het de kerk van Vries waar zich in de museumkelder enkele sarcofagen en deksels bevinden. Maar voor ons blijft dé vraag natuurlijk of de bak uit t Loughoes - zonder deksel kunnen we moeilijk van een kist spreken - wellicht de tweede Eelder sarcofaag is. Is de plantenbak uit t Loughoes een sarcofaag? Voor de beantwoording van deze vraag moesten we uiteraard bij een specialist aankloppen. Bij de bestudering van de grafheuvel in Vosbergen had ik contact gehad met Jaap Beuker, die ik kende als student aardrijkskunde- geschiedenis bij de Lerarenopleiding Ubbo Emmius. Hij is thans conservator van het Drents Museum en heeft zich vooral met de steentijd beziggehouden en veel minder met de Middeleeuwen. Vandaar dat hij mij verwees naar de provinciale archeoloog Vincent van Vilsteren, die onder meer een studie heeft gewijd aan onze waterburcht onder de titel: Castrum in Elethe. Maar ook hij voelde zich geen specialist op het terrein van de Noord-Nederlandse sarcofagen en maakte mij attent op Kees Kuiken in Haren, godsdiensthistoricus en sinoloog, die twee
3 publicaties op zijn naam heeft staan over resp. de sarcofagen in Groningen en Friesland en bezig is met een studie over de sarcofagen in de provincie Drenthe.1) Zo stonden donderdagmiddag 13 mei Kees Kuiken, Geert Arends, Anneke Hokwerda (die als gastheer en gastvrouw in de kerk aanwezig waren) en ikzelf bij de preekstoel, in toch wel gespannen afwachting wat het oordeel van deze echte kenner zou zijn over onze Eelder vondst. Kort en goed luidde zijn oordeel: het is geen sarcofaag, maar zeer waarschijnlijk een drinkbak van Bentheimer zandsteen uit de late Middeleeuwen. In de eerste plaats baseerde hij zijn oordeel op de vorm: in bovenaanzicht rechthoekig en niet trapeziumvormig. Tevens viel hem op dat de buitenzijde van de bak was bewerkt, terwijl de binnenkant glad was. Bij onze echte sarcofaag (1889) - en ook bij andere exemplaren - is dit juist omgekeerd. Wat zul je ook de buitenkant versieren die in de grond verdwijnt. Ook zit in veel sarcofagen in de bodem een kleine opening voor de afvoer van lichaamsvocht, die in onze bak ontbreekt. Een illusie armer zaten we even later aan de koffie, die Peter Dijk achter in de kerk had neergezet en vroegen ons af hoe een drinkbak op het kerkhof terecht kon komen. Had hier soms vroeger in de middeleeuwen het vee van de pastoor gegraasd, want die was toch én pastor én boer. We zullen het nooit weten, maar Kees Kuiken bleek in elk geval een brede kennis te hebben én van sarcofagen én van de Noord-Nederlandse kerken, zodat het een interessante middag werd. En als t Loughoes straks klaar is zal de bak wel weer teruggebracht worden naar zijn oorspronkelijke plaats. Geen sarcofaag, maar gewoon een plantenbak, zij het ook best een mooie en van een eerbiedwaardige ouderdom. Henk Hack Foto 1.
4 Foto 2. In 1889 werd deze trogvormige sarcofaag, op het Eelder kerkhof gevonden. Deze vondst staat tentoongesteld in het Drents Museum. Foto Jaap Beuker. Kaartje:
5 De sarcofagen, die in Noord-Nederland zijn gevonden, werden vervaardigd uit roze zandsteen, die werd gevonden in het gebied van de Rijn, Main en Moezel. De winning van de gele zandsteen uit Bentheim en omgeving kwam in de 12e eeuw op gang. Uit: Christine Waslander, Dekselse graven. Grafsculptuur in de elfde en de twaalfde eeuw. Meppel 1991, blz. 6. 1) Kees Kuiken, Middeleeuwse zandstenen grafkisten in Groningen. Groninger Kerken, januari Kees Kuiken, Middeleeuwse zandstenen grafkisten uit Westerlauwers Friesland. Jaarboek De Vrije Fries, Dit verhaal werd in 2005 gepubliceerd in "Dorpsklanken", een uitgave van de Stichting Eelder Dorpsgemeenschap
Drempt. Rapport Ned. 52. Gld. 4.
Drempt. Rapport Ned. 52. Gld. 4. Vraagstelling. Wat zijn de maten, versieringen en vorm van de van de kerk van Drempt (kaart afb. 1) gerapporteerde grafplaat uit de (ruim te nemen) 12 e eeuw? Wat is zijn
Nadere informatieNieuwsbrief 1 maart 2012
Nieuwsbrief 1 maart 2012 De Heemshof Het gebied rond De Heemshof in Heemskerk wordt bedreigd door nieuwbouwplannen van de gemeente. Op verzoek van Lambert Koppers, eigenaar van De Heemshof en deelnemer
Nadere informatieOver de kerk van Marum
Over de kerk van Marum De kerk van Marum is een van de oudste bakstenen kerken in Groningen. Het oudste gedeelte, het koor, dateert uit de 12 e eeuw. De toren is 13 e -eeuws. De preekstoel werd in 1826
Nadere informatieHunebedden. Inleiding. Hoofdstuk 1 Wat zijn hunebedden en waar kun je ze vinden?
