de onderlinge Uitgave van de Federatie van Onderlinge Verzekeringmaatschappijen in Nederland Jaargang 23 Nummer 6 augustus / september 2013

Transcriptie

1 de onderlinge Uitgave van de Federatie van Onderlinge Verzekeringmaatschappijen in Nederland Jaargang 23 Nummer 6 augustus / september 2013 PAG 1 4 toetsing bestuurders Chris van Toor in gesprek met AnneMarie Smit van DNB PAG 5 Wat kost mijn kapitaal? door Paulien Geers PAG 6 7 INTERVIEW FOV Niet van de armen Onderlinge Fonds Sliedrecht PAG 8-9 ACTIVITEITEN FOV Bijeenkomsten FOV toolkit communicatie Preventiedag PAG ACTUALITEITEN Het laatste nieuws PAG coöperatief Friedrich Wilhelm Raiffeisen door Jeroen Geelhoed PAG 16 TOT SLOT Klantbelang Verzekerd FOV Regiobijeenkomsten Wie op zijn functie is voorbereid, komt ook door de geschiktheidstoets Chris van Toor in gesprek met AnneMarie Smit van DNB Over de geschiktheidstoetsing door De Nederlandsche Bank doen wilde verhalen de ronde. Bewezen experts in het verzekeringsvak zouden ongeschikt zijn bevonden. Voor kleinere onderlingen zou het onmogelijk zijn nog geschikte bestuurders en commissarissen te vinden. Neem die verhalen met een flinke zak zout, zegt AnneMarie Smit, hoofd van het Expertisecentrum toetsingen van De Nederlandsche Bank. Tijdens een ontmoeting met FOV-directeur Chris van Toor legt zij uit hoe de toetsing is georganiseerd en hoe kandidaten zich er het beste op kunnen voorbereiden. Wij merken dat de mensen die negatief zijn getoetst, niet altijd even openhartig zijn, zegt AnneMarie Smit. Ze vertellen soms niet alles over de toets en de uitslag. Mensen krijgen dan niet het hele verhaal te horen. Dat is soms begrijpelijk. Een afwijzing kan pijnlijk zijn en de betrokkene kan heel boos zijn, dat is een menselijke reactie. Maar het verhaal dat dan soms wordt verteld, hoor je maar van één kant. Er kan meer aan de hand zijn, maar dat hoor je dan niet. Ook niet van ons, want informatie over individuele toetsingen brengen wij vanzelfsprekend niet naar buiten. Mensen moeten zich echter door die indianenverhalen niet laten afschrikken. Wie goed op de functie is voorbereid, is ook goed op onze toets voorbereid en dan gebeurt er echt helemaal niets geks. Mensenwerk Het Expertisecentrum toetsingen is een afdeling van de divisie Toezicht expertisecentra van De Nederlandsche Bank. Deze divisie is ingesteld naar aanleiding van de cultuurverandering bij de bank en bestaat uit acht expertisecentra. Deze helpen de overige divisies Toezicht van de bank hun taken goed te vervullen en met name ook een consistente aanpak te borgen. Bij het Expertisecentrum toetsingen werken ruim 25 medewerkers. Zij laten zich soms door experts van andere afdelingen ondersteunen, maar het toetsen zelf gebeurt in principe door ECT-

2 2 FOV Toetsing bestuurders de onderlinge augustus / september 2013 toezichthouders. Het gaat toch om privacygevoelige informatie, zegt AnneMarie Smit. Onze mensen moeten er heel goed van doordrongen zijn dat het niet alleen toezichtvertrouwelijke informatie betreft, maar ook persoonlijk vertrouwelijke informatie. Zij mogen daarover maar heel weinig aan anderen binnen DNB vertellen. Dat is soms moeilijk, omdat het toetsen toch mensenwerk is. Iemand negatief beoordelen doe je soms met pijn in je hart. hebben. Het is een soort mythe in de sector dat iedereen heel veel van verzekeren moet weten. Dat is niet zo. Als iemand van buiten de sector wordt voorgesteld of iemand uit de eigen kring van klanten, leden of stakeholders, dan kan dat prima, maar zorg wel dat de goede argumenten bepaald dat bestuurders vanuit de ledenkring in het bestuur zitting moeten hebben. In hoeverre toetst De Nederlandsche Bank de verzekeringskennis van deze kandidaten? AnneMarie Smit: We toetsen in ieder geval op basale verzekeringskennis. De kandidaat moet Opzet van de toetsing De geschiktheidstoetsing door De Nederlandsche Bank bestaat uit een aantal onderdelen. Om te beginnen is er een papieren toets. Hierbij kijkt de bank naar het overzicht van de kennis en de ervaring binnen het desbetreffende bestuur, het profiel van de functie die de te toetsen kandidaat wil gaan vervullen, het curriculum vitae van de kandidaat en de motivering van het bestuur waarom de kandidaat geschikt is voor de functie. Deze papieren toets vult de bank aan met informatie over de onderneming en de kandidaat waarover de bank al beschikt, evenals met informatie over de betrouwbaarheid van de kandidaat. Daarna volgt dan het gesprek met de kandidaat en kan de bank nog referenties opvragen. Passend in het geheel We kijken altijd naar wat de onderneming nodig heeft, licht AnneMarie Smit toe. We beoordelen hoe de rest van het bestuur is samengesteld en hoe de kandidaat daarin past. De samenwerking moet natuurlijk wel kans van slagen hebben. Ook kan iemand op zich heel geschikt zijn, maar als het de derde of vierde persoon is die een bepaald type kennis toevoegt, dan is het toch echt de vraag wat de toegevoegde waarde daarvan is. Vervolgens is het de vraag welke functie de kandidaat gaat vervullen en over welke kennis en vaardigheden hij daarvoor moet beschikken. Iemand die verantwoordelijk voor de financiën wordt, moet wat anders kunnen dan de voorzitter. Wordt hij algemeen bestuurslid, dan moet hij in staat zijn om op basis van summiere informatie tot de kern door te dringen. Heel belangrijk is ook waarom de onderneming denkt dat de kandidaat geschikt is. Er kunnen bijvoorbeeld goede argumenten zijn waarom de onderneming iemand van buiten de verzekeringssector in het bestuur wil daarvoor op papier zijn gezet. Als dat is gebeurd, gaan wij natuurlijk al anders de toets in. Basale kennis Dit laatste aspect, de benoeming van bestuursleden van buiten de verzekeringssector, is natuurlijk vooral van belang voor kleine onderlingen en onderlinge nicheverzekeraars. Soms is immers statutair bijvoorbeeld begrijpen hoe de onderneming zijn geld verdient, welke impact Solvency II op de onderneming heeft, hoe het distributiekanaal van de onderneming in elkaar zit, welke consequenties het provisieverbod voor de onderneming heeft enzovoort. Je kunt immers pas een goede inbreng in het bestuur hebben als je begrijpt waarover het gaat. Bovendien ben je als bestuurslid verantwoordelijk, niet

3 de onderlinge augustus / september 2013 FOV Toetsing bestuurders 3 alleen voor je eigen portefeuille, maar voor het totaal. Maar we gaan kandidaten van buiten de sector echt geen details vragen en mochten die in het gesprek toch aan de orde komen, dan hebben we liever dat iemand eerlijk zegt dat hij ze niet kent dan dat hij gaat zitten pochen. Want dat hebben we natuurlijk snel door. Wees altijd zo transparant mogelijk over jezelf en laat bijvoorbeeld zien dat je zelf goed weet waar je zwakke plekken zitten. We verwachten echt niet dat je van de hoed en de rand weet. Voorbereiding AnneMarie Smit hecht eraan het belang van het gesprek in de toetsing te benadrukken en adviseert kandidaten daarom zich daar goed op voor te bereiden. Onderlingen kunnen wat dat betreft een beroep op de FOV doen, die in dit kader een ondersteuningstool aanbiedt. AnneMarie Smit vindt het daarnaast een goed idee om kandidaat-bestuursleden visie of een mening over hebben. Wees er ook openhartig over als je vindt dat iets beter moet. Wij gaan dat echt niet met de onderneming delen, want het is een vertrouwelijk gesprek. Verdiep je erin wat er allemaal op je afkomt en waar je eigenlijk aan begint. Uiteindelijk krijg je een verantwoordelijkheid waarop je kunt worden afgerekend, ook persoonlijk. Mensen moeten zich daarom niet zozeer op het gesprek voorbereiden, maar op de functie die zij gaan vervullen. enige tijd in het bestuur te laten meedraaien, uiteraard zonder dat zij beleidsbepalend zijn of stemrecht hebben. Je kunt als kandidaat veel zelf doen, goed je voorwerk doen. Laat je voorlichten, lees het jaarverslag. Praat met de zittende bestuursleden en eventueel medewerkers, bijvoorbeeld over de strategie van het bedrijf. We verwachten in het gesprek dat mensen daar een beeld bij hebben en een Afgewezen Ongeveer 15 procent van de kandidaten komt niet door de toets. Bijna altijd blijkt pas in het gesprek dat zij niet geschikt voor de functie zijn. Soms worden er ook al vraagtekens bij het CV gezet, maar in de praktijk blijkt een CV lang niet altijd de juiste indruk te geven. In een aantal gevallen wordt al tijdens het gesprek of na een korte onderbreking besloten dat het geen zin heeft om het gesprek voort te zetten. Meestal echter wordt na het gesprek beoordeeld wat DNB ervan vindt. AnneMarie Smit: Hou verhoudt de kandidaat zich tot de rest van het bestuur? Hoe staat hij in het collectief als hij bepaalde hiaten heeft? Zijn er dan andere bestuursleden die die kennis wel voldoende hebben? Vinden we het net voldoende of valt het er net onder? Soms kunnen we dat heel snel beoordelen en soms heeft het wat meer tijd nodig en moeten we intern sparren. We hebben in ieder geval wekelijks overleg en proberen zeker de moeilijkere gevallen met meer mensen te bespreken. Bij elke toetsing zijn er minstens drie mensen die erover oordelen: degene die het gesprek voert, de toezichthouder en ik. Slechts in uitzonderingsgevallen, bijvoorbeeld als het beeld is ontstaan dat iemand in het gesprek echt niet tot zijn recht is gekomen, kan een tweede gesprek worden gevoerd. Een afgewezen kandidaat kan tegen de afwijzing in beroep gaan. Dit gebeurt dan in een formele procedure, waarin de kandidaat een zogenoemde zienswijze kan indienen. Dit gebeurt relatief weinig, zegt AnneMarie Smit, omdat mensen vaak wel inzien waarom wij hen ongeschikt hebben gevonden en overtuigd zijn door de argumenten. Bovendien is het nog mogelijk dat iemand die in eerste instantie is afgewezen, op herhaling komt nadat hij zich heeft bijgespijkerd. Maar wij zijn natuurlijk niet de selectiecommissie van

