Van kaarten en automaten. 25 jaar elektronisch betalen in België

Transcriptie

1 25 jaar elektronisch betalen in België

2 Van kaarten 25 jaar elektronisch en automaten betalen in België

3 4 5 INHOUDSTAFEL Woord vooraf Inleiding. België, pionier in betaaltechnologieën. Hoofdtekst Een geschiedenis van mensen, uitdagingen en successen. Eén kaart, tal van mogelijkheden Samen sterk Een pioniersmentaliteit Veiligheid, een obsessie die loont Oplossingen voor consumenten en ondernemingen Kaderstukken Internationaal. België bij de wereldtop Technologie. Vijf seconden om de hele financiële sector te mobiliseren Product. België, een innovatief land Samenleving. De Belgische consumenten over elektronisch betalen Interview Vindingrijkheid ten dienste van comfort en veiligheid en voorheen. Het startschot van het elektronische tijdperk Hoofdtekst Van het metalen muntstuk tot de eerste geldautomaat Het geld wordt lichter door de eeuwen heen De cheque: volwaardig alternatief voor de contante betaling De bankrekening: een onmisbaar goed Automatisering wordt een noodzaak De allereerste geldautomaten Eerste resultaten van de interbancaire samenwerking Kaderstukken Product. De cheque: een eeuw om te komen en te gaan Technologie. Bankomaat licht op groen voor de automatische verdeling van biljetten Internationaal. S.W.I.F.T. automatisering van de telexberichten Samenleving. Rekeningnummer Interview België, een geval apart

4 De eerste netwerken van automatische loketten Hoofdtekst Twee concurrerende systemen De uitbouw van een nationaal netwerk Met zijn drieën verder De innovatierace Bemoedigend commercieel succes Op maat van het moderne leven Kleine en grote banken sluiten zich aan bij het systeem Kaderstukken Product. De automatische loketten: een geschiedenis van partnerships Internationaal. Geld afhalen, zelfs op vakantie Technologie. Een verrekenkamer waar het steeds drukker wordt Samenleving. Postomat: het derde netwerk Naar één gemeenschappelijke infrastructuur Interview Een pragmatische interbancaire dynamiek Hoofdtekst Compatibiliteit en fusie van de Mister Cashen Bancontact-netwerken Snelle uitbreiding van de netwerken Een zware factuur voor de banken Een welgekomen compatibiliteit Het congres van Wenen De fusie krijgt vorm De opbouw van een gemeenschappelijk netwerk Kaderstukken Product. Het ontstaan van het gamma C-ZAM-terminals Technologie. Van Baxnet naar Banknet een netwerk dat steeds beter presteert Samenleving. Banksys: cruciale dienstverlening voor de Belgische economie Internationaal. BEST een decennium van bilaterale verbindingen De ontwikkeling van kaartbetalingen 74 Interview De coöpetitie tussen de Belgische banken Hoofdtekst Elektronische betalingen in winkels Een nationaal elan Een onuitgegeven technologie De petroleumsector neemt het voortouw Eerste betalingen met kaart in Shell-stations De tankkaart volgt snel Ook de grootdistributie wil betalingen met kaart Wanneer concurrentie de technologische vooruitgang afremt Meningsverschillen en compatibiliteit Kaderstukken Technologie. België on-line sinds eind jaren 70 Product. De selfserviceterminal in de petroleumsector Internationaal. Bancontact en de Europese netwerken Samenleving. Zware onderhandelingen counteren onveiligheid De kredietkaart maakt deel uit van het dagelijkse leven Hoofdtekst Van elitekaart tot gebruikelijk betaalmiddel Van betaaluitstel tot krediet Europa lanceert de Eurocard De eerste kredietkaarten voor het grote publiek De kredietkaart aan 800 frank Op zoek naar synergieën tussen Visa en Eurocard Kaderstukken Samenleving. Eurocheque effent pad voor kredietkaarten Product. Strijkijzer weerstaat elektronisch tijdperk Internationaal. EMV: de nieuwe beveiligingsnorm voor betaalkaarten Technologie. Het krediet volgens verschillende formules Interview Een standaard op wereldvlak 86 Interview Belgen lopen niet warm voor revolving credit

5 België lanceert de eerste multisectoriële elektronische portemonnee Hoofdtekst De chipkaart, een klein product wordt groot Een antwoord op de nood aan veilige transacties Een wereldpremière De hele betaalketen betrokken De geboorte van Proton Tot in de puntjes gepromoot Een sprong over de grenzen van de banksector heen Een trage inburgering Kaderstukken Product. Proton zorgt voor revolutionair terminalontwerp Technologie. De chipkaart, een klein technologisch wonder Internationaal. Proton-technologie gaat internationaal Samenleving. De sociale identiteitskaart De euro wordt een dagelijkse realiteit Hoofdtekst Een voorbeeldige Belgische overgang Een munt met een lange geschiedenis Een nationaal opzet Een stille revolutie tot 1999 De eerste tekenen van de euro Heldere en goed geoliede communicatiecampagne Januari 2002: de geldautomaten verdelen de eerste euro s Kaderstukken Technologie. De euro in twee versnellingen Product. C-ZAM/SMASH trekt resoluut de kaart van de toekomst Samenleving. Minutieuze planning sleutel tot succes Internationaal. Goedkopere internationale betalingen Interview België, een goede leerling in de Europese klas 96 Interview Proton: uniek in meer dan één opzicht 2003 en later. Aan de vooravond van de betalingen van morgen De hoge vlucht van de elektronische handel Hoofdtekst Internet herdefinieert de betaling op afstand Reële stijging van het virtuele De bankwereld aanvankelijk buitenspel Eerste beveiligingen op het internet De Belgische bankwereld reageert Een antwoord met 3D Secure Automatische thuisloketten Een unieke banksoftware voor de bedrijfswereld Kaderstukken Product. C-ZAM/PC opent de weg naar een beveiligd internet Technologie. Belgische betalingen in alle veiligheid Internationaal. België haalt achterstand op het vlak van ecommerce in Samenleving. Isabel, bancair platform voor ondernemingen Interview Een vaste waarde voor grote en kleine Belgische ondernemingen Hoofdtekst Mobiele en internationaal georiënteerde oplossingen Internationalisering financiële stromen Eén Europese betaalruimte Nieuwe mobiele niches op nationale markten Draagbare en lichte oplossingen Langetermijnrelaties Nieuwkomers integreren Kaderstukken Internationaal. SiNSYS, de eerste joint venture tussen Europese operatoren Product. C-ZAM/XENTA zet de standaard Technologie. Mobile banxafe, de zakterminal Samenleving. De verborgen kost van cash Interview Een toepassing voor elke nichemarkt Nawoord Bijlagen