Hunebedden Inleiding Ik hou mijn werkstuk over hunebedden, omdat ik het een leuk onderwerp vind. Maar ik hou het er ook over, omdat ik er veel van te weten wil komen. Ik ben op het idee gekomen, omdat
Nadere informatieInleiding. Monumenten, symbolen en iconen Kindermonumentendag in Midden-Delfland Symbolen in deze tijd
Monumenten, symbolen en iconen Kindermonumentendag in Midden-Delfland 2016 Lesbrief voor de groepen 7 van de basisscholen in Midden-Delfland Deze les is de voorbereiding voor de Kindermonumentendag op
Nadere informatieAlle kerktorens zijn verschillend. Ze zitten vast aan de kerk of staan er los naast.
De geschiedenis van onze toren Alle kerktorens zijn verschillend. Ze zitten vast aan de kerk of staan er los naast. De vorm is spits of rond. Soms zit er een dakruiter op. Hoe ziet de kerktoren bij jou
Nadere informatieOpwindende ontdekkingen in oud-oosterhout! Wo uter is
rcheobode Opwindende ontdekkingen in oud-oosterhout! Wo uter is archeoloog. Hij hoort bij de groep archeologen die nu aan het opgraven is in Oosterhout in het gebied Vrachelen. Daar wordt over een jaar
Nadere informatieBIJLAGE 1 BEELD BEZOEK DE KERK in Ede
BIJLAGE 1 BEELD BEZOEK DE KERK in Ede voor groep 5 t/m 8 1.1 DE OUDE KERK IN EDE IN 1910 Toelichting bij de praatplaten bij het thema ARCHEOLOGISCHE VONDSTEN 1.1 DE OUDE KERK IN EDE IN 1910 1.2 EEN KERK
Nadere informatie2-2-2015. Houtbouw en funderingen in de Zaanstreek 1000-1900 P. Kleij, gemeentelijk archeoloog Zaanstad, Wormerland en Oostzaan.
Houtbouw en funderingen in de Zaanstreek 1000-1900 P Kleij, gemeentelijk archeoloog Zaanstad, Wormerland en Oostzaan Opzet verhaal: 1 Ontginning van de Zaanstreek 2 Houtbouw 3 Funderingen 1 Ontginning
Nadere informatieLes 2 Het huis van God in onze tijd
Les 2 Het huis van God in onze tijd Intro Het huis van God noemen we in onze tijd de kerk. We spreken over de kerk met een kleine k en over de Kerk met een grote K. Met de kerk bedoelen we het stenen gebouw,
Nadere informatieAanwijzing: Lees de verhalen op de borden boven de kist goed; er staan aanwijzingen op. Kijk goed in de kist. Valt je daar iets bijzonders op?
Ondergronds Opdrachten groepen 5, 6 en 7 In Ondergronds gaan kinderen aan de slag als een echte archeoloog. Ondergronds is een reconstructie van een archeologische opgraving. De leerlingen werken met echte
Nadere informatieBIJLAGE 2 LESBRIEF BEZOEK DE KERK!
EDE VROEGER EN NU Erfgoedleerlijn Ede BIJLAGE 2 LESBRIEF BEZOEK DE KERK! voor groep 5 t/m 8 EDE VROEGER EN NU Erfgoedleerlijn Ede MONUMENTEN bezoek de kerk Lesbrief Tijdens je bezoek aan de kerk onderzoek
Nadere informatieDe eerste boeren Het dorp
De eerste boeren Later gaan de mensen zelf eten verbouwen. Wortels en bonen, en graan om brood van te bakken. De mensen hebben ook schapen en koeien. De jagers zijn boeren geworden. Het dorp Boeren trekken
Nadere informatie100% Romeins. op zoek naar de Romein in jezelf
100% Romeins op zoek naar de Romein in jezelf 1 Wist je dat alle voorwerpen op deze tentoonstel- hoi, dit is de route, begin bij leger, dan door naar haard en huis en zo verder. dit is de 2e verdieping
Nadere informatieWensenboek. cliënten DIT WENSENBOEK IS VAN:
Wensenboek cliënten DIT WENSENBOEK IS VAN: Beste..., Iedereen gaat een keer dood. Weet jij wat doodgaan is? Wat denk jij dat er gebeurt als je dood gaat? Dit boek helpt je hierover te praten en op te schrijven
Nadere informatieKorte geschiedenis van de parochie
Korte geschiedenis van de parochie Het dorp Schin op Geul is zeer oud. Onder de naam Schina komt het reeds voor in het oudste gedenkboek der abdij van de H.Remigius te Reims, dat omstreeks 847 werd opgesteld.