4 4 FOV toetsing bestuurders de onderlinge augustus / september 2013 de onderneming, zegt AnneMarie Smit beslist. Als een bestuur een paar keer achter elkaar iemand voordraagt die wij ongeschikt vinden, gaan we daar natuurlijk wel vraagtekens bij plaatsen. Betrouwbaarheid Een afwijzing van een kandidaat hoeft overigens niet altijd met diens kennis verband te houden. AnneMarie Smit: Wij verwachten van bestuurders en commissarissen dat zij hun rol op een bepaalde manier invullen. Het gaat dan over het dragen van verantwoordelijkheid voor het hele bestuur en de hele onderneming. Dat vraagt dan iets anders dan alleen maar inhoudelijke of technische kennis. En daarnaast heb je natuurlijk de betrouwbaarheid. Nieuwkomers in de sector worden door ons ook op betrouwbaarheid getoetst. We zien dan wel eens dat mensen het desbetreffende formulier niet goed lezen en te nonchalant invullen. Eén van de vragen gaat bijvoorbeeld over rijden onder invloed. Er moet worden opgegeven of er issues op dat gebied zijn. Een andere vraag gaat over belastingkwesties. Mensen doen daar te gemakkelijk over en denken al snel dat wij iets niet zullen bedoelen. Maar pas op, want als wij dat gaan navragen en men is daar niet open over geweest, kan het zomaar zijn dat we de betreffende persoon niet betrouwbaar vinden. Wij verwachten dat de relatie tussen bestuurders en commissarissen enerzijds en de toezichthouder anderzijds een transparante relatie is. Ook als er tijdens de rit iets gebeurt, moet dit aan ons worden doorgegeven. We gaan ervan uit dat het ook zorgvuldig gebeurt want anders kan een kleinigheid toch tot een groot probleem voor de betrokkene leiden. Na veranderingen De betrouwbaarheidstoets vindt eenmalig plaats, namelijk als iemand voor het eerst een functie in de financiële sector gaat vervullen. In principe wordt iemand ook slechts één keer op geschiktheid getoetst, tenzij diens functie ingrijpend verandert. Dan kan DNB besluiten te toetsen of betrokkene ook voor die gewijzigde functie geschikt is. AnneMarie Smit: Stel dat de onderneming een bedrijf overneemt of de bestuurder krijgt andere verantwoordelijkheden of een uitbreiding van taken, dan gaan we altijd kijken welke consequenties dat heeft. Dan kan het zijn dat we direct opnieuw gaan toetsen, maar ook dat we eerst samen met het bestuur onderzoeken of dat noodzakelijk is. Uiteindelijk hebben wij natuurlijk de verantwoordelijkheid om te beoordelen of iemand geschikt is. We kunnen zelfs besluiten dat het hele bestuur opnieuw moet worden getoetst. Stel dat door een fusie een grote, andersoortige portefeuille wordt verworven of dat de vergunning verandert, dan verandert het wettelijke kader en toetsen wij of de zittende bestuursleden dat veranderde kader begrijpen. Dit staat los van de grootte van de onderneming. Ik kan me voorstellen dat soms het idee heerst dat we strenger voor kleine ondernemingen zijn dan voor grote, maar dat is absoluut niet het geval. Ook intern, voor onszelf, waken we daarvoor. Je zou zelfs kunnen vinden dat het omgekeerde het geval moet zijn, omdat de impact van grote ondernemingen natuurlijk veel groter is. We zijn echter voor de één niet strenger dan voor de ander, maar we gaan proportioneel te werk. Een CFO bij een grote verzekeraar moet meer van verzekeren begrijpen en moet over meer onderwerpen diepgaander kennis hebben dan de bestuurder van een kleine verzekeraar met financiën in zijn portefeuille. Ontwikkelingen De geschiktheidstoetsing is momenteel verplicht voor algemene en dagelijkse bestuursleden, directieleden en commissarissen, maar nog niet voor sleutelfunctionarissen (op het gebied van compliance, risicomanagement, audit en actuariaat). Te zijner tijd zullen ook zij worden getoetst, conform de richtlijnen in Solvency II en de afspraken in het regeerakkoord, waarvoor momenteel wetgeving wordt voorbereid. Het betekent dat er heel veel werk op ons afkomt, aldus AnneMarie Smit. Ook de zittende algemene bestuursleden die nog niet zijn getoetst, worden bij de eerste herbenoeming op geschiktheid getoetst. Bovendien hebben we nog een achterstand in te halen, omdat er in het begin mogelijk wat uitstelgedrag is geweest om nieuwe bestuursleden aan te zoeken en te melden. Ook als gevolg van fusies en andere veranderingen lopen er veel toetsingen en wordt de groep alleen nog maar groter. Ergens is er natuurlijk wel een grens aan wat wij met onze capaciteit nog aankunnen. Inmiddels hebben De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten gezamenlijk een tussentijdse evaluatie van de geschiktheidstoets gehad, maar die gaf nu nog geen aanleiding tot een herziening van de beleidsregel op dit punt. Pas als er diverse veranderingen gewenst zijn, zal zo n herziening aan de orde komen. AnneMarie Smit tot slot: Soms vragen we kandidaten of besturen na een gesprek of na een procedure om feedback. Sowieso krijgen we vanuit de sector steeds meer terugkoppeling, zowel in positieve als in negatieve zin. We hebben wat dat betreft veel contact. En dat vinden we prettig, want daar kunnen we echt wat mee.

5 de onderlinge augustus / september 2013 Actualiteiten 5 Wat kost mijn kapitaal? Door Pauline Geers Aon Benfield Amsterdam Over kapitaal wordt veel geschreven en gesproken, vooral vanuit het oogpunt van Solvency II, er vanuit gaande dat Solvency II daadwerkelijk wordt geïmplementeerd, in welke vorm dan ook. In gesprekken die Aon Benfield met onderlingen voert, komt steeds meer het onderwerp kapitaaldenken aan de orde. Nu heeft een onderlinge in veel gevallen een andere visie over winst maken en het beschermen van het kapitaal dan bijvoorbeeld een beursgenoteerde verzekeraar. Maar de bedrijfseconomische uitgangspunten zouden toch gelijkwaardig moeten zijn. Bij kapitaaldenken gaat het onder andere om de vraag wat het aanhouden van kapitaal kost, of anders gezegd, welke opbrengst van het geïnvesteerde kapitaal mag worden verwacht. Of nog anders, wat is de Cost of Capital? Het verschilt per maatschappij en een klipklaar antwoord is er zelden. Het vraagstuk wordt doorgaans niet aan herverzekering gekoppeld. Ten onrechte: door herverzekering kun je het benodigde kapitaal verlagen, of juist het beschikbare kapitaal meer actief inzetten. Een onderlinge int premies en betaalt schades. Er worden voorzieningen getroffen om de toekomstige schadelast afdoende te dekken. Om de solvabiliteitspositie te waarborgen, is kapitaal nodig, vermogen om in een extreem scenario het voortbestaan van de onderlinge niet in gevaar te brengen. Maar hoeveel kapitaal is genoeg? En welke vergoeding moet aan dit kapitaal worden toegewezen? Hierbij geldt de afweging: wat kost het om eigen kapitaal in te brengen tegenover de kosten voor het aantrekken van vreemd kapitaal, versus het vrijspelen van eigen kapitaal door herverzekering, rekening houdend met de kosten van herverzekering. Herverzekering wordt door de meeste onderlingen ingekocht vanuit het oogpunt van risico-overdracht, of nu een brandportefeuille wordt afgedekt of een inkomensportefeuille. De grotere risico s worden afgetopt op een gewenst niveau, het risico boven de limiet wordt opgepakt door de herverzekeraar. Hierdoor wordt het jaarresultaat van de onderlinge beschermd tegen ongewenste negatieve uitschieters. Om het kapitaal te beschermen tegen een scenario dat bijvoorbeeld 1 keer per 200 jaar voorkomt, wordt een catastrofecontract ingekocht. We zien een beweging in de markt dat herverzekering meer en meer wordt ingekocht vanuit kapitaaldenken, naast de traditionele risico-overdracht. Herverzekering is niet gratis, er moet herverzekeringspremie worden betaald voor de over te dragen risico s. Daar tegenover staan de schades die bij de herverzekeraar kunnen worden verhaald. De daadwerkelijke kosten van herverzekering, de Cost of Reinsurance, zijn dus de premies minus de schades die kunnen worden verhaald, minus eventueel het commissieloon bij proportionele contracten, dat de verzekeraar ontvangt van de herverzekeraar. Uiteraard moeten die kosten van herverzekering wel inzichtelijk worden gemaakt. Aon Benfield maakt dit inzichtelijk middels een stochastisch model en de uitkomsten daarvan worden weergegeven in een eenvoudig te lezen overzicht, inclusief de impact op het netto resultaat en het kapitaal. Een voorbeeld: stel dat de herverzekeringskosten 5% bedragen van de bruto premie, en de kosten voor het zelf aanhouden van kapitaal 7%. Dan kan economische waarde worden gecreëerd door het inkopen van herverzekering omdat de kosten voor het zelf aanhouden van het benodigde kapitaal hoger zijn dan het vrijspelen van kapitaal middels risico-overdracht, verhoogd met de herverzekeringskosten. Dit kan worden bereikt door de structuur of vorm van het herverzekeringscontract te wijzigen. Als men over kosten van herverzekering spreekt, moeten dus de kosten onderaan de streep worden bekeken, en niet enkel de herverzekeringspremie. Het afzetten van deze kosten tegen de kapitaalskosten kan interessante inzichten geven. Uitspraken als wij hebben bijna geen herverzekering nodig want we hebben kapitaal genoeg, geven ons te denken. Ook herverzekeringsprogramma s die al jarenlang hetzelfde zijn zonder een efficiëntie-toets, wekken onze interesse. Een hoog eigen behoud hoeft niet direct efficiënt te zijn. En een hoge solvabiliteitsratio ook niet. Er zijn meer manieren om solvabel te zijn, zonder een hoge kapitaalspositie aan te houden. Het periodiek laten toetsen of het herverzekeringscontract wel efficiënt werkt, is daarom een kwestie van noodzakelijk onderhoud.

