Veranderingen in de wetenschappelijke

Transcriptie

1 Veranderingen in de wetenschappelijke informatieketen De serials crisis en de nieuwe technologische mogelijkheden van het Internet zorgen dat vooral in de bèta en biomedische wetenschapsgebieden wordt gezocht naar nieuwe uitwisselingsmogelijkheden van wetenschappelijke informatie. Els Peters zet naar aanleiding van het opstellen van het Collectievormingsprofiel voor de Faculteit der Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica de recente ontwikkelingen op dat gebied op een rij. Serials crisis Ten gevolge van toenemende specialisatie en publicatiedrang groeide in de afgelopen decennia het artikelenaanbod zodanig dat de commerciële uitgevers overgingen tot - soms exorbitante prijsverhogingen van tijdschriften, waardoor de bibliotheken en uitgevers in een negatieve spiraal van annuleringen en dientengevolge weer prijsstijgingen terechtkwamen: de serials crisis. De kern van het probleem ligt in het feit dat de commerciële tijdschriftenuitgevers dubbel en dwars kunnen profite- 13

2 ren van de gratis input die de wetenschappers middels wetenschappelijke artikelen en reviewwerkzaamheden leveren aan de uitgeverijen. Hoewel onderzoekers inmiddels in ruime mate wetenschappelijke gegevens uitwisselen via Internet, en preprintservers, willen zij uiteindelijk toch nog publiceren in (commerciële) tijdschriften liefst van hoge academische ranking - in verband met de wetenschappelijke erkenning en de archivering van hun werk. De oplossing voor de vicieuze cirkel van prijsstijgingen (vaak van meer dan 10%) en annuleringen ligt in het doorbreken van het traditionele publicatieproces en vraagt een andere houding van de wetenschappers en universitaire instellingen zelf. In de afgelopen jaren zijn er verschillende initiatieven ontplooid om de machtsposities van de commerciële uitgevers aan te pakken. Hieronder een overzicht daarvan. Public Library of Science De Public Library of Science een initiatief uit 2001 van vooral biomedische wetenschappers om uitgevers ertoe te bewegen wetenschappelijke artikelen zes maanden na publicatie vrij toegankelijk te maken in een centraal elektronisch archief. In totaal onderzoekers in 181 landen onderschreven dit voorstel. Zij hebben één grote 'public library' van wetenschappelijke materiaal voor ogen die als één geheel en vrij doorzoekbaar is. Nieuwe bekostigingsmodellen BioMed Central is een onafhankelijke uitgever van online tijdschriften (met peer review ) op gebied van de (bio)medische wetenschappen en biologie. De tijdschriften zijn gratis voor iedereen op Internet toegankelijk. Financiering vindt plaats doordat auteurs voor de publicatie van hun artikelen een bijdrage van US$500 per artikel leveren. Instellingen kunnen een institutioneel lidmaatschap aangaan, waardoor de eigen onderzoekers worden vrijgesteld van de publicatiekosten. (zie Ook het New Journal of Physics is opgezet volgens het model van een online tijdschrift met auteursbijdrage in plaats van abonnementskosten ( Onderzoekers van instellingen die NJP ondersteunen, krijgen korting op de publicatiekosten. SPARC SPARC Europe naar voorbeeld van het Amerikaanse SPARC (Scholarly Publishing and Academic Resources Coalition) is een alliantie van Europese wetenschappelijke bibliotheken, bibliotheekorganisaties en onderzoekinstituten die een grotere competitie op het gebied van het publiceren van wetenschappelijke tijdschriften wil stimuleren. SPARC introduceert nieuwe mogelijkheden voor publiceren met gebruikmaking van technologie. De Universiteitsbibliotheek Nijmegen heeft zich samen met andere Nederlandse wetenschappelijke bibliotheken bij SPARC Europe aangesloten. SPARC Europe ondersteunt het Budapest Open Access Initiative (BOAI), dat in december 2001 werd opgestart en onderzoekers gaat helpen zelf hun artikelen online te publiceren. Ook krijgen de onderzoekers hulp bij het ontwikkelen van alternatieve tijdschriften die tot doel hebben vrije en onbegrensde online toegang tot artikelen te bieden. Het Budapest Open Access Initiative (BOAI) richt zich op alle disciplines. Het wordt met een bedrag van drie miljoen dollar gefinancierd door het Open