Nadere informatieRestauratie Dorpskerk Woubrugge januari october 2014
Restauratie Dorpskerk Woubrugge januari october 2014 Plan Stabiliseren van het hele kerkgebouw zodat ongelijkmatig verzakken wordt voorkomen. Er wordt niet geprobeerd de kerk weer recht te zetten. Niemand
Nadere informatieS C H E N K I N G, G I F T O F N A L A T E N S C H A P
V o o r h e t b e h o u d v a n h e t D r e n t s e c u l t u r e l e e r f g o e d S C H E N K I N G, G I F T O F N A L A T E N S C H A P S t i c h t i n g O u d e D r e n t s e K e r k e n Dwalen door
Nadere informatieSpreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info
De Chinese Muur 1. Voorwoord. 2. Wat is de Chinese Muur? 3. Waar ligt de Chinese Muur? 4. Waarom bouwden de Chinezen de Chinese Muur? 5. Hoe bouwden de Chinezen de Chinese Muur? 6. Hoe lang en hoe groot
Nadere informatie100% romeins. opdrachtenboekje
opdrachtenboekje schoonheid en gezondheid goden handel huis en haard leger Dit is de route van jullie groepje: Jullie beginnen bij LEGER. Ben je klaar, dan loop je door naar HUS EN HAARD. En zo verder.
Nadere informatieOver het St Nikolaasaltaar boven de grafkelder van Heyendal waar Pothast de mis deed
Over het St Nikolaasaltaar boven de grafkelder van Heyendal waar Pothast de mis deed Uit tekeningen en teksten hierna ontstaat het volgende idee hoe de garfkelder uitzag in het zuid transept; -Staande
Nadere informatieHC zd. 22 nr. 32. dia 1
HC zd. 22 nr. 32 een spannend onderwerp als dit niet waar is, valt alles duigen of zoals Paulus het zegt in 1 Kor. 15 : 19 als wij alleen voor dit leven op Christus hopen zijn wij de beklagenswaardigste
Nadere informatieInhoudsopgave Inhoudsopgave...2 1. Geschiedenis...3 2. Interieur...4 3. Copy...5
De Kerk Inhoudsopgave Inhoudsopgave...2 1. Geschiedenis...3 2. Interieur...4 3. Copy...5 2 1. Geschiedenis De grote bevolkingsgroei in de tweede helft van de 14de eeuw maakte het noodzakelijk nieuwe kerken
Nadere informatie1. Van je juf of meester krijg je een plaatje. Bekijk je plaatje goed. 3. Zoek samen nog vier klasgenoten met een ander plaatje.
Opdracht 1 Ongeveer 150 jaar geleden stonden er veel steenfabrieken langs de IJssel. De stenen werden van klei gemaakt. Dat kon je langs de IJssel vinden. Als de rivier overstroomde, bleef er een laagje
Nadere informatieProgramma Open Monumentendag Giessenlanden zaterdag 9 september 2017 van uur Thema: Boeren, burgers en buitenlui
Programma Open Monumentendag Giessenlanden zaterdag 9 september 2017 van 10.00-16.00 uur Thema: Boeren, burgers en buitenlui De BankGiro Loterij Open Monumentendag wordt jaarlijks georganiseerd door Comité
Nadere informatieWerkgroep Bouwhistorie Zutphen. Informatiekaart St. Janskerk. St. Janskerk
Informatiekaart St. Janskerk St. Janskerk De spits van deze lange slanke toren staat al eeuwen scheef. Hoe dat komt weten we niet, maar het zal tot in lengte van dagen wel zo blijven. De toren heeft niet
Nadere informatie6,8. Werkstuk door een scholier 1479 woorden 24 januari keer beoordeeld. Geschiedenis. Inhoudsopgave:
Werkstuk door een scholier 1479 woorden 24 januari 2004 6,8 300 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inhoudsopgave: 2. Inhoudsopgave 3. Voorwoord 4. Probleemstelling 5. Historische inleiding 6. Hoofdstukken
Nadere informatieVallis ❿ 61. Prachtige gebouwen en panorama's
Route 6 60 Vallis 61 Prachtige gebouwen en panorama's In Vaals en Lemiers getuigen monumentale gebouwen van een bewogen verleden. De groene heuvels in de omgeving bieden allerlei fascinerende vergezichten.
Nadere informatieBeleef de prehistorie HUNEBEDQUIZ. Door: Nadine Lemmers 1 februari 2016
Beleef de prehistorie HUNEBEDQUIZ Door: Nadine Lemmers 1 februari 2016 RONDE 1: HUNEBEDDEN 1. Wat is een hunebed? A. Een graf B. Een huis C. Een opslag D. Weten we niet 2. Hoe oud zijn de Nederlandse hunebedden?