6 6 Interview FOV de onderlinge augustus / september 2013 Niet van de armen Het Onderling Fonds Sliedrecht weet zich al 110 jaar te handhaven in soms toch geen gemakkelijke tijden. Momenteel worstelt het fonds met toegenomen kosten, beperkte beleggingsmogelijkheden door de extreem lage kapitaalrente, een moeizame verhouding met de Belastingdienst en toenemende eisen van de toezichthouders DNB en AFM. Een gesprek hierover met Jan van Es, voorzitter, en Jan van der Sluijs, secretaris van het Onderling Fonds Sliedrecht. Op zich gaat het redelijk goed met het Onderling Fonds Sliedrecht. De afgelopen decennia hebben een behoorlijke groei laten zien, zij het dat die grotendeels tot stand kwam tot voor vijf jaar geleden door een verhoging van alle premievrije polissen bij de verdeling van het jaarresultaat. Daardoor kwam er jaar in jaar uit, in de vorm van koopsommen, zo n euro verzekerd kapitaal bij. Nu dat momenteel niet meer kan, waarover zo meteen meer, mist het fonds de mooiste reclame die het kon hebben en moet er beduidend meer aan de naamsbekendheid worden gewerkt. Dit is bovendien noodzakelijk omdat de concurrentie aanmerkelijk groter is dan in het verleden. Tot in de jaren tachtig had het fonds min of meer een monopoliepositie in het Sliedrechtse, maar nu is merkbaar dat ook banken, overige verzekeraars en tussenpersonen vergelijkbare producten aanbieden. Het Onderling Fonds Sliedrecht is echter nog steeds een begrip in de regio en het leeft onder de bevolking, maar gevraagd naar de financiële stand van zaken verzucht secretaris Jan van der Sluijs dat het fonds achteraf gezien andere beslissingen had moeten nemen. Voor mij is dat wel duidelijk, zo zegt hij. Beleggingen Jan van der Sluijs doelt met zijn bezorgdheid vooral op de beleggingsportefeuille van het fonds. De voorziening voor verzekeringsverplichtingen van het fonds bedraagt momenteel ruim euro. Dit bedrag moet op een verantwoorde manier worden belegd. Jaren geleden is besloten de portefeuille om de tien jaar te schonen, hetgeen neerkomt op de keuze van andere obligaties. Daar hebben we ons, achteraf gezien, zwaar in vergist, licht Van der Sluijs toe. Een schrale troost is dat we niet de enige zijn. In 1993 hebben we nog in Nederlandse staatsobligaties met een rente van 7,5 procent kunnen beleggen, iets meer dan we normaal doen om een grotere spreiding te krijgen. Deze belegging hebben we gelukkig nog, de looptijd is dertig jaar, dus tot We hebben toen heel serieus besproken of we een dubbele portie moesten aankopen, want 7,5 procent was toch een prachtig percentage. Maar we hebben toen besloten dat niet te doen, want stel je eens voor dat er in 2023 in Nederland Japanse toestanden zouden zijn, waarbij je dus bij wijze van spreken geld zou moeten meebrengen wilde je geld sparen. Achteraf kun je zeggen, gelet op de rente die je nu op een staatslening krijgt: hadden we dat toch maar gedaan.

7 de onderlinge augustus / september 2013 Interview FOV 7 Vanuit de Werkliedenvereniging Algemeen Belang, opgericht te Sliedrecht in 1898, werd vijf jaar later, in 1903, de Algemeene Sliedrechtsche Vereeniging tot wederkeerige Verzekering van Gelden bij Overlijden opgericht. Doel van de vereniging was de inwoners van Sliedrecht, hardwerkende mensen die er alles aan deden om niet van de armen begraven te moeten worden, een waardige uitvaart te bieden. De oprichter was Jan Boer, molenbaas op een baggermolen van Adriaan Volker, toen nog een van de grootste baggerbedrijven in de wereld. Wellicht heeft de familie Volker, waarvan destijds de enorme rijkdom alleen maar bij benadering kon worden geschat, voor het startkapitaal van het fonds gezorgd. Zeker is dit niet, want goede werken van de familie vonden veelal in stilte plaats. Momenteel zijn bij het Onderling Fonds Sliedrecht zo n polissen afgesloten en bedraagt het verzekerd kapitaal ruim 22 miljoen euro. Bij het fonds werken twee medewerksters parttime op het kantoor in Sliedrecht en bovendien een vertegenwoordiger in de buitendienst. Rekenrente Deze beleggingsperikelen spelen tegen een achtergrond van voortdurende strijd met de Belastingdienst over de te hanteren rekenrente. Het fonds heeft altijd op safe willen spelen door een zo groot mogelijke voorziening voor verzekeringsverplichtingen aan te houden en door de voorschotpremies op verouderde (en daarom veilige ) sterftetafels en een rekenrente van 3 procent te baseren. Toen de Belastingdienst in 1990 stelde dat de voorziening te groot was ten opzichte van de verplichtingen, waardoor een uitkering aan de leden moest worden gedaan (waarover dan wel eerst 35 procent vennootschapsbelasting zou moeten worden betaald), koos het fonds voor een andere weg en verhoogde het verzekerd kapitaal zonder de voorziening voor verzekeringsverplichtingen en de voorschotpremie te verhogen. Wel kwam het fonds er niet onderuit een meer recente sterftetafel te hanteren, evenals een rekenrente van 4 procent. Van der Sluijs: Wij werden daartoe door de Belastingdienst gedwongen en dat is de grootste fout die is gemaakt. Wij hadden het aardig kunnen riemen als we die 3 procent rekenrente hadden mogen blijven hanteren. Ik heb ervan wakker gelegen, want je praat over gigantische bedragen. Je denkt: 3 of 4 procent, wat is dat nou voor een verschil? Maar je praat wel over 30 à 40 procent! Voorzitter Jan van Es: We hebben destijds zelfs brieven naar De Nederlandsche Bank gestuurd met het verzoek ons te helpen. En een aantal jaren later moesten we weer terug van 4 naar 3 procent rekenrente. Wat voor onkosten we niet hebben moeten maken voor de invoering van die nieuwe sterftetabellen, dat is een vermogen geweest. En wat we eerder aan de leden hadden uitgekeerd, hadden we toen eigenlijk weer terug moeten vragen. Solvency II Deze vraagstukken raken natuurlijk de solvabiliteit van het fonds en die betreft niet alleen de voorziening voor verzekeringsverplichtingen, maar ook de extra reserve ofwel het eigen vermogen van het fonds. Dit eigen vermogen bedraagt nu bijna euro. We zitten met het Solvency II-gebeuren in onze maag, licht Jan van Es toe. Als we een pasgeborene nu verzekeren, moeten we wel kunnen uitkeren als hij of zij honderd wordt en daarom vallen we in het zwaarste regime. Dat is ook goed, het is goed dat daar controle op is. Alleen moeten we volgens Solvency II wel 3,7 miljoen in de pot hebben, bovenop de voorziening voor verzekeringsverplichtingen, en dat hebben we niet. Het is geld van de leden, vinden wij, en alle winst horen we eigenlijk uit te keren. In de laatste ledenvergadering is dat een grote discussie geworden. Vorig jaar hadden we goed geboerd en daarom wilden de leden een terugbetaling en een bijschrijving van het verzekerd kapitaal zien. Maar gelet op de eisen die in de toekomst worden gesteld, houden we dat graag in reserve. Overigens weten we niet welke eisen De Nederlandsche Bank precies gaat stellen. Solvency II wordt telkens uitgesteld, nu al tot 2016 en je hoort ook in de wandelgangen dat de invoering pas in 2018 of nog later zal plaatsvinden. Jan van der Sluijs: We hebben in de statuten bepaald dat als er winst wordt gemaakt, 10 procent van de jaarlijkse storting in de voorziening voor verzekeringsverplichtingen naar de extra reserve gaat, oftewel het eigen vermogen. En dat eigen vermogen moet coûte que coûte, of we nou een grote of een kleine organisatie zijn, minimaal 3,7 miljoen zijn. Maar het is nu maar acht ton Klein plus klein Hoe dit vraagstuk moet worden opgelost, is nog geen uitgemaakte zaak. Internationaal ligt dat ook moeilijk, zegt Jan van der Sluijs. In Frankrijk bijvoorbeeld zijn er veel coöperaties, zeker op het gebied van landbouw, en die zitten ook met die hogere eisen. Die doen ook niets anders dan pleiten in Brussel voor een vrijstelling of wat dan ook. Jan van Es: Soms denk ik wel eens dat De Nederlandsche Bank af wil van de kleine onderlingen. Daar is best wat voor te zeggen, want als je twee kleintjes samenvoegt, houd je dezelfde kosten voor de accountant, de actuaris enzovoort. Maar twee kleintjes bij elkaar, geven nog geen grote onderlinge. Mochten we toch tot een of andere vorm van samenwerking of overname komen, dan zeg ik, op persoonlijke titel, te hopen dat dit dan leidt tot een verhoging van het verzekerd bedrag, zonder premieverhoging. Dat is dan het beste wat we voor de leden kunnen doen. Zover is het overigens nog niet. Een eerder voorstel voor een fusie, jaren geleden, inclusief een bijschrijving voor de leden, werd door de ledenvergadering afgewezen. Voor de voorzitter destijds de grootvader van de huidige voorzitter die de derde Van Es-praeses in lijn is was het de reden om zijn functie neer te leggen. En nu in deze tijd zitten we met hetzelfde probleem: hoe moeten we verder?! aldus Jan van Es tot slot.