6 10 11 Woord vooraf 25 jaar betaalkaarten en automaten en 15 jaar Banksys: twee verjaardagen die de Belgische banken en hun gespecialiseerde dochtermaatschappij Banksys niet onopgemerkt kunnen laten voorbijgaan. Bij sommige verjaardagen past het terug te blikken op het verleden, op wat gepresteerd is en op wat bereikt is. Dat maakt bij mij twee gevoelens los: een gevoel van verwondering en één van trots. Een gevoel van verwondering, want wie op de voorbije periode van 25 jaar terugblikt, staat versteld hoe ingrijpend en hoe vlug het betaalgedrag van de consument is veranderd. Eind jaren 70 overheersten de betalingen met cash of cheque meestal een gewaarborgde eurocheque en de sterk ingeburgerde overschrijving. 25 jaar later is de cheque zo goed als verdwenen en is België goed op weg om een chequeless society te worden. Wat het aantal verrichtingen betreft, blijft cash het meest gebruikte betaalmiddel, maar de evolutie naar een less cash society zet zich jaar na jaar door. Toch is er nog een enorm potentieel voor elektronisch verkeer beschikbaar. De overschrijving in al haar vormen van puur manueel tot volledig elektronisch is het meest gebruikte niet-cash betaalinstrument gebleven. De afgelopen 25 jaren nam het succes van de betalingen met kaarten en via de automaat gestaag toe. Bijna elke Belg beschikt over een debetkaart om cash geld in binnen- en buitenland af te halen.

7 12 13 Toch gebruikt de Belg de kaart vooral om tal van betalingen uit te voeren bij de aankoop van goederen en diensten. Eind 2004 zullen waarschijnlijk ongeveer 600 miljoen betalingen met de Bancontact/ Mister Cash-kaart geregistreerd worden in België. De service is uitgegroeid tot een zeer populaire en cruciale basisvoorziening van het land. Onze economie en samenleving zijn niet meer denkbaar zonder de debetkaart. Daarnaast werd halfweg de jaren 90 de elektronische portemonnee onder de naam Proton gelanceerd. Het betaalmiddel kent een vrij bescheiden succes, maar neemt voor bepaalde toepassingen toch een niet onbelangrijke plaats in. Nagenoeg overal op het Europese vasteland heeft de kredietkaart haar plaats opgeëist, vooral vanaf de jaren 90. De kaart kende succes bij het welstellende deel van de bevolking en werd meestal gebruikt voor minder alledaagse betalingen. Voortbouwend op een reeds in de jaren 70 zeer goed uitgebouwde traditie van samenwerking voor alles wat de technische standaardisering en de operationele verwerking van het betaalverkeer betreft, hebben de Belgische banken op het einde van de jaren 70 beslist België te voorzien van nieuwe en beloftevolle betaalmiddelen. Dat gebeurde via een doorgedreven technische en operationele samenwerking en met respect voor een volledige commerciële autonomie van iedere bank. De nieuwe vormen van betalen werden en zijn gebaseerd op het gebruik van de kaarttechnologie: eerst de kaart met magnetische sporen, en sinds de tweede helft van de jaren 90 steeds meer de chipkaart. In de jaren 80 hebben de Belgische banken bovendien de wijsheid gehad de inspanningen die eerst in twee afzonderlijke maatschappijen, Mister Cash en Bancontact, werden gedaan te bundelen in 1989 in één enkele maatschappij, Banksys. Zo konden ze het potentieel van positieve schaaleffecten en effectievere expertise beter benutten ten voordele van al hun cliënten, zowel de kaarthouders als de handelaars. Het gevoel van trots op wat bereikt is, is zonder twijfel gerechtvaardigd. Weinig landen hebben de betalingen met de kaart met zoveel kwaliteit weten uit te werken. De uitbouw van een volledig on-line en real-time betaalsysteem met de debetkaart was aanvankelijk een gewaagde onderneming. Toch heeft het systeem ondertussen al ten volle zijn degelijkheid bewezen. Wanneer het aankomt op betrouwbaarheid, beschikbaarheid, veiligheid, gebruiksvriendelijkheid en kostenefficiëntie, behoort ons land zeker tot de koplopers in de wereld. België behoort ook tot één van de goedkoopste landen ter wereld wat betreft de tarifering van deze service naar kaarthouders en handelaars. Dat blijkt telkens weer uit internationale vergelijkingen. Banksys heeft met de volle steun van haar aandeelhouders/cliënten en nagenoeg alle Belgische retailbanken een sleutelrol gespeeld in deze evolutie en zal dat in de komende jaren ook blijven doen. Dit is dan ook het uitgelezen moment om mijn grote waardering uit te spreken voor de gedrevenheid en de expertise waarmee tal van medewerkers van Bancontact, Mister Cash en uiteindelijk Banksys in nauwe samenwerking met de Belgische banken dit alles mogelijk hebben gemaakt. In het bijzonder wens ik de hoofdrol van de heer Guy Alloin te onderstrepen. Hij was immers vele jaren gedelegeerd bestuurder van Bancontact en vervolgens Banksys, en vervulde zijn rol op energieke wijze tot aan zijn overlijden in De Belgische banken hebben het bovendien ook mogelijk gemaakt dat Banksys naast haar kerntaak van processor van kaartverrichtingen ook een belangrijke, internationaal erkende activiteit van hoogstaande technologische innovatie heeft ontplooid in de ontwikkeling en de verspreiding van nieuwe technologieën. Die houden verband met het betaalverkeer, in het bijzonder op het vlak van betaalterminals, verwerkingsschema s, veiligheidsoplossingen en verwerkingsprotocols. De nu in tal van landen gebruikte Proton-kaarttechnologie is trouwens in de loop van de jaren 90 in de schoot van Banksys ontwikkeld, een

