JASPER ROODENBURG & AAFKE HULK

Transcriptie

1 GENDER PUZZELS JASPER ROODENBURG & AAFKE HULK GENDER PUZZELS Abstract (1) The material that we present in this article is the result of a collaboration that started out with intriguing facts from the field of Dutch child language, showing that children at a certain stage have recourse to a default determiner in what seemed to make part of their way towards acquiring grammatical gender. By attempting to get grip on the facts, we soon came across the notion of neuter since Dutch is a language that does not make the familiar distinction between masculine and feminine nouns, but instead opposes nous that are non neuter to nouns that are neuter. Moreover, we ran into related puzzling facts opposing adult and child Dutch. In this article, we will show that the Dutch gender system is not only driven by purely grammatical features, but that other factors have to be taken into account as well. The starting point for our discussion is recent work by Carme Picallo, who argues that neuter pronouns in languages like Spanish and Catalan do not represent a third gender class next to masculine and feminine pronouns but instead are elements that lack grammatical gender and number. We will investigate whether Picallo s hypothesis is interesting for a language like Dutch as well. In the first part of this article, we will show that this question can be answered positively, and we will show which new questions are raised as a consequence. In the second part of this article, we will show that acquisition data of het by Dutch children give support in favour of the hypothesis under investigation. 1. Introductie In dit artikel willen we laten zien dat in het Nederlandse gendersysteem niet alleen puur grammaticale kenmerken van belang zijn, maar dat ook andere factoren (1) Jasper Roodenburg, Postbus 15692, 1001 ND, Amsterdam. Mail: jasperro@xs4all.nl. Aafke Hulk, Universiteit van Amsterdam (ACLC), Spuistraat 210, 1012 VT, Amsterdam. Mail: A.C.J.Hulk@uva.nl 143

2 JASPER ROODENBURG & AAFKE HULK een rol spelen bij de keuze van pronomina en lidwoorden. Uitgangspunt daarbij is de hypothese die recentelijk is voorgesteld door Carme Picallo voor kenmerken van zogenaamde neuter pronomina in talen als het Spaans en Catalaans. In deze talen kennen nomina en pronomina een genusonderscheid mannelijk/vrouwelijk. In het pronominale domein bestaan echter ook zogenaamde neuter/onzijdige pronomina. In plaats van deze te analyseren als representanten van een derde genuscategorie, laat Picallo zien dat deze neuter pronomina worden gebruikt daar waar sprake is van afwezigheid van genus (en ook getal). De vraag is nu of een dergelijke hypothese voor neuter ook interessant kan zijn voor een taal als het Nederlands, waar nomina en pronomina ofwel non-neuter ( niet onzijdig ) ofwel neuter ( onzijdig ) zijn. In het eerste gedeelte van het artikel zullen we laten zien dat het antwoord op deze vraag positief is en schetsen we wat voor nieuwe vragen dit oproept. Vervolgens zullen wij in het resterende deel van ons verhaal laten zien dat ondersteuning voor de onderzochte hypothese gevonden kan worden in gegevens afkomstig van de verwerving van het door Nederlandstalige kinderen. 1.1 Gender: [±fem] talen Laten we eerst kort ingaan op het door Picallo gemaakte onderscheid in het Catalaans en Spaans tussen aan de ene kant mannelijke en vrouwelijk pronomina en aan de andere kant de zogenaamde neuter/onzijdige pronomina. Voor het Catalaans vinden we in (1) en (2) twee standaardvoorbeelden van respectievelijk een vrouwelijk pronomen (la) a dat terugverwijst naar het eerder genoemde vrouwelijke nomen ploma ( pen ), en het mannelijke pronomen el dat vooruitwijst naar het mannelijke nomen calaix groc ( gele kast ). (1) La ploma negra, encara no la puc fer servir. [Picallo 2005: 108] De-FEM pen-fem zwarte-fem, ik kan PRON-FEM nog steeds niet gebruiken. (2) Noel l tanquis, e calaix groc. [Picallo 2005: 108] Doe PRON-MASC niet dicht, de-masc gele-masc kast-masc. Naast deze (standaard) mannelijke en vrouwelijke pronomina kennen het Catalaans en Spaans ook zogenaamde neuter/onzijdige pronomina, zoals lo in het Spaans en ho in het Catalaans. Deze onzijdige pronomina verschillen van de zojuist genoemde pronomina in de zin dat zij niet verwijzen naar neuter/on- 144

