Leo Waaijers: Er is nog veel werk te doen om het DARE-programma tot een succes te maken. Maar de beloning is er naar!

Transcriptie

1 Where? DARE! Leo Waaijers: Er is nog veel werk te doen om het DARE-programma tot een succes te maken. Maar de beloning is er naar! Op dinsdagmiddag 17 februari jl. is bij de Faculteit Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica een themamiddag gehouden over het DARE-programma. Doelstelling van DARE is de Nederlandse wetenschappelijke informatie digitaal beter beschikbaar en toegankelijk te maken. Een van de sprekers was Leo Waaijers, per 1 januari 2004 manager van het SURF-platform ICT en Onderzoek. Per 1 april wordt hij ook programmamanager van DARE. Hij hield een krachtig pleidooi voor open access als alternatief voor het klassieke wetenschappelijk publiceren. Open access leidt tot een andere, minder grote rol voor de (commerciële) uitgevers en een grotere rol voor de universiteiten zelf. Reden voor een nader gesprek met deze flamboyante zestiger. Wat is DARE? DARE is een afkorting voor Digital Academic Repositories. Doelstelling van DARE is de Nederlandse wetenschappelijke informatie digitaal beter beschikbaar en toegankelijk te maken. De eerste stap hierin is inmiddels gerealiseerd, de specificatie en realisatie van repositories bij de deelnemende instellingen en het samenbrengen daarvan in een interoperabel netwerk. Door het gebruik van internationale standaarden is het mogelijk om ook op internationaal niveau de Nederlandse wetenschappelijke output te etaleren en beschikbaar te maken. Dit netwerk is de basis voor de volgende stap in het programma: een begin maken met het vullen van de repositories met wetenschappelijk materiaal en het (her)gebruik daarvan voor onderzoek, onderwijs en voorlichting. Om deze dienstenontwikkeling te stimuleren subsidieert DARE jaarlijks diverse projecten. Hierover straks meer. Het DARE programma heeft voor een looptijd van vier jaar ( ) een NAP-subsidie van twee miljoen Euro gekregen. DARE heeft de ambitie om voor de wetenschappelijke informatievoorziening optimaal gebruik te maken van de nieuwe technische mogelijkheden die ICT biedt. Foto: Annemiek van der Kuil publicatieproces Het publicatieproces kan als gevolg van een verbeterde informatievoorziening, in de optiek van Leo 27

2 Rol van de wetenschappers Figuur 1: publicatiemogelijkheden vanuit institutional repositories Waaijers, rigoureus veranderen.volgens hem is er nog veel inspanning nodig om een omslag te bewerkstelligen in het denken over publiceren bij de medewerkers van universiteiten en hun bibliotheken. Dat is nog steeds vooral gebaseerd op processen die leiden tot een gedrukt boek of tijdschrift. Er wordt nog onvoldoende nagedacht over de innovatie die je bij publiceren kunt bereiken als je volledig gebruik maakt van moderne ICT technieken. internet speelt in het huidige publicatieproces b.v. nog nauwelijks een rol. Dat moet veranderen, vindt hij, omdat er zoveel meer mogelijk is voor minder geld. En ook omdat we niet meer om het internet heen kunnen. Volgens Leo Waaijers gaat een goed opgezet netwerk van institutionele repositories meer mogelijkheden bieden aan de wetenschappelijke auteur. Hij noemt het zelf a DARE-ing view (zie figuur 1). In de klassieke publicatiemethode wacht de uitgever af wat de wetenschappelijke gemeenschap aanbiedt. De wetenschappers vormen de redactie van de tijdschriften en verzorgen de beoordeling van de artikelen. Maar het kan ook anders: wanneer wetenschappers hun publicaties openbaar maken via institutionele repositories kunnen uitgevers, maar ook onafhankelijke redacties die gevormd worden door wetenschappers zelf, hierin actief zoeken naar informatie voor publicatie in bijvoorbeeld een digitale uitgave. Dat leidt tot een diversiteit aan producten gebaseerd op de digitale mogelijkheden. Van een gerefereede disciplinegerichte