8 8 Activiteiten FOV de onderlinge augustus / september 2013 Activiteiten FOV Nyenrode cursus jaargang 9 editie 12 van start Op 16 september is de 12e editie van de Nyenrode cursus voor beleidsbepalers van onderlinge verzekeraars van start gegaan. De cursus is met 22 deelnemers weer volledig ingetekend. Het programma, dat vier volle dagen bestrijkt en een keur van onderwerpen behandelt, zoals bestuurlijke inrichting en verhoudingen, toezicht door DNB, herverzekering, geschiktheid en deskundigheid etc. wordt op 7 oktober met een praktijktoets afgesloten. Preventiedag 2013 in het teken van waterschade De jaarlijkse Preventiedag vindt plaats op 13 november 2013 in het Openluchtmuseum te Arnhem. Het thema van dit jaar is wateroverlast. Onder de titel Natte voeten worden diverse oorzaken van wateroverlast belicht. Daarnaast worden er praktische inspectie-aandachtspunten en mogelijke preventiemaatregelen besproken. Belangstellenden kunnen zich tot 18 oktober 2013 aanmelden via info@fov.nl. Schadecorrespondentendag De schadecorrespondentendag die de bij de FOV aangesloten schepenverzekeraars jaarlijks organiseren, vond dit keer - heel toepasselijk - op het water plaats. Onder nazomerse omstandigheden scheepten medewerkers van de Efm, Vereniging Noord Nederland, Oranje Verzekeringen en SON Scheepsverzekeringen op 18 september in Koudum in. Van daaruit werd per skûtsje een dagtocht door Friesland gemaakt, met diverse stops onderweg en een barbecue tot besluit. Het evenement was zeer geslaagd en draagt bij aan de goede onderlinge verstandhouding en daarmee aan een adequate schadeafhandeling in zaken waar onderlingen samen bij betrokken zijn. FOV-model Kapitaalbeleid In 2013 heeft DNB een uitvraag gedaan over het kapitaalbeleid van verzekeraars. Dit heeft geleid tot de vaststelling dat er in een aantal gevallen nog verbeteringen nodig zijn. Verzekeraars hebben tot 1 december 2013 de tijd om hun kapitaalbeleid op voldoende kwalitatief niveau te brengen. Om de leden behulpzaam te zijn bij het vormgeven van het kapitaalbeleid heeft de FOV een Model Kapitaalbeleid ontwikkeld. De uitgangspunten van het model zijn met DNB afgestemd. Deze gaf aan dat het model als leidraad kan dienen maar dat met name wordt beoordeeld of de individueel gehanteerde normen passend en realistisch zijn. Het FOV-model geeft aandacht aan het beleid (het bepalen van normen en risico s) en het management van het kapitaal (monitoring en maatregelen). Maatschappijen die volgens Solvency II rapporteren, mogen hun kapitaalbeleid vanaf 2014 integreren in de ERB (ORSA). Voorwaarden zijn dat de gekozen grondslagen van het kapitaal-beleid gelijk zijn aan die van de ERB en dat alle onderdelen van het kapitaalbeleid in de ERB worden meegenomen. Omdat een standaard ERB geen specifieke managementacties op het gebied van kapitaalbeleid in zich houdt, is het FOV-model ook voor deze maatschappijen toepasbaar. Het model is te vinden op de FOV-site. Wijzigingswet financiële markten 2015 De FOV heeft deelgenomen aan een marktconsultatie van het ministerie van Financiën. Deze consultatie betrof het wetsvoorstel Wijzigingswet financiële markt In de reactie op dit voorstel spreekt de FOV zich uit tegen een geschiktheidstoets voor risicobepalende medewerkers van een financiële instelling. De FOV meent dat een dergelijke toets voorbij gaat aan de verantwoordelijkheid van de organisatieleiding, die zelf al wordt getoetst. Het wetsvoorstel houdt een strikte scheiding in tussen controle en advies door een accountant. Ten aanzien hiervan heeft de FOV gevraagd om een nuancering van deze scheiding, vooral in het belang van kleinere entiteiten, waarvoor de beoogde maatregel nodeloos tot extra kosten leidt. In het wetsvoorstel komt voorts tot uiting dat de overheidsbijdrage aan het toezicht komt te vervallen. Dit wordt als een voldongen feit beschouwd. De FOV wijst er wel op dat de kosten van het toezicht de laatste jaren sterk zijn toegenomen (vanaf 2000 met

9 de onderlinge augustus / september 2013 Activiteiten FOV 9 Waar treffen wij elkaar? Themabijeenkomst Interne auditfunctie in de praktijk 27 september 2013 Themabijeenkomst Nieuwe vakbekwaamheidseisen 8 oktober 2013 Themabijeenkomst Mantelovereenkomst pensioenen 14 oktober 2013 Preventiedag Wateroverlast 13 november 2013 PE-cursus Strategie en goed bestuur 19 november 2013 (1 daagse cursus) Strategie en goed bestuur 27 november 2013 Strategie en goed bestuur 28 november 2013 Strategie en goed bestuur 4 december 2013 Regionale bijeenkomsten Toetsing DNB / social media nov. / dec ruim 300%) en dat er waarborgen moeten komen voor een strikte begrotingsdiscipline en toezicht op efficiency. Een diploma- en/of persoonsregister voor de financiële branche tot slot kan niet op instemming van de FOV rekenen omdat belanghebbenden daar geen gebruik van zullen maken terwijl ook hiervoor geldt dat de kosten van naleving en toezicht slechts verder zullen toenemen. Themabijeenkomst interne audit De interne auditfunctie is een verplicht onderdeel van de beheerste bedrijfsvoering voor verzekeraars. Het is daarnaast één van de sleutelfuncties binnen Solvency II, die onafhankelijk van andere functies moet worden ingericht. In de praktijk blijkt het inregelen van de interne auditfunctie geen eenvoudige aangelegenheid. Dat geldt zowel ten aanzien van de te kiezen thema s als de omvang van een interne audit. De praktijk laat uiteenlopende uitwerkingen zien. In 2012 heeft de FOV een tweetal themabijeenkomsten over de interne auditfunctie georganiseerd. Uit die bijeenkomsten is een werkgroep voortgekomen die een mogelijke invulling van de interne audit voor kleine verzekeraars heeft opgeleverd. Er is een beschrijving (model) opgesteld waarin de functie en taken worden omschreven. De FOV heeft het model verder uitgewerkt en met DNB afgestemd. Dit model is inmiddels verspreid onder de leden. Het functioneren van de interne auditfunctie en het model zal in de praktijk verder zijn vorm moeten krijgen. De FOV heeft in dit kader op basis van dit model een audit laten uitvoeren. Hierbij is samengewerkt met Willem Vliem van VCO&T. Zijn ervaringen kwamen aan de orde tijdens een themabijeenkomst op 27 september 2013 in Bunnik. Daar hadden zich 53 belangstellenden voor ingeschreven. Naar aanleiding van de bijeenkomst wordt een projectvoorstel ontwikkeld waar onderlingen op kunnen inschrijven. FOV lanceert Toolkit Communicatie Op het terrein van marketing is voor onderlinge verzekeraars nog veel te doen. Onderlingen hebben het voordeel van een bedrijfsmodel en werkwijze die naadloos in de huidige tijd passen. De FOV heeft ter ondersteuning van de marketing een Toolkit Communicatie samengesteld. Deze toolkit bevat een aantal standaardteksten voor een publieksbrochure, een basistekst voor op de website van een onderlinge en brieven die worden verzonden in verband met acceptatie van een verzekering, uitkering van schade, uittreden van een lid en een uitnodiging voor een ledenvergadering. De toolkit bevat ook een powerpointpresentatie gericht op de medewerkers van een onderlinge. In die presentatie wordt een overzicht van de verzekeringsmarkt gegeven en de prominente plaats die onderlingen daarbij innemen. De presentatie dient er ook voor om medewerkers het onderlinge gedachtegoed bij te brengen. De presentatie kan overigens door de FOV worden verzorgd. De teksten van de diverse documenten zijn vastgelegd op een CD, waarvan Chris van Toor op 13 september het eerste exemplaar aan de FOV-voorzitter Rob Kamphuis uitreikte. De toolkit kan kosteloos worden aangevraagd bij de FOV via info@fov.nl. Via dit mailadres kan ook informatie over een bedrijfspresentatie worden opgevraagd.

