De natuurbeleving en het buitenhuis. Marita Mathijsen

Transcriptie

1 1 De natuurbeleving en het buitenhuis Marita Mathijsen Het is moeilijk voor te stellen: de natuur als vijand. Toch werd de natuur vroeger zo beleefd. De natuur was wreed, verslindend, weinig vruchtbaar, opdringerig, ondoorgaanbaar. De mens moest natuur ontginnen om iets aan haar te hebben. Op akkers konden dan vruchtbare gewassen gepoot of gezaaid worden. Vee had weiden nodig. Brandhout kon je pas verzamelen nadat je de wilde bossen toegankelijk gemaakt had. Wegen werden aangelegd, niet om mooie wandelwegen te creëren, maar om van punt A naar B te komen. Bossen werden gerooid om wilde dieren te weren, om wolven en beren op afstand te houden. Rivieren moesten getemd worden tegen tegen overstromingen. Voor de zee waren dijken nodig. In de zomer kon de hitte van de natuur onverdraaglijk zijn. Bossen dienden als schuilplaats voor agressieve dieren en tevens voor menselijke onmaatschappelijken, die zich daarin verborgen. De natuur is onweer en bliksem, brand, kou, overstroming, gevaar. Schoonheid: dat was beteugelde natuur. In de tuin van de Renaissance lijkt elke centimeter onder controle te zijn. Er mag geen sprietje uit de coniferenhaag de verkeerde kant op groeien, het grind mag niet ontsierd worden door onkruid, en de paden dienen recht in een geometrisch patroon aangelegd te zijn, rondingen zijn alleen toegestaan als die gespiegeld terugkomen. De tuinen van Versailles waren hier het voorbeeld. In heel Europa komen deze tuinen voor. In Nederland vindt men ze nog bij Hofwijck, het buitenhuis van stadstuinen in Amsterdam en Den Haag werden volgens dit principe aangelegd, zoals de tuin van Museum Van Loon. Ook de kasteeltuin van Assumburg bij Heemstede heeft een gerestaureerde baroktuin. De buitenhuizen van de 17 e eeuw wilden laten zien dat ze natuur konden temmen en beheersen. : het ging de bezitter van het buitenhuis ook om de groente en het fruit. Daarnaast was er het de ontspanning van drukke stadsleven, genieten van de overwinning van de mens op de natuur. Men zou wat er met de kolonies gebeurde kunnen vergelijken met wat er met de natuur gebeugde: kolonisatie van het landschap. In Nederland was er een bloeiende cultuur van buitenhuizen. De snelle verstedelijking vond al plaats in de zestiende eeuw en dreef de mensen die er voldoende kapitaal voor hadden naar buiten. Men had behoefte aan buitenlucht, maar pronkzucht speelde ook een rol. E ieuwe rijken. Het buitenhuis gold als een statussymbool, dat dan ook gretig getoond werd aan buitenlandse handelsrelaties en aan het eigen netwerk van familie en notabelen. Men had een voorkeur voor buitenhuizen langs de Amstel en de Vecht, in de Beemster en de Purmer. Aan rivieren dus, zodat ze per boot bereikbaar waren, of in de nieuwe polders die de macht van de mens over de natuur toonden. De eigenaars van buitenhuizen waren zo trots op hun bezit dat ze hofdichten schrijven en afbeeldingen ervan lieten maken. Het hofdicht is in Nederland een