portal tot een zogenaamd overlay journal dat wetenschappelijke publicaties over specifiek onderzoek op internationaal niveau bundelt. Er zijn eindproducten waarvoor door de lezers betaald moet worden en andere waarvoor dat niet het geval is: de open access journals. Leo Waaijers behaalde een doctoraat in de wiskunde en werkte van 1964 tot eind 2001 aan de TU Delft, eerst als wetenschapper, later als personeelsmanager en lid van het College van Bestuur. Sinds 1988 was hij bibliothecaris van de Delftse universiteit. In 2002 werd hij bibliothecaris (a.i.) van de universiteitsbibliotheek in Wageningen. Per 1 januari 2004 is Leo Waaijers manager van het SURF platform ICT en Onderzoek. Per 1 april a.s. wordt hij daarnaast ook programmamanager van DARE. Hij publiceert regelmatig over ontwikkelingen in het bibliotheekvak, onder andere over de prijs van informatie in relatie tot open access. De kunst is om wetenschappers - zelf een heel belangrijke factor in het publicatieproces - in beweging te krijgen. Ze moeten een inspanning leveren, maar hebben daar direct profijt van. Ze zijn daarmee al vindbaar via en soortgelijke internationale zoekfunctionaliteiten. Door onderzoeksmateriaal nu beschikbaar te stellen voor de DARE-repositories werken de wetenschappers zelf mee aan een betere, actuelere en efficiëntere wetenschappelijke informatievoorziening in de toekomst. Het aanleveren van wetenschappelijk materiaal maakt het voor de onderzoeker zelf en voor zijn collega-onderzoekers mogelijk om ook in de toekomst onderzoekswerk goed te kunnen doen. Het opbouwen van een digitaal "werkarchief" moet voor wetenschappelijke medewerkers net zo vanzelfsprekend worden als het oppakken van de telefoon of het licht aan doen. Dit vereist dat wetenschappers bereid zijn om hun materiaal binnen DARE door b.v. bibliotheken te laten organiseren. En dat is toch een beetje tegennatuurlijk voor deze beroepsgroep. Ze hebben het idee dat ze de greep op hun eigen materiaal verliezen. Een beetje merkwaardig als je bedenkt dat ze nu meestal, vrijwel zonder restrictie, hun auteursrecht en daarmee hun zeggenschap weggeven aan (commerciële) uitgevers, aldus Leo Waaijers. Als je het heel zwart-wit wilt zien, geheel ten faveure van de aandeelhouders van Elsevier, Kluwer en andere commerciële uitgevers. Open Access Bij Open Access worden de publicatiekosten van een artikel vooraf betaald, zodat het artikel, na acceptatie, open op internet kan worden gepubliceerd. Uitgeverijen als BioMed Central en Public Library of Science (PLoS) werken volgens dit model. DARE verplicht niets, het is de deelnemende instelling zelf die het beleid bepaalt, maar binnen DARE hoopt men uiteindelijk een Open Access wereld te creëren. Daar is het nu nog te vroeg voor, volgens Leo Waaijers. Een dergelijke eis maakt wetenschappers nu nog huiverig om hun medewerking te verlenen. Eerste prioriteit is het opbouwen van een "werkarchief" met gedifferentieerde raadpleegmogelijkheden. Intussen is het belangrijk dat wetenschappers goed weten wat de mogelijkheden zijn met betrekking tot auteursrechten en dat ze niet onvoorwaardelijk hun copyright hoeven over te dragen aan uitgevers. Steeds meer uitgevers staan bijvoorbeeld toe dat de ingediende artikelen worden opgenomen in de repository van de instelling. Anderen, waaronder Elsevier, gaan nog een stap verder en staan ook toe dat het goedgekeurde artikel wordt opgenomen. In ons omringende landen wordt er al progressiever omgegaan met Open Access. In Duitsland krijgt een wetenschapper die publiceert in een nieuw open access journal dat, net zoals een nieuw geprint tijdschrift, nog geen hoge impactfactor heeft, extra creditpunten. In Engeland stelt de Welcome Trust bij toekenning van subsidie voor 28