3 GENDER PUZZELS zijdige nomina: zo n derde klasse van nomina bestaat in deze talen niet. Zulke nominale elementen kunnen volgens Picallo dan ook geen antecendenten zijn van de neuter/onzijdige vormen, zoals duidelijk te zien in (3) en (4). (3) Quan un venedor té una calaixera a la i / el i *i/j / ho *i/h ven. [Picallo: 2006: 3] Als een verkoper-masc een ladenkast-fem heeft verkoopt hij PRON- FEMsg / PRON-MASCsg / PRON-NEUT (4) Quan un venedora té un armari i la *i/j / el / ho ven. i *i/h [Picallo: 2008: 49] Als een verkoper-fem een kast-masc heeft verkoopt hij PRON- FEMsg / PRON-MASCsg / PRON-NEUT Daarentegen worden neuter pronomina typisch gebruikt om predikaten te her- nemen, zoals te zien in (5) en (6) voor respectievelijk het Catalaans en Spaans. (5) En Joan és el cap de la secció. Ho és des de fa temps. John is hoofd van de afdeling. Hij is het al sinds lange tijd. (6) Juan Carlos es rey de España. Lo es desde hace tiempo. Juan Carlos is koning van Spanje. Hij is het al sinds lange tijd. Het idee van Picallo is dat deze neuter pronomina geen phi-kenmerken (ge- slacht/getal/persoon) hernemen, die predikaten immers niet hebben. Een neuter pronomen is dan ook zelf niet gespecificeerd voor deze kenmerken, maar wordt gebruikt in constructies waar deze kenmerken aantoonbaar afwezig zijn, zoals in het geval van predikaten. Het is in dit opzicht dat neuter pronomina beschouwd worden als vormen die niet gespecificeerd zijn voor phi-kenmerken, maar alleen voor een categoriaal kenmerk. (2) (2) Niet alleen Spaanse en Catalaanse pronomina kunnen neuter zijn. Ook voor andere nominale constructies, zoals genominaliseerde zinnen (CP s), is voorgesteld dat zij ondergespecificeerd zijn voor grammaticale kenmerken. In (i) is te zien dat gecoördineerde subject CP s uitsluitend hernomen kunnen worden door neuter ho en niet door bijvoorbeeld het mannelijke pronomen els. (i) Sabem [que van bombardejar la ciutat] i [que van saquejar els magatzems] perquè ho/*els portava el diari d ahir. Catalaans. [Picallo 2006: 25] [ik] weet [dat de stad was gebombardeerd] en [de warenhuizen vernietigd] omdat de krant van gisteren het-neuter/* - deze-masc-pl vertelde Later komen we terug op dit verschijnsel, evenals op de relatie die door Picallo wordt voorgesteld tussen afwezigheid van geslacht en afwezigheid van getal ( number ). 145

4 JASPER ROODENBURG & AAFKE HULK De vraag is nu of het idee dat neuter in de zin van afwezigheid van grammaticaal geslacht ook op zou kunnen gaan voor talen waar neuter (tradioneel gesproken) deel uit maakt van een binair gendersysteem, zoals het Standaardnederlands. 2. Het gendersysteem in het Nederlands In het Nederlands wordt een onderscheid gemaakt tussen de-woorden en hetwoorden, die respectievelijk niet onzijdig ( non-neuter ) en onzijdig ( neuter ) zijn. De vraag is echter of onzijdig / neuter op dezelfde manier met het ontbreken van phi-kenmerken in verband gebracht kan worden als in het Catalaans en Spaans. Deze vraag is minder simpel dan op het eerste gezicht lijkt. Zoals we zullen zien heeft dit te maken met het feit dat het Nederlandse gendersysteem minder homogeen is dan vaak (al dan niet impliciet) wordt aangenomen. De volgende tabellen laten zien hoe gender in het Nederlands op lidwoorden en pronomina (volgens standaard grammatica s) uitgedrukt wordt. Tabel 1 laat voor de lidwoorden zien dat neuter het alleen voorkomt bij definiete, onzijdige zelfstandige naamwoorden in het enkelvoud. In alle overige gevallen wordt de, een, of Ø gebruikt. Tabel 1. Gender op lidwoorden ENKELVOUD / DEFINIET Non-neuter de auto / de wijn Neuter het huis / het water Non-neuter Neuter Non-neuter Neuter Non-neuter Neuter ENKELVOUD / NIET DEFINIET een auto / Ø wijn een huis / Ø water MEERVOUD / DEFINIET de auto s de huizen MEERVOUD / NIET DEFINIET Ø auto s Ø huizen Tabel 2 laat voor de persoonlijke voornaamwoorden zien dat neuter het gram- maticaal terugverwijst naar definiete, onzijdige zelfstandige naamwoorden in (3) het enkelvoud. In alle overige gevallen wordt hij of ze gebruikt. 146