10 10 Actualiteiten de onderlinge augustus / september 2013 Actualiteiten Brandverzekeraars hebben een slecht eerste half jaar Zeker in het tweede kwartaal van 2013 waren er grote branden met hoge schadelasten. In het tweede kwartaal deden zich veertig grote branden (met een schade van minimaal één miljoen euro) voor in Nederland, met een totaal geraamde schade van 171,5 miljoen euro. Dat blijkt uit het grote branden-overzicht dat NIVRE ieder kwartaal samenstelt. De schadelast over het tweede kwartaal is de op twee na grootste schadelast sinds In vergelijking met het eerste kwartaal van 2013, waar de schadelast ongeveer 99 miljoen euro bedroeg, is de schadelast over het tweede kwartaal opvallend. In het tweede kwartaal waren er drie klappers met een schadelast tussen de zestien miljoen en vijftig miljoen euro. In het eerste kwartaal van 2013 was de schadelast over 35 grote branden een record en samen met het record van 171,5 miljoen over het tweede kwartaal, staat 2013 tot dusver te boek als het jaar waarin in de eerste zes maanden de meeste miljoenenbranden hebben plaatsgevonden in de afgelopen tien jaar. Meeste branden wederom in Noord-Brabant De grootste brand deed zich voor op 4 juni in een Broodfabriek in Oldenzaal, met een schade van zo n 50 miljoen euro. Op de tweede plaats staat een brand in Enschede in een drukkerij met een geraamde schade van twintig miljoen euro. De meeste branden deden zich voor in de provincie Noord-Brabant (12), gevolgd door Groningen (6) en Overijssel (5). In Zeeland vond in het eerste kwartaal geen enkele grote brand plaats. Wet- en regelgeving Onderzoek naar verplichte omzetting woekerpolissen Minister Dijsselbloem (Financiën) gaat onderzoeken of verzekeraars kunnen worden verplicht om zogeheten woekerpolissen om te zetten. De minister deed deze toezegging in een vergadering van de Commissie Financiën over het flankerend beleid voor beleggingsverzekeringen. Dinsdag deed Vereniging Eigen Huis (VEH) een oproep om omzetting van dure en complexe beleggingsverzekeringen te verplichten. Uit onderzoek onder VEH-leden blijkt dat veel huizenbezitters niet de stap wagen naar een adviseur om de betreffende polis om te laten zetten. Klanten met een beleggingshypotheek kunnen hierdoor volgens VEH aan het einde van de loop tijd met een fors financieel tekort te maken krijgen. Verplichte omzetting Dijsselbloem heeft aangegeven een verplichte omzetting samen met de verzekeraars te gaan onderzoeken maar stelt tegelijkertijd dat het juridisch nog niet eenvoudig ligt. De VVD en D66 hebben op voorhand bedenkingen bij het voorstel en wijzen er onder meer op dat een verplichte omzetting door verzekeraars er toe kan leiden dat de klant een niet passend product in de maag krijgt gesplitst. Tandje bijzetten De minister gaf verder in de commissievergadering aan te verwachten dat verzekeraars nog een tandje bijzetten in de afwikkeling van de woekerpolisaffaire. Hij denkt daarbij in het bijzonder aan mensen met een verwachte negatieve eindwaarde op hun polis, die bestemd was voor de oude dag of de aflossing van de hypotheek. Verzekeraars mogen het wat Dijsselbloem betreft in zo n geval niet laten bij een briefje. Tweede Kamer blokkeert PEsysteem Dijsselbloem De Tweede Kamer vindt dat het nieuwe vakbekwaamheidbouwwerk een forse lastenverzwaring voor financieel adviseurs met zich meebrengt en verzoekt de regering daarom vóór 1 december met voorstellen te komen die het bouwwerk minder streng maken, waaronder het verplichte PE-examen. Deze voorstellen dient de regering in overleg met de brancheorganisaties op te stellen. Een versoepeling van het vakbekwaamheidbouwwerk mag niet ten koste gaan van de kwaliteit, zo is opgenomen in de motie die woensdag met algemene stemmen door de Tweede Kamer is aangenomen. De Kamer stelt ook nadrukkelijk vast dat een verplicht periodiek examen voor PE strenger is dan in vergelijkbare beroepsgroepen. De verenigde brancheorganisaties Adfiz, CFD, NVF, NVGA en OvFD zien met het aannemen van de motie een kroon geplaatst op hun langdurige lobbyactiviteiten. Deze werden gesteund door meer dan ondertekenaars van de petitie Stop verplichte examinering van Wft PE. Er zijn goede alternatieven mogelijk ter vervanging van het periodieke PE-examen waarbij de kwaliteit van permanente educatie wordt gegarandeerd. Bijvoorbeeld door een verlenging van de examentermijn of door in plaats van het examen een register in te richten met tuchtrecht op het actueel houden van de vakbekwaamheid met een puntensysteem. Wij gaan aan de slag om deze alternatieven uit te werken, aldus de lobbyisten. Nog meer succes Zeer verheugd zijn de organisaties ook dat de Kamer heeft willen luisteren naar hun protest tegen het direct aan adviseurs doorbelasten van alle kosten voor de uitvoering van de regelgeving voor vakbekwaamheid en de examenbank. Via een amendement van het CDA heeft de Kamer deze mogelijkheid geblokkeerd. Het amendement heeft tot gevolg dat kosten alleen kunnen worden doorbelast aan exameninstituten en niet direct aan personen.

11 Wel of geen BTW? De FFP mist in de notitie van de Kennisgroep het antwoord op de vraag wanneer een nota voor financieel advies wel of niet onderhevig is aan BTWheffing. Financiële dienstverleners moeten zich daarom nog altijd vasthouden aan een brief van de minister van Financiën uit Daarin staat dat indien het advies van een financieel adviseur niet leidt tot totstandkoming van een contract waarbij een consument een financieel product aanschaft, de nota belast is. Een de rgelijk onderscheid leidt tot een ongewenste fiscale prikkel om tot aanschaf van financiële producde onderlinge augustus / september 2013 Actualiteiten 11 Kwaliteit en toezicht AFM publiceert agenda 2014 De AFM heeft haar concept-agenda voor 2014 gepubliceerd. Daarin staan de voorlopige plannen voor het komende jaar. Op basis van een analyse van externe ontwikkelingen laat de AFM weten dat het in 2014 negen toezichtthema s continueert: 1. Productaanbieders stellen het belang van de klant centraal 2. Kwaliteit van financiële dienstverlening is beter 3. Kwaliteit van vermogensopbouw is beter 4. Financiële dienstverlening aan zakelijke partijen is passend 5. Pensioenuitvoerders geven overzicht en inzicht in de hoogte en risico s van pensioenen 6. De kwaliteit van governance, verslaggeving en accountantscontrole gaat omhoog 7. De effectenmarkten functioneren eerlijk en efficiënt en de infrastructuur blijft bestendig 8. Gedragstoezicht draagt bij aan stabiliteit van het financiële stelsel 9. Schadelijk gedrag en financiële criminaliteit nemen af In mei 2013 heeft de AFM de markt gevraagd om mee te denken met de plannen voor Daarop zijn verschillende reacties ontvangen. Ook heeft de toezichthouder gesprekken gevoerd met verschillende marktpartijen, belangenorganisaties en collega-toezichthouders. De reacties en gesprekken zijn zeer nuttig geweest en hebben wij meegenomen bij het opstellen van onze plannen, laat de AFM weten. AFM start onderzoek naar serviceabonnementen De AFM gaat de komende maanden onderzoeken hoe advieskantoren omgaan met het provisieverbod. Daarbij gaat het vooral om de omgang met serviceabonnementen. Aanleiding voor het onderzoek is een 160-tal meldingen van consumenten die abonnementen soms dwingend krijgen opgelegd en die zich in een aantal gevallen afvragen of zij niet dubbel voor de dienstverlening betalen. Dit doet zich in het bijzonder voor bij producten die voor 1 januari 2013 zijn afgesloten en waarvoor nog provisie is betaald. Als nadere dienstverlening met betrekking tot deze producten tot een nota leidt, is het de vraag of daarvoor niet reeds met de provisie is betaald. Volgens de AFM is het laatste niet noodzakelijkerwijs het geval maar moeten advieskantoren duidelijk zijn over welke dienstverlening bij welke nota hoort. De AFM is alert op misbruik, het bewust dubbel laten betalen van werkzaamheden is onacceptabel. Binnenkort publiceert de AFM haar eerste ervaringen met het provisieverbod. Dat wordt geen handboek maar een bundeling van veelgestelde vragen over het provisieverbod. Op basis van een aantal principes zal de AFM een standpunt bij de diverse vragen innemen. TNO roept op tot innovatie van de verzekeringsbranche In opdracht van het Verbond van Verzekeraars heeft TNO de verzekeringsbranche doorgelicht. Uit het rapport dat inmiddels is uitgebracht, blijkt een sterke noodzaak tot innovatie. Het instituut bracht meer dan 130 trends in beeld waar de sector mee te maken krijgt en waar een antwoord op gevonden zal moeten worden. Voorbeelden van trends zijn medische innovaties met een veel langere levensduur als gevolg, ontwikkelingen op het gebied van big data, de opkomst en nieuwe mogelijkheden van social media en de gevolgen daarvan voor bijvoorbeeld marketing, riskmanagement of het organiseren van andere vormen van solidariteit. Volgens TNO heeft het instituut nog nooit een sector meegemaakt die zo breed door de externe omgeving werd geraakt. Tegelijkertijd concludeert het onderzoeksinstituut dat de sector nog onvoldoende voeling met de technologische ontwikkelingen heeft. Verzekeraars moeten hun anticiperend vermogen versterken, aldus TNO. Om de urgentie voor innovatie te borgen, maakt het Verbond van Verzekeraars zich sterk voor het oprichten van een speciaal innovatielab. Klantbelang Provisieverbod levert fiscus 1 miljard op De fiscus houdt aan het provisieverbod meer dan 1 miljard over. De fiscale wetgeving zorgt voor een nodeloze verhoging van de advieskosten. Dat zegt de Vereniging FFP die ruim gecertificeerd financieel planners vertegenwoordigt. De vereniging gaf onlangs duidelijkheid over hoe financiële dienstverleners en hun klanten fiscaal om moeten gaan met het provisieverbod. In die notitie stelt de Kennisgroep dat kosten voor financieel advies rond complexe producten niet langer fiscaal aftrekbaar zijn voor de inkomstenbelasting. Vergoedingen voor financiële adviseurs maken niet langer onderdeel uit van het voor de inkomstenbelasting relevante begrip premie of inleg. Voorheen was dit in de vorm van provisie wel het geval en waren deze advieskosten dus net als de premie of de inleg zelf - fiscaal aftrekbaar, aldus de FFP die vindt dat het provisieverbod niet bedoeld is om extra fiscale opbrengsten te genereren. Dat is nu wel het geval, op diverse manieren. Zo konden aanbieders van financiële producten de provisiekosten (op jaarbasis 1,5 mld) voorheen verrekenen met de te betalen vennootschapsbelasting. Het vervallen van deze mogelijkheid levert de fiscus 375 mln op. Tegelijkertijd kunnen belastingbetalers de advieskosten rond deze producten niet langer in aftrek brengen, waardoor de fiscale opbrengst met nog eens circa 600 mln toeneemt.