Nadere informatieNaam: De Romeinen. Vraag 1. De Romeinen hebben veel gebouwd. Noem vijf verschillende toepassingen. pagina 1 van 6
Naam: De Romeinen De Romeinse bouwkunst. De Romeinen behoren tot de beste bouwers uit de geschiedenis. Ze bouwden tempels, riolen, waterleidingen, wegen, kanalen, huizen, aquaducten, havens, bruggen en
Nadere informatieComplexnummer:
Complexnummer: 528331 Smallepad 5 3811 MG Amersfoort Postbus 1600 3800 BP Amersfoort www.cultureelerfgoed.nl T 033 421 74 21 F 033 421 77 99 E info@cultureelerfgoed.nl Complexnaam Kerk H.Mauritius Aantal
Nadere informatiegemeentebesturen voor de taak 1. Rijksarchief in Utrecht (RAU), Archief van de Nederlandse Hervormde Gemeente Houten (onge-inventariseerd).
Tussen Rijn en Lek 1992 4. - Dl.26 4 kwijk, bezat ook de Pleinkerk een grafcrypte onder het oude koor (nu ingebruik als consistoriekamer). Deze ruimte was even groot als het vloerop-pervlak van het kerkkoor
Nadere informatieKerk- School- en Gezinsdienst op zondag 29 maart 2015 in de Martinikerk
Kerk- School- en Gezinsdienst op zondag 29 maart 2015 in de Martinikerk Voorganger: Ds. M.N. Ariesen-Holwerda Organist: Kees Nottrot Pianist: Peter Wagenaar Afkondigingen Zingen van een psalm 122: 1 en
Nadere informatieDe presentatie rond de trap
Kijktocht OER! Plus 6000 jaar geleden woonden er al mensen in dit gebied. Het is de prehistorie; de tijd van de jagers en boeren. De mensen noemen we Swifterbantmensen. Deze kijktocht helpt je ontdekken
Nadere informatieKerken. 1. Sint-Laureins. Sint-Laurentiuskerk
Kerken Het cultureel erfgoed van de gemeente Sint-Laureins wordt weerspiegeld in de vele kerken die onze gemeente rijk is. In elke kerk is er een folder te bekomen met heel wat kunsthistorische informatie.
Nadere informatieVoor de dienst: "Laat Het Zien" van Reni en Elisa Welkom Lied 216 ( Morning has broken ) Bemoediging en groet Gebed Lied 780 (naar Psalm 139) Psalm 23
Voor de dienst: "Laat Het Zien" van Reni en Elisa Welkom Lied 216 ( Morning has broken ) Bemoediging en groet Gebed Lied 780 (naar Psalm 139) Psalm 23 1 Een psalm van David. De HEER is mijn herder, het
Nadere informatieZó wil ik het. als mijn sterven daar is. C.J. Droger
Zó wil ik het als mijn sterven daar is C.J. Droger Zó wil ik het als mijn sterven daar is Naam... Adres... Woonplaats... Handtekening... 1 WOORD VOORAF Bij dezen bied ik u een brochure aan die gebruikt
Nadere informatieNadine en Shannon op pad door de stad Bremen
Nadine en Shannon op pad door de stad Bremen Wij vonden het Bremen erg interessant, vooral Zelf zijn wij ook de geschiedenis en cultuur van een stad en hoe dit terug is te zien in de gebouwen. Dit vinden
Nadere informatieGemeentelijke begraafplaats. Een mensenleven is niet meer dan een hartslag op de eeuwigheid
Gemeentelijke begraafplaats Een mensenleven is niet meer dan een hartslag op de eeuwigheid Afscheid is de eerste stap tot het weerzien Colofon Tekst Gemeente Borne Vormgeving TerZake reclame communicatie
Nadere informatieDit verslag is van Ylaine en Ryanne Mulder 29-10-'03. Verslag van het oude Egypte Ylaine en Ryanne Mulder 29-10- 03
Dit verslag is van Ylaine en Ryanne Mulder 29-10-'03 blz.0 Inhoudsopgave Inleiding blz. 2 De Egyptenaren jagen en oogsten blz. 3 De Farao blz. 4 Doden blz. 5 Arm of welvarend blz. 6 Ik ben de Farao blz.