5 GENDER PUZZELS Tabel 2. Gender op persoonlijke voornaamwoorden ENKELVOUD Non-neuter Neuter MEERVOUD Non-neuter Neuter Waar is de auto? Hij staat buiten. Waar is het boek? Het ligt op tafel. Waar zijn de auto s? Ze staan buiten. Waar zijn de boeken? Ze liggen op tafel. Het is van belang om niet te vergeten dat de aanwezigheid van grammaticaal geslacht veel minder prominent zichtbaar is in het nominale systeem van het Nederlands dan bijvoorbeeld in de Romaanse talen, of het Duits. Niet alleen is onderscheid van geslacht niet op het nomen zelf te zien in de vorm van een morfologische uitgang (met uitzondering eventueel van diminutieven, die we hier overigens buiten beschouwing laten). Ook is het zo dat het gendersysteem langzaam verandert, zoals al gesignaleerd door Geerts (1966). Van een systeem met drie waarden (mannelijk, vrouwelijk, onzijdig) is het Standaardnederlands overgegaan naar een systeem met louter niet onzijdige en onzijdige nomina, terwijl dit onderscheid zoals zojuist opgemerkt op zijn beurt alleen te zien is bij definiete nomina in het enkelvoud (het onderscheid de vs. het). De vraag is nu of ook voor het Nederlands beargumenteerd kan worden dat neuter staat voor de afwezigheid van grammaticaal geslacht conform de hypothese van Picallo. Vanuit een traditioneel gezichtspunt lijkt deze vraag misschien vreemd, omdat neuter daarbinnen nu juist staat voor één van de twee waarden binnen een binair systeem. Toch zijn er ook anderen die beargumenteerd hebben dat neuter binnen dit systeem de minst gespecificeerde vorm is. Zo stelt Rooryck (4) (2003) dat neuter voor wat betreft de lidwoorden de ongemarkeerde vorm is. Audring (2006) heeft voor pronomina opgemerkt dat neuter het onderhevig is aan verandering, in de zin dat het kan verwijzen naar niet-telbare nomina ongeacht de specificatie van grammaticaal geslacht. Hier komen we later op terug. (3) Als een onzijdig naamwoord verwijst naar een persoon, zoals bijvoorbeeld meisje, kan het grammaticale kenmerk neuter overruled worden door het semantische kenmerk human: dan vinden we als verwijzend pronomen (naast het) ook zij. In het laatste geval is er dan sprake van een mismatch tussen de grammaticale kenmerken van het naamwoord en het pronomen. (i) Waar is het meisje e gebleven? Zij/het is naar huis gegaan. (4) Het (enige) argument dat hij hiervoor geeft is dat alleen het gebruikt kan worden als explitief subject. 147

6 JASPER ROODENBURG & AAFKE HULK 3. Afwezigheid geslacht We zullen nu gaan kijken naar de status van het in constructies waarvan op onafhankelijke gronden duidelijk is dat grammaticaal geslacht en mogelijk ook andere kenmerken niet aanwezig zijn. We zullen hierbij in eerste instantie onderscheid maken tussen pronominaal het en lidwoord het. 3.1 Pronominaal het Dummy het in onpersoonlijke constructies In onpersoonlijke constructies zoals het is leuk dat je dat zegt fungeert het voorlopig onderwerp het duidelijk als een dummy, en is in die hoedanigheid niet gespecificeerd voor grammaticaal geslacht. Deze ongevoeligheid voor het grammaticaal geslacht is duidelijk te zien in (7) en (8), waarin het wordt gebruikt ongeacht het grammaticaal geslacht van het eigenlijke onderwerp. (7) Het is een lange man. (8) Het is een groot huis Predikatief het Bij predikaten doet zich iets vergelijkbaars voor als we eerder al zagen bij de neuter pronomina uit het Catalaans en Spaans. Ook in in het Nederlands wordt het als (ongespecificeerde) vorm gebruikt ongeacht het geslacht van het predi- kaatsnomen dat hernomen wordt, zoals te zien in a. en b. van voorbeeld (9). De afwezigheid van grammaticaal geslacht bij predikaten wordt hier bevestigd door de onmogelijkheid hier te kiezen voor pronomina die wel gespecificeerd zijn voor geslacht. Dat het ondergespecificeerd is voor getal en geslacht wordt verder on- dersteund door gevallen waarin het predikaat niet nominaal maar adjectivaal is, zoals in (10): er is immers geen reden te veronderstellen dat adjectieven inherent gespecificeerd zijn voor getal en grammaticaal geslacht. (9) a. Juan-Carlos is (de) koning van Spanje. Hij is het al sinds lange tijd. b. Jan is (het) hoofd van de afdeling. Hij is het al sinds lange tijd. (5) (10) Jan is ziek en Piet is het ook. (5) Wat hier wordt opgemerkt voor het lijkt ook te gelden voor dat. In dit artikel zullen wij ons echter beperken tot een analyse van het. Het en dat zullen wij dan ook 148