3 een onderzoeksproject de eis dat de resultaten gepubliceerd worden middels open access. In de genoemde landen is het veelal gewoonte dat de tweede geldstroomorganisaties de publicatiekosten voor open access vergoeden. Die zijn immers maar een fractie van de projectkosten. De Nederlandse organisaties NWO en KNAW nemen om onverklaarbare redenen geen maatregelen ter stimulering van Open Access en hebben niet, zoals hun internationale zusterorganisaties, de Berlin Declaration on Open Access to Knowlegde in the Sciences and the Humanities (zie kader) ondertekend. Kracht van DARE Wat bepaalt het succes van het DARE-programma? Volgens Leo Waaijers ligt de kracht o.a. in het feit dat niet gekozen wordt voor centrale oplossingen. Er is wel sprake van een centrale coördinatie, waardoor de deelnemers bij het opzetten van de repositories op hoofdlijnen gelijk op gaan. Door de professionele opzet kan de duurzaamheid en betrouwbaarheid ook voor de toekomst gewaarborgd worden. Door gebruik van internationale open standaard protocollen (OAI, Dublin Core en XML) is er de mogelijkheid voor internationale uitwisseling, waardoor heel veel hoogwaardige wetenschappelijke informatie op een meer eenduidige manier toegankelijk wordt. De koppeling met de e-depot functie van de Koninklijke Bibliotheek (voor blijvende oplag) en METIS vormen een verdere aanbeveling voor DARE. De repositories worden hiermee ingebed in een nieuwe virtuele wetenschappelijke communicatiestructuur die toekomstgericht is. Dienstenontwikkeling Om het gebruik van de repositories en de betrokkenheid en medewerking onder wetenschappers te stimuleren, schrijft DARE ieder jaar een tenderprocedure uit voor dienstenontwikkeling. Met behulp van de informatie in de repositories kunnen allerlei diensten opgezet worden. Deze diensten kunnen de maatschappelijke zichtbaarheid bevorderen, maar ook gericht zijn op onderzoek of onderwijs. Vanuit de DARE repositories, kunnen bijvoorbeeld digitale leeromgevingen voorzien worden van voor het onderwijs relevant materiaal. In figuur 2 zijn mogelijke diensten door Leo Waaijers inzichtelijk gemaakt. Wetenschappers kunnen projectvoorstellen indienen waarmee ze de inhoud en de diensten die met behulp van de informatie uit de repositories worden opgezet op hun behoeften kunnen afstemmen. De kosten van goedgekeurde projecten worden tot 50% vergoed en de producten die ze opleveren kunnen gebruikt worden door alle DARE deelnemers. Het feit dat er geld beschikbaar is gesteld voor het inrichten van een professionele structuur, met inbreng van wetenschappers zelf is een heel sterk punt. Dat geldt ook voor de lokale organisatie van de repositories die het mogelijk maakt op dat niveau een relatie te maken met omgevingsbestanden. Universiteiten en faculteiten kunnen zich zowel lokaal, landelijk en internationaal als onderwijs- en onderzoeksinstituut profileren. De conclusie van het betoog van Leo Waaijers kan alleen maar zijn: All you need is DARE! Tot slot Meer informatie over DARE is te vinden op de website van de Stichting SURF die het programma coördineert. Het adres is: Voor nadere informatie kunt u ook terecht bij Harrie Knippenberg van de Universiteitsbibliotheek (h.knippenberg@ubn.kun.nl) of Gonny Kremers van de Bibliotheek Faculteit Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica (g.kremers@ubn.kun.nl). Het demonstratiemodel van het netwerk van repositories in Nederland is te vinden op Op de achtergrond van dit debat over een opener toegang tot de resultaten van wetenschappelijk onderzoek speelt de fundamentele vraag: Van wie zijn deze resultaten eigenlijk, de onderzoeker, de werkgever of de belastingbetaler? Wie daarover iets meer wil lezen kan terecht in de bibliotheken Rechtgeleerdheid en Managementwetenschappen voor het boek Who owns academic work? geschreven door Corynne MacSherry. BERLIN DECLARATION Figuur 2: diensten die vanuit institutional repositories kunnen worden ontwikkeld "Our mission of disseminating knowledge is