Nadere informatieWensen bij overlijden 1
Wensen bij overlijden 1 Voorwoord Doelstelling Het is niet gemakkelijk om te praten over verdrietige onderwerpen. Ziek zijn, doodgaan en op een goede manier afscheid nemen is zo n moeilijk onderwerp. De
Nadere informatieMijn afscheid geregeld
Mijn afscheid geregeld Geeft uw wensen rondom uw afscheid weer. Het biedt ondersteuning voor uw nabestaanden en kan hun de nodige verlichting bieden bij het regelen van uw afscheid. woord vooraf 1 Woord
Nadere informatieLeergebied: Zuid Nederland. Constructies
Techniekkit: Domein: Competentie: Leergebied: Zuid Nederland Constructies Toepassen Geschiedenis Mensen bouwen al duizenden jaren huizen om in te wonen. In de prehistorie woonden de mensen in Limburg al
Nadere informatieGijsje zonder staart geschreven door Henk de Vos (in iets gewijzigde vorm) Er was eens een klein lief konijntje, dat Gijs heette. Althans, zo noemden
Gijsje zonder staart geschreven door Henk de Vos (in iets gewijzigde vorm) Er was eens een klein lief konijntje, dat Gijs heette. Althans, zo noemden zijn ouders hem, maar alle andere konijntjes noemden
Nadere informatiewensenboek deel cliënten
wensenboek deel cliënten Wensenboek Iedereen gaat een keer dood. Weet jij wat doodgaan is? Wat denk jij dat er gebeurt als je dood gaat? Dit boek helpt je hierover te praten en op te schrijven wat voor
Nadere informatieArcheologisch onderzoek begeleiding Kevelderstraat Groenlo GRONTMIJ ARCHEOLOGISCHE RAPPORTEN 68
Archeologisch onderzoek begeleiding Kevelderstraat Groenlo GRONTMIJ ARCHEOLOGISCHE RAPPORTEN 68 Archeologische begeleiding Kevelderstraat Groenlo GRONTMIJ ARCHEOLOGISCHE RAPPORTEN 68 Definitief ISSN 1573-5710
Nadere informatieDe dood is dood, leve het leven!
De dood is dood, leve het leven! blok A - nivo 3 - avond 5 Tijd Wat gaan we doen 19.00 Mentorkwartiertje 19.15 Bijbelstudie Romeinen 6:1-13 19.30 De opstanding als historisch feit 19.45 Zondag 17 HC 20.00
Nadere informatieOP ZOEK NAAR DE VERBINDING TUSSEN PRAKTIJK, ONDERZOEK EN ONDERWIJS
OP ZOEK NAAR DE VERBINDING TUSSEN PRAKTIJK, ONDERZOEK EN ONDERWIJS Susanne Smorenburg, programmamanager Ben Sajetcentrum Marjon van Rijn, docent / onderzoeker HvA / AMC Symposium HBO-V van de Toekomst
Nadere informatieOver Zavadi. Ingrid Luttik & Roland Koster
KISTENLAB Over Zavadi Uitvaartkisten zijn over het algemeen hard en koud. De dood ís al zo hard en vraagt om enige verzachting. Wij zijn ervan overtuigd dat juist een kist hieraan een positieve bijdrage
Nadere informatieMijn mond zat vol aarde
Mijn mond zat vol aarde Serie: Verhalen kind in oorlog Tekst: Meike Jongejan Onderzoek: Mariska de Boer en Hans Groeneweg Redactie: Jan van Zijverden Vormgeving: Richard Bos 2015, Fries Verzetsmuseum,
Nadere informatieDoor : Roelof, Rohied & Seyit. Klas: 8A & 8B. Plusgroep van mr. Karel. St. Carolusschool. Den Haag.
Door : Roelof, Rohied & Seyit. Klas: 8A & 8B. Plusgroep van mr. Karel. St. Carolusschool. Den Haag. 1 Inhoudsopgave: 1. Inleiding 2. Naturalis 3. De Burcht 4. Pieterskerk + lunch 5. Hortus botanicus 6.
Nadere informatieLaatste Wensen Formulier
tel. : 0900-5555560 (meldnummer bij overlijden) mobiel : 06-52 67 6220 e-mail : info@holtlanduitvaartzorg.nl internet : www.holtlanduitvaartzorg.nl Laatste Wensen Formulier Mijn eigen wensen voor mijn
Nadere informatieMaak hier de gaatjes voor in je multomap. Leerlingenboekje WELKOM BIJ DE ROMEINEN. Dit boekje is van
Maak hier de gaatjes voor in je multomap Leerlingenboekje WELKOM BIJ DE ROMEINEN _ Dit boekje is van Welkom bij de Romeinen! In Welkom bij de Romeinen maak je kennis met het Romeinse leven. Je zult merken
Nadere informatieVilla Reynaert DE HAND VAN PIETER PORTERS IN TEKST: ANNEMIE WILLEMSE - FOTOGRAFIE: CLAUDE SMEKENS 56 TIJDLOOS
Villa Reynaert DE HAND VAN PIETER PORTERS IN TEKST: ANNEMIE WILLEMSE - FOTOGRAFIE: CLAUDE SMEKENS 56 TIJDLOOS Of je nu tot rust wilt komen tussen zakelijke beslommeringen door of je wilt met je geliefde
Nadere informatieGODS GEZIN. Studielessen voor 4-7 jarigen
GODS GEZIN Studielessen voor 4-7 jarigen 2003 Geschreven door Beryl Voorhoeve en Judith Maarsen Oorspronkelijk bedoeld voor studie in kleine groepen in de Levend Evangelie Gemeente Gebruikte Bijbelvertaling
Nadere informatieLeerlingen hand-out stadswandeling Amsterdam
Leerlingen handout stadswandeling Amsterdam Groep 1: de Surp Hoki Armeens Apostolische kerk Adres: Kromboomsloot 22, Amsterdam Namen leerlingen: In deze handout staat alle informatie die je nodig hebt
Nadere informatieGeijkte voormetrieke tinnen maten uit Groningen en Assen
Geijkte voormetrieke tinnen maten uit Groningen en Assen Jan-Paul Wortelboer Inleiding Circa 15 jaar geleden verwierf ik een cilindrische tinnen kan, gemaakt in de stad Groningen door Jan Hillebrand Rienewerf
Nadere informatieWat houdt natuurbegraven in? Respect voor overledene en natuur
Wat houdt natuurbegraven in? Respect voor overledene en natuur 3 Natuurbegraven is de oudste en meest natuurlijke manier om een overledene te begraven. Een manier om het lichaam terug te geven aan de natuur.