8 14 15 opmerkelijke high-tech prestatie. De meerwaarde die deze complementaire technologische activiteit oplevert in tal van opzichten mag niet worden onderschat. Tevens moeten we onderstrepen dat de Belgische banken gedurende verschillende jaren aanzienlijke sommen investeerden zonder daar op korte termijn voordeel uit te halen. Het is pas in de jaren 90 dat Banksys positieve resultaten begon te boeken. Er zijn dus voldoende redenen om in het najaar van 2004 deze dubbele verjaardag via een aantal initiatieven zoals een symposium, thematische colloquia en een tentoonstelling te vieren zonder zelfgenoegzaamheid, maar ook zonder valse bescheidenheid. Een historisch naslagwerk dat een synthese biedt van deze boeiende evolutie - ingebed in de Belgische bancaire context - was in dit kader dan ook op zijn plaats. Ik wens Christophe Van Overstraeten en Marie Bryon, die als journalisten voor de redactie van deze tekst hebben ingestaan, van harte te danken voor de kwaliteit ervan. Mijn dank gaat ook uit naar de vele medewerkers van de Belgische banken en van Banksys, evenals naar tal van huidige en vroegere bestuurders van Banksys en andere interbancaire organisaties die zo bereidwillig waren hun herinneringen en inzichten mee te delen. Uiteraard is deze synthese onvolledig, maar wie bereid is dit verhaal van kaarten en automaten in België over de laatste 25 jaar te lezen, zal mijn gevoelens van verwondering en trots graag delen. Jean Colaut Voorzitter Raad van Bestuur Banksys

9 16 17 Inleiding België, pionier in betaaltechnologieën Een geschiedenis van mensen, uitdagingen en successen De bankkaart is sterk verankerd in de gewoontes van de Belgische consument en verenigt alle specifieke kenmerken van ons elektronische betaalsysteem. De kaart is ontstaan uit een pragmatische interbancaire samenwerking en biedt een groot aantal functies tegen een kost die bij de laagste van de wereld hoort. Ons land scoort trouwens ook zeer goed op vlak van beveiliging. Dat geldt niet alleen voor betalingen met kaart, maar ook voor bankieren van op afstand voor bedrijven, handelszaken en consumenten. Deze expertise wordt al 25 jaar ondersteund door een aantal belangrijke economische spelers met een langetermijnvisie, die bereid zijn om de nodige fondsen vrij te maken.

10 18 19 Eén kaart, tal van mogelijkheden Geld afhalen aan een geldautomaat, toegang tot self-banking, rekeninguittreksels afdrukken, een tankbeurt betalen, een kleine aankoop betalen aan een automaat, een voorafbetaalde telefoonkaart herladen, de elektronische portemonnee gebruiken: de Belgische bankkaart is heel veelzijdig. We staan misschien niet meer stil bij dit uitgebreide gamma van geïnformatiseerde producten en diensten, maar België is één van de meest vooruitstrevende landen op het gebied van debetkaarten. De Belgen kunnen namelijk gebruik maken van een zeer geavanceerde technologie die wordt aangeboden tegen één van de laagste tarieven ter wereld. Alleen Nederland kan tegen de Belgische tarieven concurreren. Belgen betalen, afhankelijk van de bank waarbij ze klant zijn, jaarlijks tussen 30 en 40 euro voor hun debetkaart. Dit bedrag dekt alle verrichtingen die verbonden zijn aan de kaart, ook de kosten voor de rekening zelf. Dat verklaart dan ook de hoge penetratiegraad van de Bancontact/Mister Cash-kaarten in ons land. Vandaag zijn er 10 miljoen van in omloop. Ook het gebruik ervan blijft stijgen: van 379 miljoen transacties in 2000 (geldopnames en betalingen in verkooppunten) tot meer dan 620 miljoen in In 2003 steeg ook het totale aantal transacties met bankkaarten (debet-, krediet-, Proton- en bedrijfskaarten samengeteld) tot bijna 900 miljoen. Samen sterk Sinds het begin van de automatisering van bancaire procedures houden de grootste nationale financiële instellingen er een specifieke strategie op na, die mee aan de basis ligt van het succes van de debetkaart in België. Ondanks de zware concurrentie in de sector beseffen de beslissingnemers van de Belgische banken al snel dat ze, door bepaalde middelen gemeenschappelijk te maken bij de ontwikkeling van nieuwe technologieën, veel meer kunnen bereiken. Door hun specifieke visie evolueert het Belgische systeem naar een ééngemaakte betaalruimte met vaste normen die worden gerespecteerd door alle betrokken partijen. Dat is nodig om uniforme middelen en procedures te creëren die op grote schaal ingang kunnen vinden en schaalvoordelen genereren voor alle spelers. INTERNATIONAAL België bij de wereldtop Talloze studies hebben het over de Belgische voorsprong in elektronische transacties. Er zijn ook duidelijke verschillen tussen onze betaalsystemen en de systemen die elders in gebruik zijn. Zo wordt de debetkaart in ons land veel meer gebruikt dan bijvoorbeeld in de Verenigde Staten. Dit is een bewijs van de hoge beveiligingsgraad van de betalingen en de Belgische terughoudendheid voor kredieten. Ook zijn de cheques in België nagenoeg uit circulatie verdwenen (3,8 % van alle transacties). In de Verenigde Staten en Frankrijk nemen ze nog een belangrijk deel van de betalingen voor hun rekening (respectievelijk 53,5 % en 35,4 %). Dat zorgt voor heel wat administratie en extra verwerkingskosten. Bovendien missen de Amerikanen en de Fransen het gemak en de efficiëntie van uniforme rekeningnummers of gestandaardiseerde overschrijvingsformulieren. De gewoonte om elektronisch te betalen is het meest ingeburgerd in de Scandinavische landen. Daar betalen consumenten een drankje uit de automaat al met hun GSM. Bovendien toont het voorbeeld van Noorwegen aan dat België nog heel wat potentieel heeft voor kaartbetalingen. Er zijn evenveel elektronische transacties in Noorwegen als in België, maar het inwonersaantal ligt twee keer zo laag Gebruik van (non-cash) betaalmiddelen Internationale vergelijking voor 2002 (percentage van het totale aantal transacties) Land Overschrij- Cheques & Debetkaarten, Elektronische Domiciliëring vingen & gelijkaardig kredietkaarten portemonnee (Direct Debit) gelijkaardig & private kaarten België 46,9 1,7 34,6 7,0 9,8 Duitsland 45,0 1,2 16,6 0,3 36,9 Frankrijk 18,7 34,2 30,6 0,1 16,3 Nederland 37,0 neg 32,8 2,6 27,6 Ver. Koninkrijk 17,7 21,0 41,2 0 20,1 Ver. Staten 5,0 49,8 41,7 0 3,4 Eurozone 30,1 13,8 29,6 0,7 26,7 (Bron: Blue Book 04/2004 & Red Book 03/2004)