only half complete if the information is not made widely and readily available to society. New possibilities of knowledge dissemination not only through the classical form but also and increasingly through the open access paradigm via the internet have to be supported. We define open access as a comprehensive source of human knowledge and cultural heritage that has been approved by the scientific community." Oct 2003 Deutsche Forschungsgemeinschaft, Max Planck Gesellschaft, Centre National de la Recherche Scientifique, Fonds zur Förderung der wissenschaftlichen Forschung, Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek + Fonds National de la Recherche Scientifique etc. (in totaal 30 organisaties) 29

4 Meer nieuws over de DARE-themamiddag In het interview met Leo Waaijers dat hiervoor geplaatst is, treft u al informatie aan over de themamiddag over DARE (Digital Academic Repositories) die op 17 februari jl. gehouden is bij de KU Nijmegen. Hieronder een korte samenvatting van deze middag. inleiding De inleiding op de themamiddag werd verzorgd door dagvoorzitter prof. dr. Hub Zwart, hoogleraar Filosofie aan de Faculteit Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica. Hij schetste een beeld van het wetenschappelijk communicatieproces waarin in de vorige eeuw een ontwikkeling is ingezet van een vrije, niet-commerciële praktijk - door Thomas Merton gekenschetst als "intellectueel communisme" - naar een model waarin commercie en maatschappelijk rendement van onderzoek een steeds grotere rol opeisen. Dr. Leo Waaijers over Open Access Publishing Dr. Leo Waaijers (platformmanager ICT en Onderzoek bij SURF) vergeleek in zijn bijdrage het traditionele publicatiemodel, waarin lezers abonnementen moeten nemen op wetenschappelijke tijdschriften met het Open Access model waarin de auteurs voor publicatie van hun artikelen betalen, waardoor ze gratis raadpleegbaar zijn voor iedereen. Een vergelijking van de abonnementskosten voor tijdschriften van de KU Nijmegen in 2002 met de kosten die in hetzelfde jaar in het Open Access model gemaakt zouden zijn voor de wetenschappelijke publicaties van deze universiteit, viel duidelijk ten gunste van het Open Access model uit. Mr. Lilian van der Vaart over het DARE-project Mr. Lilian van der Vaart (programmamanager DARE bij SURF) beschreef het DARE-project waarin het in de eerste plaats gaat om het verzamelen en archiveren van elektronische versies van wetenschappelijke output in zogenaamde repositories. Op basis van de opgeslagen gegevens kunnen diensten ontwikkeld worden: bijvoorbeeld een landelijke, geavanceerde zoekfunctie, de facilitering van webpagina's van vakgroepen en wetenschappers waarop de opgeslagen publicaties worden aangeboden etc. Zij liet ook de eerste resultaten van het DARE- project zien: een demonstratieversie van een publiek raadpleegbaar zoeksysteem voor de repositories van de Nederlandse universiteiten ( Dr. Henk Ellermann over ervaringen aan de Erasmus Universiteit Dr. Henk Ellermann (projectleider Erasmus Electronic Publishing Initiative van de Erasmus Universiteit) ging in op ervaringen die zijn opgedaan in dit project. Het loopt twee jaar en is inmiddels in het DARE-project geïntegreerd. Doel van het project is de technische ontwikkeling van een universitaire repository en de inhoudelijke vulling ervan. Die is geregeld via centrale poortwachters bij elke faculteit. Zij nemen contact op met auteurs over aanbieding van hun publicaties aan de repositories. Daarbij worden afspraken in het kader van copyright gecheckt. De publicaties worden in de Rotterdamse repository opgenomen en zijn ook zichtbaar in het landelijke zoeksysteem ( en in vergelijkbare internationale zoeksystemen ( Uitvoer per faculteit is mogelijk in de huisstijl van de faculteit. Aan het bijeenbrengen van publicaties op disciplineniveau over alle universitaire