12 12 Actualiteiten de onderlinge augustus / september 2013 ten over te gaan. Bovendien laat dit zowel adviseur als klant enige tijd in onzekerheid over de hoogte van een factuur. Diezelfde onduidelijkheid bespeurt de FFP omtrent de nota voor hypotheekadvies. De Kennisgroep rept met geen woord over de advieskosten bij hypothecaire leningen. Die zijn volgens de huidige wetgeving nog wel eenmalig aftrekbaar als kosten voor het afsluiten van een hypotheek. Als de nu vastgestelde lijn voor levensverzekeringen, bankspaarproducten en arbeidsongeschiktheidsverzekeringen wordt doorgetrokken, komt ook de aftrekbaarheid van hypotheekadvieskosten op de tocht te staan. Gemaximeerde aftrekpost De Vereniging FFP pleit ervoor dat consumenten de kosten van financieel advies in mindering mogen brengen op hun jaarlijks belastbaar inkomen. De factuur zou tevens vrijgesteld moeten zijn van BTW-heffing. De aftrekpost kan gemaximeerd worden, bijvoorbeeld tot een bedrag van per jaar. Bovendien kan de fiscale regeling beperkt worden tot die financiële dienstverleners die staan ingeschreven in de Wft-vergunningregisters, zoals die worden bijgehouden door de AFM. Dit voorkomt dat de fiscale gelijkstelling mogelijk een onverwachte en ongewenste uitstraling heeft naar adviespraktijken buiten de financiële sector. vijf belangrijke trends voor de verzekeringsmarkt 2013 Aan het begin van 2013 benoemt Baken Adviesgroep 5 belangrijke trends voor de verzekeringsmarkt. Deze trends zijn: 1. Toenemende prijsconcurrentie op adviestarieven 2. Data-gedreven besluitvorming wordt steeds belangrijker 3. Belang Internet blijft toenemen 4. Versterkte aandacht voor duurzaamheid 5. Smartphone en tablet worden steeds belangrijker De trends worden hieronder in het kort beschreven. 1. Toenemende prijsconcurrentie op adviestarieven De prijsconcurrentie op adviestarieven neemt toe. Als gevolg van de inwerkingtreding van het provisieverbod, worden er voor alle complexe producten losse tarieven gerekend worden aan consumenten voor advies. Deze tarieven staan direct al onder een neerwaartse druk. Onafhankelijke tussenpersonen concurreren op de tarieven met banken en verzekeraars, en de banken hebben inmiddels al scherpe tarieven voor hypotheekadviezen in de markt gezet. Daarnaast ontstaan de eerste executiononly-tarieven voor complexe producten, waarbij de consument slechts een kennis- en ervaringstoets hoeft te doorlopen. Tenslotte wordt prijsconcurrentie aangewakkerd door vergelijkingssites voor adviestarieven. 2. Data-gedreven besluitvorming wordt steeds belangrijker Meten is weten. De consument gebruikt steeds meer informatie om tot een keuze te komen en er is steeds meer informatie beschikbaar over het keuze(bepalende) gedrag van consumenten. Zowel in de markt als in de eigen systemen van bedrijven. Het gebruik van deze data wordt ook steeds belangrijker. Door data goed te analyseren en te gebruiken kan op een onderscheidend manier een betere maatwerk proposities geleverd worden en meer gestuurd worden op de meest waardevolle klanten. Bekende toepassingen zijn customer relations management (CRM) en data mining. Consumenten zijn steeds meer self-directed en zoeken eerst zelf naar informatie op Internet alvorens verder actie te ondernemen. Social media spelen een belangrijke rol 3. Belang Internet blijft toenemen Het aantal vergelijkingssites en het gebruik ervan blijft toenemen. Een voorbeeld is OTOdirect.nl, een vergelijkingssite voor autoverzekeringen, die netto tarieven vergelijkt. Een ander voorbeeld is een vergelijkingssite voor adviestarieven voor producten die onder het provisieverbod vallen. De omzet van Independer, de grootste vergelijkingssite voor verzekeringen is in 2012 gestegen met 42%. Ook traditionele intermediairverzekeraars zoals Nationale-Nederlanden, Delta Lloyd en Aegon bieden steeds meer mogelijkheden om online risico s in te schatten en verzekeringen te sluiten. Consumenten zijn steeds meer self-directed en zoeken eerst zelf naar informatie op Internet alvorens verder actie te ondernemen. Social media spelen een belangrijke rol bij de informatieverzameling door consumenten op Internet. 4. Versterkte aandacht voor duurzaamheid Consument en bedrijven hebben minder te besteden. De aandacht ligt op kostenbesparing. Energiekosten zijn de laatste jaren sterk gestegen, zowel de aardgasprijzen als de benzinekosten. Consumenten kopen daardoor steeds kleinere en zuinigere auto s. Tegelijkertijd is zonne-energie een belangrijk thema bij consumenten. Energiezuinige gebouwen zijn belangrijk voor bedrijven. Ook het maatschappelijk belang weegt mee. Bij vrijwel alle grote bedrijven is er inmiddels naast een algemeen en sociaal jaarverslag nu ook een duurzaamheid jaarverslag beschikbaar om uit te leggen aan consumenten hoe invulling gegeven wordt aan duurzaamheid. 5. Smartphone en tablet worden steeds belangrijker Halverwege 2012 was het gebruik van de smartphone gestegen tot 58% ten opzichte van 42% een jaar ervoor. Begin 2010 had nog slechts 22% van de Nederlanders een smartphone. De meest gebruikte smartphone is Samsung met Android als besturingssysteem, gevolgd door de iphone (10%) met ios als besturingssysteem. Daarnaast worden Nokia en HTC veel gebruikt. Tweederde van de smartphone gebruikers gaat niet zonder telefoon de deur uit. Relatief gebruiken jongeren meer een smartphone en ouderen meer een tablet. Ongeveer 23% van de Nederlanders had medio 2012 een tablet, een verdubbeling ten opzichte van Alle grote banken hebben inmiddels een