Nadere informatieWilsbeschikkingsboekje
Wilsbeschikkingsboekje Inleiding Wanneer een familielid komt te overlijden, wordt u met diep verdriet geconfronteerd en moet er in aanzienlijk korte tijd veel geregeld worden. In dit wilsbeschikkingsboekje
Nadere informatieReisverslag Heidelberg 2016 Deel 7 (2 augustus 2016) [1]
Gepubliceerd op Willem-Jan van der Zanden (http://www.wjvanderzanden.nl) Home > Reisverslag Heidelberg 2016 Deel 7 (2 augustus 2016) Reisverslag Heidelberg 2016 Deel 7 (2 augustus 2016) [1] Door wjvanderzanden[2]op
Nadere informatieJezus zoekt ruzie. en tussen een schoondochter en haar schoonmoeder
Jezus zoekt ruzie Inleiding Denk niet dat ik gekomen ben om op aarde vrede te brengen. Ik ben niet gekomen om vrede te brengen, maar het zwaard. Want ik kom een wig drijven tussen een man en zijn vader,
Nadere informatieDe gelijkenis van de twee zonen. Eerst lezen Daarna volgen er vragen en opdrachten
De gelijkenis van de twee zonen Lees : Mattheüs 21:28-32 Eerst lezen Daarna volgen er vragen en opdrachten Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was, heeft Hij gelijkenissen verteld om de mensen veel
Nadere informatieOerboeren in de Friese Wouden.
Stichting IJstijdenmuseum Buitenpost. www.ijstijdenmuseum.nl. Oerboeren in de Friese Wouden. Het grootste deel van de geschiedenis van ons mensen ligt in de prehistorie. Met prehistorie duiden we een tijd
Nadere informatieActiviteiten kalender RK kerk Singel 64
Jullie pastoor vd Weide Activiteiten kalender RK kerk Singel 64 Datum Activiteit Aanvang Bijzonderheden 3 November Allerzielen 11:00 uur De liturgische kleur is paars. De paaskaars brandt. Er is een Eucharistieviering.
Nadere informatieHunebedden de steentijd
Deze les hoort bij het prentenboek Het grote bouwwerk, geschreven door Rian Visser in de serie Terugblikken van Uitgeverij Delubas. Met tekeningen van Irene Goede. Doel: leerlingen bekend maken met hunebedden
Nadere informatieWENSEN BIJ OVERLIJDEN NAAM:..
WENSEN BIJ OVERLIJDEN NAAM:.. Ine Kooi Uitvaartzorg, J. Wiersumstraat 26, 9981 JJ Uithuizen 0595-432277 / 06-21981877 info@inekooiuitvaartzorg.nl Waarom een wensenlijst? Bij leven en welzijn staan we niet
Nadere informatieBeste Donateurs, Voor u ligt de nieuwsbrief voorjaar 2013 van Stichting Historie Stedum.
Beste Donateurs, Voor u ligt de nieuwsbrief voorjaar 2013 van Stichting Historie Stedum. Agenda 27 maart; donateursavond; ontvangst vanaf 19:30. Aanvang 19:45 15 maart onthulling monument armenlap om 15.00
Nadere informatieActiviteitenschema Archeologie
Activiteitenschema Archeologie Soort activiteit: Spullen opgraven uit de zandbak. Tijdsindeling: 5 Minuten de plaatjes in de zandbak verstoppen. 5 Minuten vertellen over hoe de mensen vroeger wat zochten
Nadere informatiein plakje yn Wymbrits.