11 20 21 Schatting gebruik betaalmiddelen in België Aantal transacties Relatief aandeel (in miljoenen) in 2002 (in %) Overschrijvingen en gelijkaardig 511,8 674,7 808,0 46,9 Cheques en gelijkaardig 193,8 86,9 29,0 1,7 Domiciliëringen 73,2 117,4 169,0 9,8 Debetkaarten, kredietkaarten 119,3 342,5 595,0 34,6 en private kaarten Elektronische portemonnee - 28,2 121,0 7,0 TOTAAL 898, , ,0 100,0 Veiligheid, een obsessie die loont Al sinds het begin schenken onze ingenieurs heel wat aandacht aan het beveiligen van getransfereerde gegevens. Beveiliging is steeds een conditio sine qua non geweest bij de ontwikkeling van nieuwe technologieën, van de eerste biljettenverdeler met geperforeerde kaart tot de laatste mobiele betaalterminal. Door te anticiperen op toekomstige standaarden maken de Belgische elektronische betaalsystemen steeds gebruik van pionierstechnologieën op vlak van beveiliging. Het lezen van de kaart gekoppeld aan een pincode; het saldo van de aankoper in real time gecontroleerd; de nationale dienst Card Stop die kaarten onmiddellijk blokkeert bij verlies of diefstal; een elektronische handtekening die wordt gegenereerd door een chipkaart met een efficiënt encryptiesysteem Het is maar een greep uit de toepassingen die hebben geleid tot een van de laagste fraudecijfers ter wereld. (Bron: BVB, Blue Book 04/2004 & Red Book 03/2004) In die context van afwisselende concurrentie en samenwerking is de inbreng van derden waardevol gebleken. Instellingen zoals de Nationale Bank van België (NBB) en de Belgische Vereniging van Banken (BVB) hebben daarin een belangrijke rol gespeeld. Zo stimuleerden ze de banken in verschillende periodes min of meer actief om projecten op te starten die bijdroegen tot het goede verloop van de betaalstromen. Een pioniersmentaliteit Het is dit gemeenschappelijke dynamisme dat ons systeem een pioniersreputatie heeft bezorgd. Achter elk nieuw technologisch concept stonden immers mensen die bereid waren samen te werken en zich volledig in het project vast te bijten. De geschiedenis van Belgische geïnformatiseerde betalingen telt talloze voorbeelden van avant-gardistische De Belgische consument kan kiezen uit een uitgebreid gamma van betaalmiddelen. ideeën, die werden verdedigd door een ploeg competente ondernemers en ingenieurs. Dit gaf bijvoorbeeld aanleiding tot de eerste elektronische betaling aan een benzinepomp. Die vond in België meer dan 20 jaar geleden plaats, terwijl er nog steeds heel wat landen zijn waar automobilisten niet de mogelijkheid hebben om 24 uur op 24 hun tankbeurt onmiddellijk met hun kaart aan de pomp te betalen aan een volledig geautomatiseerd station. Minder spectaculair voor kaarthouders is de invoering van een uniforme structuur voor het bankrekeningnummer, dat samen met de invoering van een gestandaardiseerd overschrijvingsformulier begin jaren 70 een ware revolutie betekende voor de Belgische financiële wereld. Dankzij die standaardisering werd het in 1974 ook mogelijk om het Uitwisselingscentrum en Verrekening (UCV) op te richten. TECHNOLOGIE Vijf seconden om de hele financiële sector te mobiliseren Voor de Belgische consumenten is het gebruik van de Bancontact/Mister Cash-kaart een dagelijkse gewoonte geworden. Ze stellen zich dan ook geen vragen meer bij de technologie die erachter zit. Tussen het invoeren van de kaart in de terminal en de uiteindelijke goedkeuring van de transactie verlopen ongeveer vijf seconden. Binnen die tijdspanne wordt een optimale beveiliging gegarandeerd: De klant stopt de kaart in de terminal. De handelaar voert het bedrag van de transactie in. De klant voert de pincode in via het toetsenbord, waardoor er verbinding wordt gemaakt tussen de terminal en de centrale computer van de netwerkbeheerder. De netwerkbeheerder controleert onmiddellijk de status van de kaart (om de handelaar te verzekeren dat de kaart niet geblokkeerd of gestolen is) en de bijhorende pincode (om de opdrachtgever van de betaling te identificeren). Er wordt verbinding gemaakt tussen de centrale computer en de bank van de klant om het beschikbare saldo te controleren. Indien de transactie wordt goedgekeurd, wordt een signaal verstuurd naar de terminal om de betaling te laten doorgaan.

12 22 23 Oplossingen voor consumenten en ondernemingen Dankzij zijn technologische troeven en competente mensen is België kunnen opklimmen tot de kopgroep in ebankingtoepassingen. Isabel, dat een dergelijke toepassing voor bedrijven van alle formaten en sectoren ontwikkelde, is een bewijs van de Belgische kennis in deze materie. Dit multibancaire elektronische systeem is de eerste in zijn soort in Europa en maakt het mogelijk alle rekeningtransacties, waaronder het raadplegen van saldo s en betalingsopdrachten, via computer uit te voeren. De klanten van Isabel hebben het voordeel van STP (Straight Through Processing), waarbij de informatie volledig automatisch wordt verwerkt, van transactieopdracht tot regularisering van de betrokken bankrekeningen. Eén kaart, tal van mogelijkheden PRODUCT België, een innovatief land Ons land onderscheidt zich al ruim 25 jaar door een opmerkelijke vernieuwingsdrang in betaaltechnologieën. Onze ingenieurs behoorden tot de eersten die de volgende vernieuwingen introduceerden: Geld afhalen met een bankkaart aan een automatische interbancaire geldautomaat, waarbij het saldo on-line wordt gecontroleerd. Elektronisch betalen aan een tankstation via een externe betaalterminal (Payment Terminal Outdoor). De (onmiddellijke) on-line controle van de rekeninggegevens van de kaarthouder. De DEP-beveiligingsmodule (Data Encryption Peripheral), die wordt geïnstalleerd op een server of een pc en verschillende performante beveiligingsvoorzieningen integreert. Het Rijndael-encryptiealgoritme, uitgevonden door twee Belgen: Vincent Rijmen (KUL) en Joan Daemen (ex-banksys). Het algoritme maakt deel uit van de standaardbeveiliging voor on-line transacties. Het werd bovendien ook gekozen door de Amerikaanse overheid. De invoering van TRASEC (TRAnsaction SECurity), een beveiligingssysteem voor elektronische communicatie tussen bedrijven en hun banken, gebaseerd op het gebruik van een chipkaart en een elektronische handtekening. De oprichting van Isabel, een uniek interbancair platform voor Belgische ondernemingen, vervolledigt het dienstenpakket. Het STEPS-systeem (Standard European Payment System), een software die alle functies voor elektronische betalingen en geldafhalingen beheert, werd eveneens overgenomen door verschillende Europese landen. De herlaadbare elektronische portemonnee, in België gekend onder de naam Proton. De SIS-kaart, de elektronische socialezekerheidskaart.