2 2 zeer populair genre geworden. Tussen 1610 en 1810 zijn er rond de tachtig hofdichten in druk verschenen, met een hoogtepunt tussen 1690 en 1770, maar er zijn er veel meer, want ze werden niet allemaal gedrukt. De bezitter bevestigde zijn status met een lofhofdicht, en als hij zelf geen dichter was betaalde hij er een gevestigde schrijver voor. Voorbeeld daarbij waren Constantijn Huygens, die een gedicht maakte op zijn Hofwijck (1653), en Jacob Cats, de eigenaar van Sorghvliet. Hij schreef zijn contemplaties over zijn buitenhuis in Ouderdom, buyten-leven en hof-gedachten (1658). Het hofdicht had een vast patroon. De dichter neemt zijn lezer bij wijze van spreken aan de hand mee bij een wandeling over het landgoed. Hij wijst op de wisseling van de seizoenen, op de lessen die de dieren geven, bijvoorbeeld door het aanleggen van wintervoorraden. Hij prijst de vruchtbaarheid van de natuur, die boven de schoonheid ervan gesteld wordt. De natuur is een geschenk van God aan de mens, en het is dus ook de bedoeling dat de wandelaar uiteindelijk tot contemplatie komt in de natuur. Veranderingen in de natuurbeleving Twee filosofen hebben voor een doorbraak gezorgd die op Europees niveau plaatsvond, aan het eind van de achttiende eeuw, en die al snel zijn weg ook vond in de literatuur. Die veranderde natuurbeleving kondigde de doorbraak van de Romantiek aan. Jean Jacques Rousseau is de belangrijkste hierin. Hij ervoer vrijheid tijdens wandelingen door een ongeschonden landschap. Wandelen is dan ook niet met een kaart op pad gaan en een uitgestippeld pad betreden: je gaat zonder doel op weg en loopt zoals het je invalt. Met de wandelingen lopen de gedachten mee, die zich vrij bewegen. Rousseau heeft de ogen geopend voor de schoonheid van de Alpen, die voordien alleen maar als bedreigend ervaren werden. Rousseau wilde de natuur onbaatzuchtig betreden: het ging hem niet om het zoeken van geneeskrachtig planten, van stookhout, van wild voor wildbraad of wilde vruchten en noten. Het ging hem puur om de eenwording met de natuur. Dat hierbij een nieuwe gespletenheid zijn intrede doet in de beschavingsgeschiedenis, laat zich raden. Natuur en cultuur komen in botsing met elkaar. Rousseau is er zelf het voorbeeld van. Hij is een intellectueel die leeft van boeken en de gemeenschap van geleerden nodig heeft. Tegelijkertijd veracht hij die en probeert in de natuur te ontsnappen aan de eisen van zijn tijd. In (Emile of over de opvoeding, 1762) verdedigt Rousseau een opvoeding vanuit de natuur. Een jong kind moet niet opgevoed worden met boeken, maar gewaarwordingen in de natuur ondergaan. Het contact met de natuur laat de ware aard van het kind zien en uitgroeien. Tot zijn vijfde jaar hoort het kind borstvoeding te krijgen en het lichaam te ontwikkelen in de natuur, zonder enige dwang. Van zijn vijfde tot zijn twaalfde moet het nog steeds beschermd worden tegen de maatschappij. Een positief leerproces begint dan, met de natuur als leermeester. De leraar richt de aandacht van het kind op de natuur als onuitputtelijk schouwspel, die vanzelf scholing geeft. Pas na het twaalfde jaar gaat een intellectuele vorming belangrijker worden, maar die blijft in het teken van de natuur staan. Deze natuur van Rousseau is een heel andere dan de te herscheppen natuur van voordien, die zich diende te richten naar de dressuur van de mensen.

3 3 Die nieuwe neiging naar de onbedorven natuur gaat ook in de waardering van buitenplaatsen een plaats krijgen. De tweede die van belang is voor de veranderde natuurbeleving is de Engelse filosoof Edmund Burke ook nu nog een grote invloed hebben. In 1756 verscheen zijn A Philosophical Inquiry into the Origin of our Ideas of the Sublime and Beautiful. Hij ontwikkelt hierin het onderscheid tussen enerzijds het schone in de kunst, dat rustgevend, stil en decoratief is, en anderzijds het sublieme. Dat laatste is huiveringwekkend, groot, ruw, beangstigend, overweldigend, en bezorgt ons tegelijkertijd een moment van esthetische ontroering en angst. Grote kunst is subliem, omdat die over het gewone schone heengaat. De natuur is de bron voor het sublieme moment. Hij vergelijkt de tijger met de os om het sublieme te demonstreren. Het sublieme heeft een afkeer van middelmatigheid. De natuur is leverancier van het sublieme als het gaat om stormen, vulkaanuitbarstingen, aardbevingen, onweren, en ook de angstaanjagende hoogten van de Alpen. Kunst werd sindsdien anders beoordeeld. Ze moest een sublieme ervaring geven, opwinding veroorzaken, verontrusten, en dat kon als de kunstenaar zijn stof uit de natuur haalde, waar de sublieme landschappen en sublieme natuurervaringen voor het oprapen lagen: schipbreuken, onweren, vervallen kerkhoven, de Alpen, bergrivieren, watervallen. Het contrast werd het voornaamste kunstmiddel van de Romantiek. De Duitse romantische schrijver Friedrich Schiller heeft in zijn essay Über das Erhabene (1801) het wilde landschap van Schotland en Sicilië tegenover dat gezet. Zeker is het leven in de Bataafse polders beter dan dat aan de voet van de Vesuvius, stelde Schiller, maar de echte esthetische ervaring deed je niet in een groentetuin of polder op. De Engelse tuin De veranderde kijk op de natuur betekende ook een omwenteling in de perceptie van het buitenhuis. Naar buiten gaan was maar sinds de Romantiek moest men in het buitenhuis ook sublieme ervaringen opdoen. Het ging om emoties en contrasten, die nu in de tuinen van het buitenhuis gezocht werden. Dus werden de renaissancetuinen omgebouwd tot de zogenaamde Engelse tuinen. Die waren een aangelegde kopie van de wilde natuur. Daarbij moest de wandelaar steeds geprikkeld worden door verscheidenheid. Al vroeg in de achttiende eeuw ontstond die behoefte in Engeland. In die landschapstuin, zoals die ook genoemd werd, was ruige natuur favoriet. Vergezichten waren minder belangrijk dan verrassing: om elke bocht moest er weer een nieuw tafereel zijn. Rechte lijnen waren uit den boze. Om het juiste effect te krijgen moest de tuinarchitect zoe geest van de plek, om die zo goed mogelijk weer te geven. Daartoe was ook bedrog gerechtvaardigd. Als er geen ruïne in het landschap stond, mocht die nagebouwd worden. Een van de Engelse tuinarchitecten ging zo ver dat hij aanwees waar namaaksel dat men voor het effect liet aanbrengen, zoals een schijnruïne, een kluizenaarshut, een rustiek bruggetje, en zelfs watervallen werden via ingenieuze omleidingen geconstrueerd. Historische elementen hoorden bij de Engelse tuin, en het spreekt vanzelf dat er ook andere planten in de