13 de onderlinge augustus / september 2013 Actualiteiten 13 app, waarmee een bankrekening beheerd kan worden. Sinds eind 2011 is er ook een autoschade-app (Mobielschademelden.nl), ontwikkeld door het Verbond van Verzekeraars. Inmiddels zijn er ongeveer downloads van de app, met name via Apple. Er is ook een Android versie. Per maand zijn er ongeveer 250 tot 300 schademeldingen en hierin is een stijgende lijn te zien. Richtlijnen EIOPA De Europese toezichthouder EIOPA is voornemens richtlijnen uit te vaardigen naar de nationale toezichthouders met daarin concrete stappen ter voorbereiding op Solvency II. Deze richtlijnen gaan naar verwachting per 1 januari 2014 in zodat belangrijke aspecten van het risicogebaseerd toezicht uit Solvency II al eerder dan het nieuwe solvabiliteitsregime geïntroduceerd worden. Het streven is om Solvency II per 1 januari 2016 volledig van start te laten gaan. De focus van de EIOPArichtlijnen is om een aantal belangrijke rapportages eerder op te vragen zodat verzekeraars zich voldoende voorbereiden om, uiteindelijk op kwartaalbasis, te kunnen rapporteren. Hierbij worden vanaf de eerste rapportage gefaseerd steeds hogere eisen aan de rapportages gesteld, om zo het system of governance geleidelijk op het beoogde niveau te brengen. Met de richtlijnen van EIOPA wil de toezichthouder tot een gezond en prudent management van verzekeraars komen. Specifiek gaan de richtlijnen over risicomanagement, interne controles, interne audit, actuariële functie en outsourcing. De tijdlijnen van het nieuwe voorstel voorzien in een eerste rapportage op basis van jaarcijfers 2014, met een uiterlijke rapportage datum van 20 weken na jaareinde De definitieve richtlijnen verschijnen uiterlijk eind oktober Maatregelen DNB Parallel aan de richtlijnen van EIOPA zal het Besluit Prudentiële Regels (BPR) in 2014 worden aangepast. Hiermee worden de prudentiële regels alvast in lijn gebracht met de richtlijnen van EIOPA. Voor verzekeraars zal de huidige Organisatie en Risico s (O&R) -rapportage worden aangepast en een Eigen Risico Beoordeling (ERB) gaat, ter voorbereiding op de ORSA, onderdeel uitmaken van het BPR. Daarnaast komen er aanvullende schokscenario s voor schadeverzekeraars. Ook bevat het BPR regels om interventiemaatregelen van DNB mogelijk te maken via de zogenaamde interventieladder uit het Solvency II-raamwerk. Verzekeraars tonen interesse in bedrijfsobligaties Verzekeraars kochten in het tweede kwartaal van 2013 voor 2,8 miljard aan obligaties, zo blijkt uit cijfers van DNB. Daarbij verschoof de belangstelling van overheidsobligaties naar bedrijfsobligaties. Koersverliezen zorgden per saldo voor een krimp van de obligatieportefeuille met 2 miljard tot 191 miljard. In het tweede kwartaal van 2013 kochten de verzekeraars voor bijna 3 miljard aan effecten. Het overgrote deel hiervan bestond uit obligaties ( 2,8 miljard), dat is boven het gemiddelde van voorgaande kwartalen toen voor 2 miljard aan obligaties is aangeschaft. Ook is sprake van een verschuiving naar bedrijfsobligaties. In het algemeen was er meer belangstelling voor dit type papier, dat vanwege de hogere rente voor beleggers gunstiger mogelijkheden biedt. In het tweede kwartaal kochten verzekeraars voor 2,4 miljard tegenover gemiddeld nihil in de voorgaande kwartalen; deze portefeuille groeide daarmee per ultimo juni 2013 tot 69 miljard. Het ging bij deze transacties om bankobligaties en lang papier uitgegeven door vooral Bijzondere Financiële Instellingen en securitisatievehikels alsook obligaties van niet-financiële bedrijven. Naar land bezien betrof het bijna voor de helft Amerikaans papier. WRR: Toezichthoudend Nederland ontbeert countervailing power Uit een rapport dat de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) deze zomer heeft gepubliceerd, blijkt dat het toezichthoudend Nederland aan countervailing power ontbreekt. Dit houdt in dat er onvoldoende tegenwicht is voor de machtposities die de toezichthouders bekleden. Nu de overheid de bijdrage aan het financieel toezicht per 2014 schrapt, ziet de sector het tegenwicht dat van daaruit werd geboden, wegvallen. Dat er een langjarig financieel kader is geschapen waarmee de uitgaven zijn genormeerd, doet daar niet aan af. Binnen die kaders zijn toezichthouders immers vrij om hun beleid naar eigen inzicht te bepalen. Dat biedt geen waarborg voor maximale efficiency. Verzekeraars pleiten in dit kader voor een externe doelmatigheidstoets op de inzet van toezichtsgelden. Voorts zetten de adviserende panels zich in om hun taak en inhoud formeel te verzwaren.

14 14 Coöperatief de onderlinge augustus / september 2013 Een blik in een parallelle wereld: Coöperatief pionier in crisistijd Coöperaties zijn hot en hip. Bestaande coöperaties als Rabobank en Achmea heroriënteren zich op hun roots. Tegelijk ontstaan er verschillende nieuwe coöperaties, vooral ook in de financiële sector. Denk aan het New B-initiatief in België, aan het Broodfonds of aan Kredietunies die als paddestoelen uit de grond schieten. Tweede Kamerlid Eddy van Hijum (CDA) pleitte er onlangs voor om de kredietunies meer te stimuleren en te ondersteunen. Het coöperatieve gedachtegoed is echter verre van nieuw. De bedenker van de kredietcoöperatie, Friedrich Wilhelm Raiffeisen, werd al lang geleden geboren. Wat kunnen wij leren van het businessmodel van Raiffeisens eerste kredietcoöperatie? Een man met ideeën Friedrich Wilhelm Raiffeisen wordt in 1818 in het Duitse stadje Hamm geboren. Als 27-jarige wordt hij burgemeester van Weyerbusch, een dorpengroepje in een vreselijk arm boerengebied: het Westerwald. Hij moet meteen flink aan de bak, want het is vette crisis. Door misoogsten is er honger én geldgebrek. Woekeraars houden de bevolking in hun greep door geld te lenen tegen extreem hoge rentes. Raiffeisen regelt via de regering dat er graan komt, maar er moet contant betaald worden. Om dat probleem op te lossen heeft Raiffeisen een idee: de Broodvereniging. Hij vraagt de rijkeren in het dorp om hun overtollige geld tegen een schappelijke rente ter beschikking te stellen aan de vereniging. De vereniging leent het geld weer uit aan de arme boeren voor brood. Alle boeren die geld lenen, betalen hun geringe schuld na een jaar weer terug en zo is de nood gelenigd. Na Weyerbusch (Broodvereniging) volgen de dorpen Flammersfeld (Koeienvereniging) en Heddesdorf, waar de eerste kredietcoöperatie ontstaat. De basisgedachte is: Hilfe zur Selbsthilfe. Wat was het businessmodel van de coöperatie? En wat kunnen we ervan leren? Het dorp als doelgroep Het zal niet verbazen Raiffeisen zich richt op de plaatselijke gemeenschap als geheel. Hij is immers burgemeester en vanuit dat oogpunt heeft hij het welzijn en de welvaart van al zijn burgers op het oog. Friedrich Wilhelm Raiffeisen Als het echter gaat over de coöperatie is er tegelijk meer over te zeggen. Want specifiek richt Raiffeisens coöperatie zich op rijk én arm. Van de rijken vraagt hij om hun overtollige geld ter beschikking te stellen tegen een schappelijke rente. De armen kon hij daardoor op hun beurt geld ter beschikking stellen om te kunnen leven. Een belangrijke keuze is de geografische afgrenzing: het dorp waar hij op dat moment burgemeester is. En zo kan het gebeuren dat op veel verschillende plekken coöperaties ontstaan, elk opererend in hun eigen gebied. De coöperatie groeit wel, maar wordt geen moloch. Nee, het idee verspreidt zich, waardoor overal nieuwe kleine coöperaties ontstaan die middenin de gemeenschap staan. De coöperatie: win-win voor arm en rijk Wat heeft een rijke eraan om lid te worden van de coöperatie? En wat kost het hem? Allereerst krijgt de rijke kredietgever een redelijke rente (3 %) voor het uitlenen van zijn overtollige geld. Hij weet daarbij ook dat het geld goed besteed wordt. Het komt namelijk ten goede aan de gemeenschap. Dat levert tegelijk een goed gevoel op: ik help anderen in het opbouwen van hun bestaan en ik help daarmee ook in moeilijke tijden de gemeenschap. De rijke hoeft hiervoor geen prijs te betalen, maar loopt wel degelijk risico. Hij wordt namelijk verplicht lid van de coöperatie en dan ben je hoofdelijk aansprakelijk. Toch weet Raiffeisen rijken te mobiliseren op basis van de aanspraak op christelijke naastenliefde. Na een aantal jaren wordt het risico minder, omdat alle kredieten keurig netjes worden terugbetaald, de winst binnen de coöperatie blijft en het eigen vermogen overvloedig wordt. En de kredietnemers? Zij ontvangen geld om hun bestaan weer op te bouwen, ook in tijden van honger en misoogsten. De rente is redelijk: 3,5 % en een provisie van 0,25%. Daarbij krijgen zij ruim de tijd om terug te betalen, zij het wel met zero tolerance op afwijken van de terugbetalingsafspraken. Dit alles geeft enerzijds het moeilijke gevoel dat je bij de coöperatie om hulp moet vragen. Maar anderzijds geeft dit het gevoel: Ik kan het nu zelf. Ik ben niet meer aan de grillen van de woekeraars overgeleverd. Wel moet er een eerlijke rente betaald worden, maar die is véél lager dan de rente die woekeraars vragen. Ook moet je laten zien dat je kredietwaardig gedrag vertoont. Als je bekend staat als iemand die z n geld niet goed besteedt en het over de balk gooit, kom je niet in aanmerking voor krediet van de coöperatie. Dit is een belangrijk zelfcorrigerend mechanisme van de menselijke maat. Sober, maar dichtbij Als we het hebben over de distributie- en verkoopkanalen van de Raiffeisen coöperatie, dan is het soberheid troef. Eigen kantoren zijn er in het begin absoluut niet. Geestelijken richten in hun huis een kamer in voor de kredietcoöperatie. Daarin wordt dan een brandkast geplaatst en dat is het. Onderwijzers doen de boekhouding. Dat maakte de coöperaties kleinschalig en sober. Dat droeg niet bij aan de zichbaarheid van de bank, maar hield wel de kosten laag. Ondanks dat is de coöperatie dichtbij, in je plaatselijke gemeenschap. Raiffeisen werkt nauw samen met distributiepartners zoals de kerk. Door deze manier van organiseren is er ook sociale controle die nodig was om te kijken of mensen kredietwaardig gedrag vertonen en hun geld op de juiste manier besteden. De link met de plaatselijke kerk en met de burgemeester zorgen ook voor vertrouwen in de coöperatie. Coöperatieve verenigingen en Sturen op cultuur Raiffeisen stelt veel belang in de manier waarop alles wordt uitgevoerd. Mensen die veelal onbezoldigd voor de coöperatie werken dienen een levend voorbeeld te zijn van de visie. Niet door het vast te leggen in statuten, maar alleen door de juiste mensen is het duurzame voortbestaan van de Raiffeisen-coöperatie gegarandeerd. Daarom organiseert Raiffeisen jaarlijkse