13 24 25 SAMENLEVING De Belgische consumenten over elektronisch betalen Naar aanleiding van haar 15-jarig bestaan liet Banksys in juli 2004 een grootschalige opiniepeiling uitvoeren om na te gaan hoe Belgische consumenten tegenover elektronische betaalmiddelen staan en welke verwachtingen ze koesteren. De enquête werd wetenschappelijk begeleid door de Vrije Universiteit Brussel (VUB) en uitgevoerd door marktonderzoeksbureau Ipsos. Niet minder dan respondenten van 15 jaar en ouder werden bevraagd. De resultaten geven duidelijk aan dat het gebruik van betaalkaarten bijzonder goed is ingeburgerd. In totaal heeft 98 % van de Belgen al gehoord van Bancontact/Mister Cash, 86 % gebruikt de kaart ook effectief. Voor het jongere Proton-broertje zijn de cijfers respectievelijk 89 % en 31 %. Het Proton-gebruik is het hoogst bij 15- tot 35-jarigen. Voor heel wat Belgen is de Bancontact/Mister Cash-kaart na al die jaren zo goed als onmisbaar geworden: 71 % van de respondenten kan zijn debetkaart hoogstens een week missen; voor 20 % is dit zelfs minder dan één dag. Opvallend is ook dat een derde van de respondenten gewoon zou stoppen met contante betalingen indien ze overal elektronisch zouden kunnen betalen. De Belgische consumenten vinden dat betaalmiddelen vooral veilig (54 % van de respondenten), handig (50 %) en betrouwbaar (39 %) moeten zijn. In dit opzicht is het opvallend dat zelfs niet-gebruikers toegeven dat Bancontact/Mister Cash en Proton goed tot zeer goed scoren op die punten. Als voornaamste minpunten van elektronische betaalmiddelen schuiven niet-gebruikers vooral de ontastbaarheid en het gebrek aan anonimiteit naar voor. Ze vinden elektronische betaalmiddelen te duur. Kaartbetalingen door consumenten worden dan weer grotendeels verwerkt door Banksys, de onderneming die is ontstaan uit het samensmelten van de bankconsortia Mister Cash en Bancontact. Banksys beschikt over een eigen telecommunicatienetwerk, dat een foutloze communicatie verzekert tussen de verschillende elementen van de betaalketen, waaronder winkelterminals, terminals in tankstations, bankagentschappen en de centrale computer. Het systeem is opgebouwd uit lijnen die bij Belgacom worden gehuurd. De infrastructuur voorziet redundantie waardoor er zich bij een panne geen communicatieonderbrekingen kunnen voordoen. De onderneming combineert twee types activiteiten: de kernactiviteit, namelijk de verwerking van elektronische betalingen, en een complementaire activiteit, de ontwikkeling van betaaltechnologieën (terminals, kaarttechnologieën, protocols en veiligheids- Evolutie van het aantal betaalkaarten in omloop Aantal betaalkaarten (in duizendtallen) Eurochequekaarten* Bancontact/Mister Cash-kaarten Kredietkaarten Kaarten met Proton-functie ** Kaarten met Maestro-functie (Bron: berekeningen BVB op basis van gegevens van Banksys, Europay Belgium, Visa Belgium) * De eurochequegarantie werd opgeheven op 31/12/2001. In de loop van 2001 werden alle eurochequekaarten geleidelijk uit circulatie genomen. ** waarvan 2,1 miljoen geactiveerd Het aantal betaalkaarten in België blijft groeien. Het nieuwste model uit het PTO-gamma (Payment Terminal Outdoor) voor tankstations symboliseert de vernieuwingsdrang van de Belgische banksector. oplossingen). De combinatie van deze expertise is uniek in de wereld. De ervaring in beide domeinen ligt in lijn met de end-to-endvisie van de banken die een weerspiegeling is van hun wil om alle elementen van een elektronische betaling te beheersen, van het begin tot het einde, en helpt Banksys om in heel wat technologische domeinen een avant-gardistische rol te vertolken. Dit alles was niet mogelijk geweest zonder de steun van de banken die gedurende jaren tientallen miljoenen euro s hebben geïnvesteerd zonder enige winst (achteraf een precies cijfer bepalen is zeer moeilijk) in de ontwikkeling van hoogtechnologische oplossingen en betaaltechnologieën. Deze ervaring geeft Banksys de mogelijkheid om in heel wat technologische domeinen een voorloper te zijn. Het succes van het Belgische elektronische betaalsysteem is het resultaat van 25 jaar inspanningen en komt vandaag tot uiting in elke kaarttransactie.