Society Institute (OSI) van de Amerikaanse filantroop van Hongaarse afkomst George Soros. Open Archives Initiative Het Open Archives Initiative (OAI) is opgezet door het onderzoekscentrum van Los Alamos, waar een van de eerste preprintarchieven ontstond. Het Open Archives Initiative ontwikkelt standaarden voor de efficiënte verspreiding van (academische) content. Aan alle grote instellingen ter wereld wordt gevraagd om een eigen preprint-server in te richten voor de publicaties van de eigen onderzoekers. Door koppeling van al deze dataproviders aan een centrale server, die zorgt voor de (automatische) indexering, ontstaat een groot virtueel archief, waar ook allerlei diensten zoals peer review, bibliografieën, zoekmachines en gebruiksstatistieken kunnen worden ingebracht. Digitaal Platform De Nederlandse Stuurgroep IWI (Innovatie van de Wetenschappelijke Informatievoorziening), die zich ten doel stelt om de innovatie van de wetenschappelijke informatievoorziening in Nederland te stimuleren, heeft plannen tot het opzetten een gezamenlijke infrastructuur ( digitaal platform ) voor wetenschappelijke informatie volgens het data/dienstenmodel van het Open Archives Initiative. Uitgangspunt is dat iedere Nederlandse wetenschappelijke instelling voor de gehele academische gemeenschap de elektronische versies van de publicaties van de eigen medewerkers bewaart en ontsluit in een zogenaamd institutional repository. Aldus wordt de Nederlandse productie aan wetenschappelijke informatie vastgelegd en beschikbaar gesteld door middel van aan elkaar gekoppelde repositories (het dataniveau). Op basis hiervan kunnen diensten worden ontwikkeld op het gebied van uitgeven, distributie en toegang, onderwijskundige toepassing, lange termijn archivering, onderzoeksmanagement, en dergelijke (het dienstenniveau). In de zomer van dit jaar (2002) is een landelijk project opgestart door wetenschappelijke bibliotheken en IWI om de mogelijkheden van het inrichten van lokale repositories in kaart te brengen en vervolgens een nationale infrastructuur op te zetten. Er zal worden aangesloten bij bestaande pilotprojecten zoals ARNO (Academic Research in the Netherlands Online), een IWI-project dat een methode wil bieden aan universiteiten om dataprovider te worden van de eigen wetenschappelijke output. Enkele sleutelbegrippen hierin zijn: Dublin Core metadata voor ontsluiting van de publicaties; Open Archives Initiative; mogelijkheden voor toevoegen certificering (peer review); mogelijkheden 14

3 verschillende versies van een document te bewaren; linking met het onderzoekinformatiesysteem OZIS; opname van publicaties in een digitale leeromgeving. Ook de Katholieke Universiteit Nijmegen zal deelnemen aan het landelijke project Digitaal Platform. Daarbij zal bekeken worden of de bestaande faciliteit om wetenschappelijke producten in elektronische vorm full text via Internet beschikbaar te stellen (WebDOC, vooral gebruikt voor het elektronisch publiceren van proefschriften en oraties) in deze nieuwe ontwikkeling kan worden ingepast. Endnote versie 6 Het programma Endnote is van oudsher een programma voor het beheer van literatuurreferenties. Het kan geïntegreerd met uw tekstverwerker gebruikt worden voor het invoeren van referenties in manuscripten en het laten opmaken van deze referenties volgens bibliografische stijlen. Van Endnote is een nieuwe versie beschikbaar: Endnote 6. Wat betreft het verwerken van literatuurverwijzingen is er niet veel veranderd t.o.v. versie 5. Belangrijke vernieuwingen hebben betrekking op het vervaardigen van manuscripten in bredere zin. Nieuw in versie 6 In Endote 6 zijn sjablonen (templates) voor Word beschikbaar gekomen voor de opmaak van manuscripten volgens bekende publicatiestijlen zoals APA en Chicago of de stijlen van afzonderlijke tijdschriften. Hierin worden zaken als marges, interlinie, koppen etc. geregeld. Ook is het nu mogelijk figuren in een Endnote-bestand (library) op te nemen en deze in te voeren in een manuscript. De opmaak van de bijschriften wordt dan weer geregeld volgens een gekozen stijl. Er wordt dan een lijst bijgehouden van in een manuscript gebruikte figuren. Waar