repositories heen, de ontwikkeling van attenderingsfuncties en ratings op basis van raadplegingen van het repository wordt gewerkt. Tot slot De middag werd afgesloten met een discussie waarin o.a. het Open Access model voor publiceren, copyright kwesties en opname van onderwijsmateriaal in repositories aan bod kwamen. De powerpoint presentaties die gebruikt zijn ter ondersteuning van de lezingen zijn beschikbaar op de website van de UBN ( onder Nieuws - Algemeen nieuws. In deze presentaties zijn ook links opgenomen naar websites over Open Access publishing en academic repositories. 30

5 Nieuwe fulltext tijdschriften en bestanden In de afgelopen periode zijn er weer enkele belangrijke nieuwe fulltext mogelijkheden beschikbaar gekomen voor medewerkers en studenten van de KU Nijmegen. Fulltext tijdschriften van Kluwer Online Samen met andere Nederlandse universiteiten heeft de KU Nijmegen - voorlopig voor de periode van één jaar - een contract afgesloten met Kluwer Online. Hierin worden ca. 650 tijdschriften op alle wetenschapsgebieden fulltext aangeboden. De tijdschriften gaan maximaal terug tot Aan opname van oudere artikelen wordt gewerkt. Binnen Kluwer Online kunt u aangeven dat u geïnformeerd wilt worden over nieuw verschenen afleveringen van de tijdschriften (Alert). U treft Kluwer Online aan op De tijdschriften worden opgenomen in de lijst van fulltext tijdschriften en de catalogus. In bibliografische databases wordt via SFX gelinkt naar de volledige tekst van de artikelen. Westlaw International Westlaw International is een belangrijk zoeksysteem voor wetgeving en jurisprudentie in de Verenigde Staten, Canada, het Verenigd Koninkrijk, de Europese Unie en Hong Kong. Het is bereikbaar op Het wordt opgenomen in het overzicht van zoeksystemen op de website van de bibliotheek. Uitbreiding Plaza Kluwer Juridisch & Fiscaal Plaza Kluwer Juridisch & Fiscaal ( com/kun/index.jsp) wordt voor studenten en medewerkers van de KU Nijmegen uitgebreid met de volgende onderdelen: Modellen voor de Rechtspraktijk Groene Serie Privaatrecht Deze worden opgenomen in het overzicht van zoeksystemen op de website van de bibliotheek. De nieuwe personeelspas en de bibliotheek In maart 2004 is begonnen met de uitgifte van de nieuwe personeelspas van de KU Nijmegen. Deze personeelspas wordt ook uw lenerspas voor de bibliotheken van de KUN. Daarvoor moet u echter wel een handeling (laten) verrichten. De nieuwe personeelspas heeft ook gevolgen voor uw IBL-account. Personeelspas als lenerspas UB U kunt bij de balies van alle bibliotheeklocaties uw lenerspasnummer laten omzetten naar uw personeelspasnummer (niet tijdens de avond- en zaterdagopenstelling). Neem beide pasjes mee. Uw oude lenerspas wordt ingenomen en komt daarmee te vervallen. U kunt vervolgens onmiddellijk gebruik maken van de personeelspas als lenerspas. IBL-account? Als u beschikt over een IBL-account, moet ook daarvoor een nummerwijziging doorgevoerd worden. Ook dit kunt u bij alle bibliotheeklocaties laten doen (niet tijdens de avond- en zaterdagopenstelling). U vult bij de balie het formulier "Verzoek tot aanpassing (lener)nummer t.b.v. het IBL-account" in, en levert het daar ook weer in. Binnen drie werkdagen zijn uw nieuwe gegevens verwerkt. U gebruikt vanaf dan het nummer van uw personeelspas als gebruikersnummer van uw account. Wilt u in die tussentijd toch een IBL-aanvraag indienen, dan gebruikt u nog het oude lenernummer. Bij het formulier is een "geheugenstrookje" gevoegd waarop u uw oude nummer kunt noteren. Het wachtwoord (pincode) van uw account blijft ongewijzigd. Geen lenerspas of nieuwe medewerker? Nieuwe medewerkers of medewerkers die niet over een lenerspas beschikken, dienen met hun personeelspas naar de Centrale Bibliotheek (Erasmuslaan 36) te komen om zich als lener te registreren. Pas dan is hun personeelspas ook bruikbaar als lenerspas. 31