14 26 27 INTERVIEW Vindingrijkheid ten dienste van comfort en veiligheid Dirk Syx is sinds januari 2003 gedelegeerd bestuurder van Banksys. Daarvoor was hij al jaren actief bij de Kredietbank, waar hij onder meer verantwoordelijk was voor de betaalsystemen. Hij heeft dan ook een klare kijk op de Belgische knowhow in deze materie. we maar aan de automatische betaling aan tankstations, 24 uur op 24. Deze dienstverlening was de echte motor achter de ontwikkeling van kaartbetalingen in België. Daarnaast ontwikkelde Banksys ook de technologie voor de Proton-kaart, die voor verschillende toepassingen kan worden gebruikt. de Europese voorlopers in de voorbereidingen op de EMV-norm. Die moet bepaalde vormen van fraude met kredietkaarten, waaronder namaak, aanzienlijk beperken en impliceert de aanpassing van alle terminals en kredietkaarten. Vanaf eind 2004 zal België daarmee grotendeels klaar zijn. Welke opmerkelijke innovaties in elektronisch betalen werden in België ontwikkeld? Dirk Syx : België was het allereerste land dat een systeem voor betalingen met debetkaart invoerde waarbij de gegevens van de kaarthouder in real time werden gecontroleerd. Bovendien konden we dankzij de visie van onze ingenieurs een efficiënte infrastructuur opzetten die handelaars en consumenten weten te appreciëren. Denken Veiligheid stond altijd centraal bij de Belgische ingenieurs. Wat is het beveiligingsniveau van ons netwerk vandaag? Dirk Syx: Volgens de statistieken is het Belgische elektronische betaalnetwerk één van de betrouwbaarste ter wereld. In het geval van Bancontact/Mister Cash en Proton ligt het fraudecijfer lager dan 0,001 %. Bovendien kunnen we met de dienst Card Stop elke gestolen en verloren kaart snel blokkeren. Ten slotte behoort ons land tot

15 en voorheen < > Het startschot van het elektronische tijdperk Van het metalen muntstuk tot de eerste geldautomaat 01 Contant geld was lange tijd hét betaalmiddel bij uitstek. In de twintigste eeuw wint het girale geld hoe langer hoe meer aan belang. Eind jaren 60 schiet de populariteit van de cheque en nadien de overschrijving de hoogte in. De evolutie gaat gepaard met een explosieve groei van het aantal bankrekeningen en dwingt de banken te automatiseren. Een voorbeeldige interbancaire samenwerking leidt tot de ontwikkeling van gemeenschappelijke informaticasystemen die de grondslag leggen voor een Belgisch succesverhaal.

16 30 31 giraal geld cash geld miljoen euro ,4% > 45,6% > 45,6% > 54,4% > Het geld wordt lichter door de eeuwen heen Lang geleden werden goederen en diensten geruild, maar al snel werd gezocht naar een praktischer betaalmiddel. In de oudheid verscheen het allereerste moderne betaalmiddel: geld. Geld heeft heel wat vormen aangenomen in de loop van de geschiedenis. Muntstukken vervaardigd uit waardevolle materialen waren het eerste ruilmiddel dat we echt als geld kunnen bestempelen. Toch was dit betaalmiddel niet altijd even handig. De muntstukken waren zwaar en Oud geldstuk 42,6% > 57,4% > 31,7% > 68,3% > 16,4% > 83,6% > (Bron: BVB) Sinds het midden van de jaren 60 maakt giraal geld een steeds groter deel uit van de totale geldhoeveelheid. vaak onhandig in gebruik, vooral bij grote hoeveelheden. Vanaf de 14e eeuw speelde de wisselbrief een belangrijke rol in de groei van de internationale handel 1. In de Middeleeuwen werden dan de eerste biljetten ontwikkeld. De goede werking van dit systeem berustte volledig op het vertrouwen van de gebruiker. In tegenstelling tot de gouden of zilveren muntstukken bezit het biljet immers geen intrinsieke waarde. De cheque: volwaardig alternatief voor de contante betaling In het begin van de twintigste eeuw wordt een alternatief voor geldstukken steeds meer in gebruik genomen: de cheque. Het betaalmiddel betekent een grote stap voorwaarts op het gebied van veiligheid en gebruiksvriendelijkheid. Voor de allereerste keer in de geschiedenis is het immers niet meer nodig een welbepaalde som geld op zak te hebben om een betaaltransactie uit te voeren. Toch breekt de cheque niet onmiddellijk door bij het grote publiek. Het betaalmiddel blijft grotendeels voorbehouden aan specifieke bevolkingsgroepen, zoals de vrije beroepen. De nooit eerder geziene economische groei in de jaren 60 geeft de bankwereld een sterke impuls. Bankiers spelen handig in op de hoogconjunctuur en spitsen hun diensten in eerste instantie toe op de bedrijfswereld. Toch verandert de economische groei ook de betaalgewoontes van de consument. De stijging van de lonen van de actieve bevolking versterkt de koopkracht en de mogelijkheid tot sparen. Consumenten zijn op zoek naar praktische betaalmiddelen om hun salaris uit te geven en eenvoudige manieren om het overschot op te sparen. Het aantal bankrekeningen stijgt exponentieel en de bankdiensten worden beschikbaar voor de volledige bevolking. Een ware commerciële veldslag breekt los om elke Belg ervan te overtuigen een zichtrekening te openen. De bankrekening: een onmisbaar goed De banken spelen in op de economische hoogconjunctuur. Ze stimuleren hun diensten bij de consument en vangen de exponentiële groei van het aantal bankrekeningen op door een netwerk van filialen uit te bouwen. Zo kan elke consument in zijn onmiddellijke woonomgeving PRODUCT De cheque: een eeuw om te komen en te gaan In het begin van de twintigste eeuw verschijnt de cheque, de voorloper van de bankkaart. In de beginjaren is het betaalmiddel vooral toegespitst op specifieke beroepssectoren, zoals de vrije beroepen, de industrie en de handelaars. Pas vanaf de jaren 60 breekt de cheque door bij het grote publiek. De groeiende populariteit van de bankrekening speelt een onmiskenbare rol in die ommekeer van de betaalgewoontes. De banken bieden de cheque aan als het allereerste alternatief voor cash. De cheque biedt heel wat voordelen ten opzichte van de contante betaling. Consumenten hoeven minder cash geld op zak te hebben, ze moeten niet meer naar de bank voor ze gaan winkelen en ze kunnen, net als de verkoper, rekenen op een verhoogde veiligheid. Dezelfde argumenten worden later ook gebruikt voor de promotie van de bankkaart. Tegen het einde van de eeuw vermindert het gebruik van de cheque echter. De tarifering van de cheque in het begin van de jaren 90 en het verdwijnen van de garantie op eurocheques in 2002 doen de populariteit van het betaalmiddel geen goed. In 2004 maken betalingen met cheques minder dan 1 % van alle transacties uit. In 2007 zou de cheque zelfs volledig uit het beeld moeten verdwijnen, behalve voor de bedrijfswereld. 1 Bron: L évolution de la lettre de change, 14 e 17 e siècles (Raymond De Roover)