kunt u Endnote 6 verkrijgen? Nadere informatie Meer informatie over Endnote treft u aan op de website van de Universiteitsbibliotheek (www. kun.nl/ubn/). Onder "overzicht van diensten" is een aparte rubriek over Endnote opgenomen. Daar treft u ook aan de situatie van de KUN aangepaste filters en connection files aan waarmee u de overname van gegevens uit bibliografische bestanden in een eigen database kunt regelen. U kunt ook nadere informatie over het gebruik van Endnote vragen aan H. Knippenberg (Centrale Bibliotheek; tel ; h.knippenberg@ubn.kun.nl). Voor Endnote is er een licentie voor medewerkers van de KUN. Deze is beperkt tot werkplekken op de KUN. U kunt de CD met Endnote 6 verkrijgen bij het Universitair Centrum Informatievoorziening tegen een vergoeding van 10,-. Er is een Windows- en een Mac-versie van het programma beschikbaar. De Mac-versie van Endnote 6 werkt met OS X. Leer de catalogus kennen Voor de catalogus van de KUN is een interactieve trainingsmodule beschikbaar. Met daarin korte uitleg, veel oefeningen en vragen in een omgeving die gelijk is aan die van de catalogus zelf. Deze module is zeer geschikt om de ins en outs van de catalogus te leren kennen. Ook voor beginnende studenten zeer aan te bevelen. U treft een verwijzing aan naar de module in de catalogus zelf. Het adres van de module is: Let wel: Gebruik van Internet Explorer 5 of hoger is vereist. 15

4 Nieuwe zoeksystemen en full text tijdschriften NWO-subsidie versterkt bibliotheek Geesteswetenschappen De Katholieke Universiteit Nijmegen kreeg samen met de Koninklijke Bibliotheek en de universiteiten van Amsterdam, Groningen, Leiden, Utrecht en de Vrije Universiteit voor de periode tot en met 31 december 2004 opnieuw een subsidie van NWO voor versterking van de bibliotheekvoorziening Geesteswetenschappen. Een eerdere subsidie voor de periode werd vooral besteed aan het dichten van lacunes in de boekencollecties van de betrokken bibliotheken. Nu is ook de aanschaf van elektronische zoeksystemen en elektronische tijdschriftencollecties voorzien. Hieronder een overzicht daarvan. Linguistics & Language Behavior Abstracts Linguistics & Language Behavior Abstracts bevat meer dan verwijzingen met abstracts naar tijdschriftartikelen, boeken (of hoofdstukken), eindverhandelingen en boekbesprekingen op gebied van linguïstiek en taalgedrag. Circa tijdschriften uit 50 landen in een dertigtal talen worden geïndexeerd vanaf Het zoeksysteem is opgenomen in het "overzicht van zoeksystemen" op ATLA Religion Database De ATLA Religion Database van de American Theological Association is de digitale samenvoeging van drie gedrukte bibliografieën, te weten: Religion Index One: Periodicals; Religion Index Two: Multi- Author Works en Index to Book Reviews in Religion. De database ontsluit tijdschriftartikelen (uit meer dan tijdschriften), artikelen in boeken en boekbesprekingen op het gebied van de religiestudies en loopt vanaf 1949 tot heden. Ook dit zoeksysteem is opgenomen in het "overzicht van zoeksystemen" op Project MUSE voor full text tijdschriften Project MUSE is opgezet door de Johns Hopkins University Press om wetenschappelijke tijdschriften van non-profit uitgevers op het terrein van de humaniora en sociale wetenschappen online toegankelijk te maken. Thans zijn bijna 200 tijdschriften van een dertigtal university presses en geleerdengenootschappen (scholarly publishers) via Project Muse online beschikbaar. Het gaat bijvoorbeeld om recente jaargangen van Biography, Journal of the History of Ideas, Journal of Social History, Journal of the History of Philosophy, American Literature, The Chaucer Review, Eighteenth-Century Studies, History & Memory, Victorian Poetry. Verdere details over de tijdschriften zijn te vinden op Project Muse heeft een overeenkomst gesloten met JSTOR voor linking naar oudere jaargangen van Muse-tijdschriften die via tijdschriftenarchieven van JSTOR gedigitaliseerd beschikbaar zijn. De toegang tot Project Muse zal voor de KUN waarschijnlijk in september 2002 geregeld zijn. In het "overzicht volledige teksten" in de website van de UB wordt dan een verwijzing opgenomen. PCI Full Text Collections I & 2: Een