4 4 belangstelling kwamen. De buxus verdween om plaats te maken voor de kamperfoelie. De Engelsen gaven er een vermogen aan uit om de tuin te laten lijken op het omringende landschap. De grens tussen ontworpen tuin en landschap is vaak nauwelijks zichtbaar, juist omdat de bestaande natuur het startpunt was. Toch waren er tuinen waar jaren aan gebouwd werd. Rivieren werden afgedamd om meren aan te leggen, heuvels afgegraven of opgeworpen, bos gekapt of aangelegd. Onder de bekendste, nog steeds te bezichtigen tuinen zijn de Stowe Gardens misschien wel de mooiste, ook omdat er meer dan veertig follies in aan te treffen zijn. De eerste Engelse t - Wörlitzer, dat aangelegd werd door vorst Leopold III. Ook hij was een liefhebber van follies, en liet behalve een Chinese pagode ook een namaak-vesuvius aanleggen, met een mechanische mogelijkheid van uitbarsting. Voor Nederland betekende dit dat het heuvelachtige landschap van Gelderland, de duinstreek en de omstreken van Hilversum meer in trek kwamen voor Engelse tuinen dan het vlakke land van de polders. Een fraai voorbeeld is het kasteel Biljoen en het aanpalende landgoed Beekhuizen bij Velp, waar Johan baron van Spaen een wilde landschapstuin bij liet aanleggen, waar men de hele dag in kon dwalen. In 1790 stelde hij zijn tuin open voor het publiek. Zo konden de wandelaars er een geconstrueerde waterval, een rustieke brug en een blokhut aantreffen. Op bordjes met citaten van dichters kon men lezen door het park heen wat het effect van bepaalde plekken moest zijn: een inspiratiebron voor de dichter, een voorbeeldplek voor de schilder, een herinneringsoord voor gelukkigen, een tranendal voor ongelukkigen. De schrijfster Elisabeth Maria Post kreeg van de baron op het landgoed een rustiek gebouwtje als schrijfvertrek. Post kon dus door de baron als een soort bezienswaardigheid ingezet worden: hier ziet u een schrijver die zich aan de natuur wijdt. Andere voorbeelden in Nederland van nog steeds bestaande landschapstuinen zijn die van Velserbeek bij Velzen, die van kasteel Groeneveld, de uitgebreide van kasteel Twickel en natuurlijk die van paleis Soestdijk, die sinds 2011 in de zomer op een grandioze wijze ingezet wordt als decor voor openluchtuitvoeringen van de opera Orpheus en Euridice. Ook de planten en bomen veranderden in de Engelse tuinstijl. De coniferen kwamen op het tweede plan, en in plaats daarvan kwam er nu grote belangstelling voor vruchtdragende en bloeiende heesters, zoals de gouden regen, de rododendron, de sering, de kamperfoelie. De roos was al aanwezig in de baroktuin, maar dan in een gesnoeide variant. Nu was de wilde roos en de makkelijk te verwilderen klimroos favoriet. Follies De follies werden enorm populair in de tijd van de landschapstuin. Het gaat hierbij heuvellandschap, een kluizenaarshut, een aangelegde waterval, een Chinese tempel. Hoewel de folly al uit heel oude tuinen bekend is, er in de Renaissance ook namaakgrotten gebouwd werden, en een van de beroemdste tuinen met