17 32 33 TECHNOLOGIE Bankomaat licht op groen voor de automatische verdeling van biljetten Het eerste netwerk van biljettenverdelers wordt in 1968 opgezet door de Generale Bank onder de naam Paymatic. In 1969 lanceren de Bank van Brussel en de Krediet Bank gezamenlijk hun eigen netwerk van automatische verdelers van bankbiljetten. De zogeheten Bankomaat-terminal wordt op 42 strategische locaties in België geïnstalleerd. Veelbezochte bankfilialen en grote ondernemingen zijn de uitverkoren locaties. Het apparaat was bijzonder revolutionair voor zijn tijd. De Bankomaat-terminal werd specifiek ontworpen voor het verdelen van biljetten van BEF (24,79 EUR), en gaf toen al aan hoe de hedendaagse ATM-machines er zouden uitzien. De gebruiker krijgt immers een geperforeerde bankkaart die hij in een horizontale gleuf moet inbrengen. Vervolgens wordt een deurtje geopend dat twee rijen drukknoppen verbergt. De bovenste rij maakt het mogelijk het aantal biljetten te bepalen, met een maximaal bedrag van BEF (123,95 EUR). Op de onderste rij drukknoppen geeft de gebruiker zijn persoonlijke code in. Het apparaat controleert zelf de echtheid van de code. De biljetten worden vervolgens één voor één verdeeld, aangekondigd door een groen licht. Naar verluidt begaf de Bankomaat-terminal het tijdens één van de eerste persvoorstellingen. Een inventieve technicus verborg zich echter achter de machine en duwde de biljetten zelf door de gleuf Meer een leuke anekdote dan een beschamend incident, want de Bankomaat-terminal onderscheidde zich tijdens zijn verdere loopbaan door zijn erg hoge betrouwbaarheid. Pas met de komst van de automatische loketten verdween de Bankomaat geleidelijk aan uit het straatbeeld. een bank opzoeken. Tussen 1960 en 1970 stijgt het aantal bankagentschappen met maar liefst 72 %. Ook bedrijven dragen bij tot de groei van de bankdiensten en sporen werknemers aan hun loon op een zichtrekening te laten storten. Tot dan toe werden de salarissen wekelijks uitgedeeld in omslagen die persoonlijk werden overhandigd. De voorbereiding van die betalingen nam elke maand heel wat tijd in beslag en het geld moest telkens opnieuw worden getransporteerd van de bank naar het bedrijf, met alle bijhorende risico s. De modernisering van het betaalverkeer speelde zeker in de kaart van de werkgever, maar niet iedereen was even enthousiast over de vooruitgang. Het overschrijven van de lonen riep immers ook een echtelijke controle in het leven. Tegelijk vergroten een aantal nieuwe, populaire diensten het succes van de bankrekening, zoals de gratis domiciliëring en de doorlopende opdracht. De inspanningen van de bankwereld blijven niet zonder resultaat en de bankrekening wordt een onmisbaar goed in het leven van de consument. Financiële transacties die voorheen uitzonderlijk waren, krijgen nu een alledaags karakter. Automatisering wordt een noodzaak Aan het einde van de jaren 60 zijn de cheque en de overschrijving al goed ingeburgerd. De cheque wordt voor handelaars bovendien een steeds aantrekkelijker optie dankzij de introductie van een bankgarantiekaart (de internationale eurochequekaart en de nationale kaart van openbare kredietinstellingen). Die staat garant voor een betaling tot BEF (173,53 EUR).

18 34 35 Geld afhalen aan geldautomaten raakt meer en meer ingeburgerd bij de Belgische consument. De nooit geziene groei van het aantal bankverrichtingen dwingt de banken te automatiseren. De kosten voor de manuele behandeling en het geldtransport zijn immers heel moeilijk in te perken. Bovendien creëert de toename van het aantal bankrekeningen een exponentiële groei van het aantal medewerkers. Financiële instellingen doen daarom steeds vaker een beroep op informatica om hun processen te automatiseren. Zo beperken ze de papieren administratie en de personeelskosten die voor de banken steeds zwaarder doorwegen. De allereerste geldautomaten De automatisering in de banksector is ook snel zichtbaar in het straatbeeld. In 1968 lanceert de Generale Bank haar eerste automatische geldverdeler Paymatic. Enkele maanden later starten ook de Bank van Brussel en de Krediet Bank met een eigen project, het Bankomaat-netwerk. De apparaten verdelen biljetten van BEF (24,79 EUR) en maken gebruik van een geperforeerde kaart en een identificatiecode. In 1973 wordt de volgende belangrijke stap in het automatiseringsproces gezet. De Bank van Brussel, de Generale Bank en de Krediet Bank tekenen een akkoord voor de ontwikkeling van een gemeenschappelijk netwerk van geldautomaten. De terminals worden in verschillende bedrijven geplaatst voor het personeel. Het netwerk bestaat uit 23 Bankomaat- en 3 Paymatic-apparaten en is de eerste stap naar een uniforme aanpak op nationaal niveau. INTERNATIONAAL S.W.I.F.T.: automatisering van de telexberichten Tot in 1973 was de telex het enige internationale communicatiemiddel tussen banken. Het veiligheidsniveau van de technologie was echter onvoldoende en elk bericht diende manueel behandeld te worden. De wereldwijde communicatie nam bovendien een hoge vlucht waardoor bepaalde banken enorme hoeveelheden telexen per dag te verwerken kregen. Om deze problemen op te lossen, wordt in 1973 S.W.I.F.T. opgericht (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication). De 239 stichtende banken stellen zichzelf tot doel alle financiële instellingen over de hele wereld elektronisch met elkaar te verbinden. Het plan slaagt en maakt het mogelijk om tal van transacties tussen overzeese banken in slechts enkele minuten af te handelen, veilig en volledig geautomatiseerd. Daarvoor doen de banken een beroep op een aantal normen en gestandaardiseerde procedures, zoals de Bank Identification Code (of BIC-code). Vandaag maken wereldwijd zo n financiële instellingen in 200 landen gebruik van de elektronische berichtendienst van S.W.I.F.T.. De organisatie gevestigd in België behandelt jaarlijks zo n twee miljard berichten. Eerste resultaten van de interbancaire samenwerking Snel wordt echter duidelijk dat de automatisering zich niet spontaan kan doorzetten zonder afspraken rond de eenvormigheid van het systeem. Daarom worden tussen 1971 en 1974 enkele belangrijke initiatieven op touw gezet. Zo krijgt elke bank een identificatiecode toegewezen, worden de rekeningnummers en de lay-out van de cheques gelijkgeschakeld en wordt een gestructureerde mededeling voor overschrijvingen geïntroduceerd. Het trunkeren of niet uitwisselen van de cheques is een nieuwe stap voorwaarts in de samenwerking tussen de banken. Vanaf 1972 archiveren de banken van de handelaars zelf de meerderheid van de geïnde cheques en wisselen ze enkel nog de corresponderende informatie elektronisch uit met de andere banken. De standaardisering is mogelijk dankzij een intense en vruchtbare samenwerking tussen de Belgische banken onder toezicht van het Interbancaire Centrum voor Onderzoek in Informatica. Deze laatste groepeert de vertegenwoordigers van de drie belangrijkste banken in het land en van verschillende Belgische bankverenigingen. Zij kijken nauw toe op een gelijkwaardige behandeling voor alle banken, groot en klein. Zo stimuleren ze een snelle aanvaarding van het gestandaardiseerde rekeningnummer in de hele banksector.