Wolsum in plakje yn Wymbrits. Enkele aantekeningen van een archeologische begeleiding door het Argeologysk Wurkferbân van de Fryske Akademy van de restauratie van de hervormde kerk te Wolsum. De begeleiding
Nadere informatiePreek Psalm 78:1-8 20 september 2015 In het spoor van Opening winterwerk Spiegelbeeld I
Preek Gemeente van Christus, De mooiste dingen in het leven kun je niet als erfernis wegschenken Let er maar eens op. De belangrijkste dingen zijn geen erfstuk. Zeker, je kunt mooie spulletjes erven. Of
Nadere informatieHET WITTE KERKJE VAN NOORDWIJKERHOUT
HET WITTE KERKJE VAN NOORDWIJKERHOUT Midden in het dorp Noordwijkerhout ligt een alleraardigst witgepleisterd zaalkerkje, waarvan de ingebouwde, door een zeer hoge spits gedekte Westtoren uit de eeuw stamt
Nadere informatieJezus, het licht van de wereld
Jezus, het licht van de wereld Het evangelie naar Johannes 8: 1-30 1 Overzicht 1. De overspelige vrouw 2. Jezus als het Licht der wereld 3. Twistgesprekken met de Farizeeën 2 De overspelige vrouw Bijbeltekst
Nadere informatieDe tien Geboden. Tien belangrijke regels. Aangepaste dienst Zondag 17 april 2016 Ds. Henk Bondt
De tien Geboden Of Tien belangrijke regels Aangepaste dienst Zondag 17 april 2016 Ds. Henk Bondt Welkom Mededelingen Votum en groet Zingen: Gezang 119: 1 en 2 De kerk van alle tijden kent slechts één vaste
Nadere informatieArcheologie in Utrecht Informatie, adressen en procedures
Archeologie in Utrecht Informatie, adressen en procedures Utrecht.nl Archeologie in Utrecht De Utrechtse bodem zit vol waardevolle resten uit het verleden. Daarom mogen er vaak alleen onder bepaalde voorwaarden
Nadere informatieDE ROMEINEN KOMEN!! Groep 5 en 6. Vragenlijst Museumzaal Thermenmuseum. 1. Namen leerlingen: Naam van de school: Te:
DE ROMEINEN KOMEN!! Groep 5 en 6 Vragenlijst Museumzaal Thermenmuseum 1. Namen leerlingen: Naam van de school: Te: 1 In de museumzaal hangen banieren met tekst. Een banier is een soort vlag. Er staan ook
Nadere informatie(bandeliersluiting) (verschillende zalfpotjes)
In de stortgrond afkomstig uit deze put langs de Kanaalschans werden veel metalen voorwerpen aangetroffen met de metaaldetector. Onder andere is met de detector een ronde penning van lood gevonden. Op
Nadere informatieKoker. Shute. Stortkanalen in muren Shutes in walls
Shute I UDC 69.027.4 RVblad 01-1 Stortkanalen in muren Shutes in walls G. Berends Deze bijdrage is bedoeld als een aanzet tot het onderwerp en om meer bekendheid te geven aan het fenomeen, de documentatie
Nadere informatieHad de pastorie in Van Goghs tijd een pleisterlaag?
Had de pastorie in Van Goghs tijd een pleisterlaag? Een heel speciale vraag die vaak gesteld wordt over de pastorie aan Berg 26 vindt zijn oorsprong in een schilderij en een tekening van Vincent, waarop
Nadere informatieSchatten van Vroeger. Lage Zwaluwe in beeld. Concept
Schatten van Vroeger Lage Zwaluwe in beeld Concept Nieuwstraat Hier begint onze wandeling vanaf nr.8 bs de Grienden. Deze school is gebouwd in. Links naast de deur van de kamer van de leraren is een gedenksteen.
Nadere informatieOpdracht 1 Hoe werden mensen vroeger begraven? Je krijgt een fotoblad met oude grafmonumenten, zoals een piramide en een hunebed.
D S T R K C N T Opdracht 1 Hoe werden mensen vroeger begraven? Je krijgt een fotoblad met oude grafmonumenten, zoals een piramide en een hunebed. 1. Welk grafmonument staat op welke foto? Schrijf de goede
Nadere informatieJEZUS IS MIJN SUPERHELD
JEZUS IS MIJN SUPERHELD NAAM Studielessen voor 4-7 jarigen. Mei 2005 Deze lessen zijn geschreven door Beryl Voorhoeve, Judith Maarsen De lessen zijn geschreven om te gebruiken in kleine Bijbelstudie groepen
Nadere informatieElk seizoen een nieuw interieur
52 Stijlvol Wonen B i n n e n k i j k e n Elk seizoen een nieuw interieur De kans dat Anke en Geert ooit uitgekeken raken op hun interieur, is wel heel erg klein. De inrichting wordt namelijk regelmatig
Nadere informatieSCHOOLKRANT GROEP 7 & 8
SCHOOLKRANT GROEP 7 & 8 Spreekbeurt week: Kwade Hoek Jack en ik deden een spreekbeurt over De Kwade Hoek. We zijn begonnen met werken tijdens docu. Later kregen we te horen dat we hem op vrijdag 16 mei
Nadere informatieJohannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl. (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente,
Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente, We zijn er doorheen gegaan, Veertig dagen en nachten, Tijd van voorbereiding...
Nadere informatieGeloof tegenover gevoelens
Kenneth Hagins Geloofsles nr. 7 Geloof tegenover gevoelens Centrale waarheid: Een formule voor geloof is: 1) Zoek in Gods Woord naar een belofte die betrekking heeft op wat u nodig heeft, 2) Geloof Gods
Nadere informatieDit verhaal is geschreven door Jisse.