15 de onderlinge augustus / september 2013 Coöperatief 15 Verbandstagen waar hij zijn toehoorders voortdurend bewust maakt van de ideeën van naastenliefde en zedelijke verheffing die ten grondslag liggen aan de coöperatie, om te voorkomen dat de coöperatieve verenigingen louter financieel gerichte verenigingen werden. Ook op een ander punt is Raiffeisen principieel. Mensen die zich namelijk inlaten met woekeraars (of het nu kredietgevers, -nemers of medewerkers waren), worden subiet uit de coöperatie gezet. Het gaat namelijk om de opbouw van de gemeenschap en het vermogen is gemeenschapsgeld. Het vermogen is immers zorgvuldig opgebouwd door de winst niet uit te keren, maar in de coöperatie te houden door het toe te voegen aan de reserves. Toezicht: hard op de zachte dingen Een volgend belangrijk punt uit het businessmodel van de coöperatie gaat over het proces van kredietverlening. Elk kredietverzoek wordt nauwkeurig bekeken. Allereerst wordt het mogelijke risico bekeken. Maar dat is niet het enige. Er wordt vooral gekeken naar het gedrag en de instelling van de kredietnemer. Laat hij of zij kredietwaardig gedrag zien? Vertrouwen we erop dat deze persoon goed met geld omgaat en netjes gaat terugbetalen? Door het plaatselijke karakter van de coöperatie is dit mogelijk. De mensen kennen elkaar immers en kunnen elkaar aanspreken op gedrag. Als klap op de vuurpijl wordt ook gekeken naar de besteding van het te lenen geld. Het moet een zinnige investering of besteding zijn, dus niet een besteding om overdadig te consumeren en dergelijke. Zo voorkomt men een kredietcrisis. Niet alleen Raiffeisen vindt dit belangrijk, ook de leden zelf. Zij zijn immers hoofdelijk aansprakelijk. En hoewel ze graag andere mensen willen helpen vanuit naastenliefde, willen ze geen onnodige risico s lopen. Verder is het belangrijk om te vermelden dat de coöperatie een vereniging is van leden. Als lid loop je risico en ben je aansprakelijk, maar heb je ook zeggenschap. Zo kozen de leden uit eigen gelederen een eigen bestuur. Coöperaties helpen elkáár Er komt overigens ook een overkoepelend orgaan. De kleine kredietcoöperaties in al de verschillende dorpen zijn kwetsbaar en kunnen zelf ook in de problemen komen. Maar ook daarvoor heeft Raiffeisen een idee. Er komt een Centrale coöperatie waarvan de verschillende kredietcoöperaties lid zijn. Zo zijn de coöperaties in staat om bij te springen voor elkaar. Wat levert het coöperatieve businessmodel op? De resultaten van Raiffeisens coöperatieve businessmodel zijn adembenemend. Tijden streekgenoot Karl Marx zou er jaloers op zijn. De welvaart en het welzijn in het hele Westerwald is gestegen. Dorpen en stadjes zijn opgefleurd en mensen geven weer zelf vorm aan hun bestaan. In Flammersfeld bijvoorbeeld, is het gelukt om in tien jaar tijd alle boeren die in handen zijn gevallen van woekeraars weer vrije boeren te maken. Binnen een paar jaar bestaan er 75 coöperatieve verenigingen. En binnen no time verspreidt het coöperatieve gedachtegoed zich door heel Duitsland, over de grenzen, ja over de hele wereld. Op financieel vlak ging het ook goed. In nog geen tien jaar is er een omzet van Taler, is er Taler uitgeleend en is er een reservekapitaal opgebouwd van Taler. En in iets meer dan dertig jaar zijn er drieduizend lokale kredietcoöperaties aangesloten bij de Centrale coöperatie. Ook op lange termijn zijn de effecten nog aanwezig want anno nu hebben coöperatieve banken doorgaans de hoogste kredietwaardigheid en zorgen ze voor stabiliteit in de financiële sector. Lessen van Friedrich Wilhelm Raiffeisen Een briljant businessmodel ontstaat niet in één keer. Integendeel, het concept ontstaat met vallen en opstaan. Eerst ontstaat er een Broodvereniging, vervolgens een Koeienvereniging, daarna een Liefdadigheidsvereniging die uiteindelijk uitmondt in de Kredietcoöperatie. De lessen die in de tussentijd zijn geleerd, worden steeds meegenomen in het nieuwe idee. De menselijke maat is een randvoorwaarde voor de coöperatie. Omdat onderlinge verbinding een wezenlijk onderdeel is van het businessmodel, moeten de coöperaties relatief klein blijven zodat mensen elkaar kennen, elkaar kunnen vertrouwen en elkaar kunnen helpen. Sociale controle, onderling vertrouwen en de menselijke maat zijn belangrijke hoekstenen in het businessmodel van de coöperatie. De coöperatieve vorm heeft schaalbaarheid in zich, zonder de menselijke maat te verliezen. De lokale coöperaties laten zich eenvoudig dupliceren, waardoor de coöperatieve beweging groeit, terwijl lokale zelfstandigheid blijft. Het idee om mensen te helpen om zichzelf te helpen is een krachtige filosofie. Het is een eerlijk concept voor iedereen en creëert win-win-situaties. De onderlinge afhankelijkheid en het gezamenlijke eigenaarschap versterken dit. Om de kern van een organisatie te behouden, moeten continu de achtergronden, de filosofie en de ideeën worden gedeeld en geborgd. Dit kan op allerlei manieren: aannamebeleid, Verbandstage en wat niet al. Als je dat niet doet, loop je het risico dat de organisatie vervalt in een zielloos gebeuren dat niet meer het verschil maakt. Met andere woorden, door het businessmodel en de achterliggende filosofie continu te delen, begrijpen de verschillende stakeholders het en gaan ze zich er ook naar gedragen. Raiffeisen was burgemeester en handelde tegelijk als ondernemer. Het ging dus niet over het dilemma marktwerking versus overheidsbesturing, maar om ondernemerschap te benutten om sociale doelen te realiseren. Maatschappelijke organisaties kunnen hiervan leren door als sociaal ondernemer te denken en te handelen om welvaart en welzijn in een samenleving te bevorderen. Het is mooi om te zien dat nieuwe initiatieven als het hedendaagse Broodfonds en de Kredietunies weer teruggrijpen naar de oorspronkelijke ideeën van de coöperatie. Deze nieuwe kleinschalige initiatieven zitten vaak nog dichter bij de oorsprong dan de grote jongens, zoals Rabobank (voortgekomen uit o.a. de Raiffeisenbank), DELA, PGGM en Achmea. Tegelijk is het zeer te waarderen dat juist deze grote jongens bewust bezig zijn met het verder vormgeven en opnieuw uitvinden van het coöperatieve gedachtegoed. De lessen van Raiffeisen zijn hiervoor nog steeds zeer bruikbaar. Het zijn ideeën die bewezen succesvol zijn en waarde hebben gecreëerd voor complete gemeenschappen in crisistijd. Jeroen Geelhoed is partner bij &samhoud. Samen met Jeroen Kemperman en Jennifer op t Hoog schreef hij het boek Briljante businessmodellen. Deze case is een beknopte versie van de casus uit Briljante businessmodellen.

16 16 Tot slot de onderlinge augustus / september 2013 colofon De Onderlinge is een uitgave van de FOV (Federatie van Onderlinge Verzekeringmaatschappijen in Nederland) en verschijnt 5 keer per jaar in een oplage van exemplaren. Leden van de FOV zijn gratis geabonneerd op De Onderlinge. Redactie: Chris van Toor Met medewerking van: Tekstschrijver Peter van Steen, Geldermalsen en Wim Nouwen fotografie DNB Redactiesecretariaat: FOV, Postbus 148, 3700 AC Zeist t e info@fov.nl i Productie en druk: Drukkerij De Eendracht, Schiedam Klantbelang Verzekerd Kees Dullemond is één van de trainers van de Wft- cursussen die de FOV organiseert. Hij heeft zijn jarenlange ervaring met financiële dienstverleners gebundeld in een 200-pagina s tellend werkboek Klantbelang Verzekerd met heel veel informatie over klantbelang en aanverwante zaken. Per hoofdstuk wordt de lezer gestimuleerd, al dan niet samen met zijn medewerkers aan de hand van gerichte vragen keuzen te maken voor de inrichting van de eigen organisatie. Werkboek klantbelang Verzekerd Succesvol bedieningsconcept voor financieel dienstverleners Kees Dullemond drie REGIOBIJEENKOMSTEN In november en december 2013 worden weer de jaarlijkse bijeenkomsten in de regio georganiseerd. Dit jaar hebben we als sprekers Martijn Arts van Total Active Media en Evelien Vlastuin van DNB uitgenodigd. Martijn Arts geeft leiding aan Total Active Media waar over strategie en communicatie van organisaties wordt geadviseerd en producten worden vormgegeven. Hij zal onder meer ingaan op de ontwikkelingen op het terrein van Social Media. Evelien Vlastuin is werkzaam bij het Expertisecentrum Toetsingen van DNB en geeft een toelichting van de wijze waarop u als bestuurder getoetst wordt door DNB. Uiteraard is zij er ook om uw vragen te beantwoorden. Verzekeringsbranchedag 2013 Op 19 november 2013 vindt in het Beatrixgebouw van de Jaarbeurs te Utrecht de jaarlijkse verzekeringsbranchedag plaats. Overname van (gedeelten van) artikelen is toegestaan mits bron wordt vermeld. ISSN