archief van full text artikelen De NWO-subsidie heeft de bibliotheken in staat gesteld het tijdschriftenarchief PCI Full Text Collections I & 2 aan te kopen. Aankoop houdt in dat ook na de projectperiode de toegang tot de PCI Full Text Collections I & 2 verzekerd is. Het betreft een online archief van de oudere jaargangen van meer dan 200 tijdschriften op het gebied van de humaniora en de sociale wetenschappen. De uitgever Chadwyck-Healey (thans onderdeel van Proquest) heeft enkele jaren geleden PCI (Periodicals Contents Index) samengesteld, een bibliografische databank op de inhoudsopgaven van wetenschappelijke tijdschriften van 1770 tot De complete digitalisering van tijdschriften ligt in het verlengde van dit project. Inmiddels zijn twee segmenten van elk honderd tijdschriften online full text beschikbaar. Het betreft jaargangen ouder dan 1990/1991. Aldus zijn oudere jaargangen van tijdschriften zoals Art Bulletin, Business History Review, Church History, Comparative Literature, Foreign Affairs, Germanic review, Hispanic Review, History today, Journal of Arabic Literature, Journal of Asian Studies, Journal of Contemporary History, Journal of International Affairs, Mnemosyne, Modern Language Review online beschikbaar. In het "overzicht volledige teksten" in de website van de UB is een link naar PCI opgenomen. Daar treft men alle tijdschriften uit het project aan. Naslagwerken van Oxford University Press: The Core Collection Onder de titel Oxford Reference Online: the Core Collection heeft Oxford University Press een data- 16

5 base samengesteld van zijn naslagwerken. De 100 algemene en gespecialiseerde referentiewerken en taalwoordenboeken van deze Core Collection zijn gezamenlijk en apart doorzoekbaar. Via een gebruikersvriendelijke zoekinterface kunnen woorden of termen worden opgezocht en via cross-reference kan verder worden gezocht in de gehele database. Oxford Reference Online beslaat een breed onderwerpenspectrum: General Reference, Language, Science, Medicine, Humanities, Social Sciences, Business and Professional. Engelse taalwoordenboeken en een breed scala aan algemeen-inleidende naslagwerken onder de titel dictionary of (m.b.t. kunst, mythologie, wereldreligies, klassieken, filosofie, geschiedenis, politiek, militaire geschiedenis, literaire termen, Shakespeare, poëzie, economie, bedrijfswetenschappen, recht, astronomie, aardewetenschappen, ecologie, zoölogie, psychologie, medische terminologie, citaten, spreekwoorden, etc.) worden in deze database ontsloten. De KUN heeft onlangs campusbrede toegang tot dit bestand gekregen. Over een jaar zal op basis van gebruikstatistiek worden bekeken of Oxford Reference Online aan de behoefte voldoet. Een verwijzing is opgenomen in het "overzicht volledige teksten" op Aanwinstenlijsten op WWW Een klein gedeelte van de aanwinstenlijst van de bibliotheek Gedragswetenschappen. Boven de beschrijving staat de rubriek uit de Nederlandse Basisclassificatie waarop de lijst geordend is. Aanvraaginfo leidt naar de catalogus Sinds begin 2002 staan er aanwinstenlijsten van alle bibliotheken van de KUN op WWW. Ze worden volledig automatisch gegenereerd uit het catalogiseerbestanden en in de Website van de UB geplaatst. Er staan steeds aanwinstenlijsten van de laatste drie maanden. Op de eerste van elke maand wordt de lijst van de vorige maand erbij geplaatst en wordt de oudste verwijderd. De titelbeschrijvingen in de lijsten zijn geordend volgens de rubrieken van de Nederlandse Basisclassificatie. In de lijsten zijn links opgenomen naar beschrijvingen van de boeken in de catalogus. Daar treft u uitleeninformatie aan. In figuur 1 ziet u een stukje uit een aanwinstenlijst. Onder Aanvraaginfo bevindt zich de link naar de catalogus Ook van bibliotheekvestigingen die vroeger geen aanwinstenlijsten hadden (bijvoorbeeld de Centrale Bibliotheek), worden aanwinstenlijsten op het Internet geplaatst. Voor elektronische publicaties (die niet aan een vestiging gebonden zijn), is een aparte lijst gemaakt. U treft de aanwinstenlijsten aan op de website van de bibliotheken van de KUN ( onder het kopje "vestigingen" en vervolgens bij de verschillende vestigingen. 17