Toen we op school kwamen was de klas mooi versierd iedereen had cadeaus en de juffen wachten in de klas en iedereen was er. Toen iedereen er was gingen we de cadeaus doen er was een bloemenstal ontstaan
Nadere informatieNaam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel
Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Willibrord Willibrord werd geboren als zoon van pas bekeerde ouders en werd als zevenjarige jongen door zijn vader Wilgis toevertrouwd aan het klooster van Ripon nabij
Nadere informatieProstaatkanker Hoe ontdek je het en dan?
Prostaatkanker Hoe ontdek je het en dan? Eerste druk, 2014 2014 Henri Pieter www.henripieter.nl Schilderij cover: Irma Boogh-van der Burg isbn: 9789048433735 nur: 860 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer
Nadere informatieDe Veenvaart... Kanaal met een verhaal!
Nieuwe Vaarroute! Open vanaf juni 2013 De Veenvaart... Kanaal met een verhaal! Vanaf juni 2013 is Nederland een prachtige vaarverbinding rijker: De Veenvaart. Deze nieuwe route voert door de Drentse en
Nadere informatieeen zee Rendierjagers De rendierjagers leefden in de prehistorie in ons land. Dat is de tijd voordat de van tijd een zee van tijd
Werkblad Ω Een tijd geleden... Ω Les : Rendierjagers Rendierjagers De rendierjagers leefden in de prehistorie in ons land. Dat is de tijd voordat de mensen konden schrijven. Ze woonden niet op een vaste
Nadere informatieLes 5 God: Zoon Ketters over Jezus
Les 5 God: Zoon Doelstelling: de catechisant kan in 1 minuut aan een ander uitleggen wie Jezus voor hem/haar is, weet welke afwijkende meningen er in de loop der tijd geweest is m.b.t. de Here Jezus en
Nadere informatieAan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken. van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt
Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt orthodontist Daniël van der Meulen samen met veertien assistentes intensief
Nadere informatieHERINNERINGEN. tante Nel. van de kinderen van Brand en Greet. aan
HERINNERINGEN van de kinderen van Brand en Greet 1 aan tante Nel Anneke van Brand en Greet: Utrecht, Gr. v. Prinstererstaat 26. Vijf december, 1933? Sinterklaasavond. In gespannen afwachting van de komst
Nadere informatieWie was Schafrat(h)? En wat was de relatie met Van Gogh?
Wie was Schafrat(h)? En wat was de relatie met Van Gogh? Soms weten bezoekers ons tijdens rondleidingen te vermelden dat Vincent van Gogh ooit een kamertje bewoonde in hotel Schafrath aan het Park in Nuenen.
Nadere informatieHoofdstuk 7. Overig landbezit
Hoofdstuk 7 Overig landbezit 163 Behalve de Corenweertsche Rijsweert en de Kievitsham, hebben vele leden van de familie de Gier ander onroerend goed bezeten, zoals blijkt uit het parenteel. In sommige
Nadere informatieExodus 35:4-36:7 Bijdrage voor de bouw van de tabernakel. Zondag 20 januari 2013 Thema: Je geld of
Exodus 35:4-36:7 Bijdrage voor de bouw van de tabernakel 35:4-5 Mozes zei tegen de Israëlieten: De HEER draagt u op hem geschenken te geven. Laat iedereen die daartoe bereid is iets aan de HEER afstaan:
Nadere informatieOnderdeel A Het landschap en het ontstaan van terpen en wierden
opdrachtvel naam Onderdeel A Het landschap en het ontstaan van terpen en wierden Ben je eerder klaar met de vragen? Dan mag je beginnen met de woordzoeker op de laatste pagina. 1. Welk antwoord is goed?
Nadere informatieLeydse Weelde. Afsluiting
Leydse Weelde Afsluiting Een tijdje geleden heb je een bezoek gebracht aan Museum Boerhaave. Je hebt kennis gemaakt met Jan (de ontdekkingsreiziger), Carolus (de geleerde) en Marie (de prinses). Wat weet
Nadere informatieModern gebouw in 2 bouwlagen met steen en glas Midden in het dorp Midden in het dorp Midden in het dorp Nabij de rivier de Aa, in een woonwijk
Vraag Synagoge Hervormde kerk H. Lambertuskerk Moskee BUITENKANT GEBOUW DE EERSTE INDRUK 1 Waardoor valt het gebouw op? 2 Staat het gebouw midden in het dorp / de stad? 3 Bij welk geloof denk je dat het
Nadere informatieGROEPSOPDRACHT: Bespreek met elkaar welke relatieverbanden in de Bijbel genoemd worden:
Relaties halen het beste in je naar boven Les 1 GROEPSOPDRACHT: Bespreek met elkaar welke relatieverbanden in de Bijbel genoemd worden: Lees met elkaar de volgende hoofdstukken en laat iemand opschrijven
Nadere informatie