19 36 37 SAMENLEVING Rekeningnummer De standaardisering van alle rekeningnummers is één van de sterkste punten van de samenwerking tussen de verschillende Belgische banken. De eenvormige structuur van het rekeningnummer wordt in 1971 op nationale schaal toegepast. Tot op vandaag is het systeem nog altijd bekend onder de naam die refereert aan de drie groepen van cijfers die samen het Belgische rekeningnummer vormen. De eerste drie cijfers identificeren de bank van de begunstigde en zorgen ervoor dat elke transactie bij de juiste financiële instelling terechtkomt. Hoewel het tweede groepje cijfers geen specifieke betekenis heeft, kunnen de banken het gebruiken om een klant, product of filiaal te identificeren. De laatste twee cijfers van het rekeningnummer worden gebruikt ter controle. Verschillende moderne toepassingen in de wereld van het elektronische betaalverkeer gebruiken nog altijd de unieke structuur van het rekeningnummer. Phone banking en Internet banking zijn daar een mooi voorbeeld van. De grote betrouwbaarheid van het systeem is één van haar sterkste troeven. Telkens een rekeningnummer wordt ingegeven, gaat een eenvoudig algoritme check digit 97 genaamd de geldigheid van het nummer na. Het programma deelt de eerste tien cijfers door 97. De twee laatste cijfers vormen dan de rest van de deling. Dankzij deze berekening kan heel snel worden nagegaan of er geen fouten in de opeenvolging van de cijfers zijn geslopen. Dezelfde beveiliging ligt ook aan de basis van het succes van self-banking en verklaart ook de populariteit van het vertrouwde overschrijvingsformulier. Het formulier wordt gelanceerd net na de standaardisering van het rekeningnummer, en is nog steeds het meest populaire betaalmiddel in België. In 1973 wordt het S.W.I.F.T.-netwerk opgericht voor de behandeling en overdracht van interbancaire berichten. Het systeem verhoogt de efficiëntie van de afhandeling van bankoperaties gevoelig. Een jaar later wordt het Uitwisselingscentrum en Verrekening (UCV) in het leven geroepen. Voor de eerste maal in de geschiedenis verlopen alle betaaloperaties tussen Belgische banken langs dezelfde automatische weg. In 1974 komt dan ook een einde aan de uitwisseling van bankpapieren en enkel specifieke types cheques worden nog manueel uitgewisseld. De basis is gelegd voor een nieuw elan in de wereld van het elektronische betaalverkeer.

20 38 39 INTERVIEW België, een geval apart Jozef Van den Nieuwenhof, directeur van het departement Organisatie en Bancaire Informatica bij de Belgische Vereniging van Banken, volgde de evoluties op het vlak van elektronische betalingen op de voet. Hoe kunnen we de plotse vooruitgang van het elektronische betaalverkeer in België verklaren? Jozef Van den Nieuwenhof : Een wet uit 1965 legde vast dat bij elke financiële transactie een rekeningnummer moest worden vermeld. Twee jaar later werden de handelaars verplicht de cheque als wettelijk betaalmiddel te aanvaarden. Deze wetgevingen stimuleerden het gebruik van de cheque en het overschrijvingsformulier weg en rukte op naar de kop van het Europese peloton. Zullen de Belgen blijven vasthouden aan het contante geld? Jozef Van den Nieuwenhof : De toekomst zal het uitwijzen, maar ik denk dat contante betalingen gedoemd zijn te verdwijnen. Cash geld brengt immers heel wat kosten met zich mee, zoals het transport onder politie-escorte of het tellen van het Hoe kunnen we het betaalgedrag van ons land heeft gekend. Dat maakte de Belg uiteraard sterk. De administratieve papier- geld. En dan heb ik het nog niet over de de Belg omschrijven? achterdochtig en hij verstopte zijn geld dan berg nam daardoor echter kolossale propor- gerechtskosten wanneer een bank wordt Jozef Van den Nieuwenhof : Enerzijds ook uit vrees het ooit te moeten afstaan aan ties aan en de manuele behandeling ervan overvallen of een valsmunter wordt ont- heeft België zich steeds onderscheiden door de buitenlandse veroveraar. Tot op vandaag kostte steeds meer tijd en geld. Dat zette de maskerd. Het elektronische geld daarentegen een groot vertrouwen in giraal geld. Anderzijds betalen we veel contant. Enigszins paradoxaal banken ertoe aan hun procedures zo maakt een veel snellere geldoverdracht kent iedereen ook het populaire beeld van de als je ziet welke enorme vooruitgang we heb- efficiënt mogelijk te automatiseren. De intro- mogelijk, de behandeling is minder kostelijk Belg die zijn geld thuis opspaart. Dat wordt ben geboekt op het vlak van elektronisch ductie van informatica was de volgende en de beveiliging ongeëvenaard. Gecon- vaak in verband gebracht met de jarenlange betalen. Een typisch Belgische tegenstrijdig- logische stap in dit proces. In slechts tien fronteerd met een dergelijk contrast zullen opeenvolging van buitenlandse bezetters die heid, die ons uniek maakt in de wereld. jaar tijd werkte België zijn achterstand gebruikers hun keuze snel maken.