5 5 follies, de Bobolituinen in Florence al uit de zestiende eeuw stammen, is het aanleggen ervan een echte rage geworden in de tijd van de Engelse tuinen. Een fraai samenstel van follies is te vinden op het Duitse Pfaueninsel (pauweneiland), bij Berlijn. Het werd rond 1800 opgezet als een plek waar de Pruisische vorsten Friedrich Wilhelm II en III met hun maîtressen of echtgenoten de wereld konden ontvluchten. Het is tegelijkertijd idyllisch en subliem. Er werd een kunstmatige fauna op dit eiland opgebouwd: de blauwe pauw, die uiterst exotische vogel, stammend uit India, mocht er vrij rondlopen, en ook kangoeroes en apen. Een lilliputtertweeling werd opgekocht van een kermisattractie en mocht met een staatstoelage op het eiland komen wonen, mits de tweeling zich aan het publiek liet zien. Datzelfde werd geregeld voor een neger, die een eigen palmhut kreeg. Op de kermis werd ook een reus gevonden, en ook die kreeg een plek op het pauweneiland. Er kwam een Grieks tempeltje te staan, zodat de illusie gewekt werd dat het eiland al in de tijd van de klassieken bewoond werd, en er werd een ruïne van een middeleeuwse burcht gebouwd, compleet met afbrokkelende kantelen en vervallen torens. Van de resten van een Met een grootse minachting voor het natuurlijke milieu werd een volledig artificieel product geconstrueerd, dat te ondergaan. Een vervalste werkelijkheid kwam in plaats van de echte. Nederland werd lang geacht te nuchter te zijn voor de follymode, maar een inventaris van Wim Meulenkamp heeft anders uitgewezen. Ook hier werden de buitenhuizen voorzien van ruïnes, namaakwatervallen, onnodige rustieke bruggetjes. Elke kloostertuin kreeg in de loop van de negentiende eeuw wel een Lourdesgrot, compleet met druipstenen stalactieten en stalagmieten. Veel van de follies zijn verdwenen, maar enkele zijn er nog. In Olst staat op het landgoed De Haere een prachtige namaakmiddeleeuwse ruïne, een namaakgothische hermitage staat op landgoed Leiduin bij Heemstede. Het park Sonsbeek in Arnhem bevat de bekendste follies van Nederland. Baron van Heeckeren liet Sonsbeek helemaal in de Engelse stijl aanleggen. Er is een grot waarover zich een kunstmatige waterval stort en er is een gotisch belvedère gebouwd. Voor Nederland was Jan David Zocher de architect van de Engelse tuin. Deze stond erom bekend dat hij zich helemaal richtte op de verbeelding van de natuur. De tuinen van Soestdijk en het Vondelpark in Amsterdam horen tot zijn bekendste aanleggingen. De romantische tuin is een constante gebleven in de natuurbeschouwing van de twintigste en eenentwintigste eeuw. De wilde tuinen, ecologische tuinen en Mien Ruysch-tuinen die in de mode kwamen nadien, gaan nog steeds uit van verrassingen, wentelende paden en afwisselingen in impressies. De classicistische tuin heeft nooit meer de populariteit teruggekregen die die had vóór de ontwikkeling van de romantische Engelse landschapsstijl. Maar er is iets aan het veranderen. Enerzijds is er terecht ook respect gekomen voor de authentieke classicistische tuin, Maar anderzijds is er een nieuwe ontwikkeling die zorgen baart. Het lijkt soms alsof de natuur opnieuw als vijand gezien wordt. Wie door nieuwbouwwijken komt en al die tuinen ziet waarin de bloemenaanleg

6 6 overgebleven zijn, voelt dat de natuurbeknotting weer terug is. De natuur is nu bedreiger van de vrijetijd. Tuinonderhoud kost tijd, dus wordt de natuur teruggebracht tot een pot of een bak met een paar makkelijke decoratieve planten. De wilde natuur wordt opnieuw beteugeld. Maar dit geldt niet voor de tuinen van de buitenplaatsen in Nederland. Of die nu een classicistische of een romantische aanleg hebben: ze worden met een enorme inzet onderhouden, zodat wij, natuurliefhebbers, er sublieme ervaringen kunnen ondergaan.