7 GENDER PUZZELS 3.2 Lidwoord het Interessant is dat in het Nederlands dit optreden van het zich niet beperkt tot het gebruik als persoonlijk voornaamwoord. Ook lidwoord het heeft deze onderge- specificeerde functie, zoals we in de volgende secties laten zien Genominaliseerde infinitieven Genominaliseerde infinitieven in het Nederlands hebben in categoriaal opzicht een soort tussenstatus. Zoals vaak beargumenteerd binnen de generatieve grammatica kunnen genominaliseerde infinitieven beschouwd worden als gemengde categorieën die zich enerzijds gedragen als verbale elementen (bijvoorbeeld wat betreft de mogelijkheid om syntactische argumenten te selecteren), anderzijds als nominale elementen (bv. wat betreft modificatie door adjectieven). Wanneer genominaliseerde infinitieven door een lidwoord geintroduceerd moeten worden, dan kan dit uitsluitend gebeuren door het en nooit door de. (6) Omdat het oncontroversieel is dat genominaliseerde infinitieven geen specificatie hebben voor grammaticaal geslacht (ze zijn immers afgeleid van werkwoorden), is het plausibel aan te nemen dat het daarom de enig mogelijk vorm is: het is, zoals boven voorgesteld, de ondergespecificeerde vorm: (11) Door het urenlange knippen van de heg zaten mijn handen vol blaren. (12) *De knippen van de heg. (5) vervolg niet systematisch met elkaar vergelijken. Zoals opgemerkt door een anonieme reviewer roept de hypothese dat het, evenals adjectieven en genominaliseerde CP s (zie voetnoot 2) ondergespecificeerd is voor getal en geslacht, de vraag op welk (gedeeld) grammaticaal kenmerk deze drie dan wél hebben. Het vaststellen van de precieze feature-bundels vereist verder onderzoek en valt buiten het bereik van dit artikel, maar een potentieel gemeenschappelijk kenmerk dat de drie genoemde categorieën verbindt zou [+N] kunnen zijn. (6) Merk op dat dit niet geldt voor de-verbale nomina zoals bijvoorbeeld de knip of de val,, die we hier buiten beschouwing laten. In tegenstelling tot genominaliseerde infinitieven zijn laatsgenoemde geen gemengde categorieën die op syntactische wijze geanalyseerd kunnen worden, maar echte de-verbale gevallen die tot stand komen in de morfologie. Met de aanname dat genominaliseerde infinitieven gemengde categorieën zijn, sluiten wij een denkbaar alternatief dat door een anonieme reviewer naar voren wordt gebracht uit, namelijk dat deze beschikken over een (al dan niet abstract) nominalisatie-suffix dat gespecificeerd is als [neuter]. 149

8 JASPER ROODENBURG & AAFKE HULK Predikatieve superlatieven Een ander interessant geval betreft superlatieven. Deze worden, zoals bekend, vooraf gegaan door een lidwoord. Er is echter een verschil tussen attributieve en predikatieve superlatieven. In het eerste geval hangt de keuze van het lidwoord af van het geslacht van het nomen, zoals te zien in (13) en (14). (13) De mooiste auto. (14) Het mooiste huis. Echter, wanneer superlatieven predikatief gebruikt worden is de keus van het lidwoord ineens blind voor het geslacht van het nomen in kwestie. Zoals te zien in (15) en (16) is in het geval van predicatieve superlatieven het de enig mogelijke vorm. (15) De auto is het mooist. (16) Het huis is het mooist. Deze situatie sluit aan bij wat we hiervoor ook zagen: daar waar grammaticaal geslacht afwezig is zoals in het geval met predikaten kan wanneer een lidwoord benodigd is uitsluitend worden gekozen voor de ondergespecificeerde vorm, te weten het. 3.3 Abstracte de-adjectivale nomina Een laatste voorbeeld van zo n gebruik van het doet zich voor bij zogenaamde abstracte de-adjectivale nomina, zoals in (17). Ook hier is het de enig mogelijke vorm die gekozen kan worden. Dit geval is iets complexer dan de voorgaande gevallen, maar later zullen wij zien in welk opzicht ook dit gebruik van het past onder dezelfde noemer als in de andere gevallen. (17) het gekke / het interessante / 3.4 Voorlopige samenvatting Voorlopige conclusie van de zojuist genoemde reeks voorbeelden is dat neuter het in het Nederlands kan functioneren als een on(der)gespecificeerd element dat optreedt wanneer het nomen waarnaar het verwijst of waarbij het als lidwoord fungeert geen gender-kenmerken heeft. Dat lijkt erg op wat Picallo zegt over de status van neuter in het Catalaans en Spaans. Er is echter ook een 150

9 GENDER PUZZELS belangrijk verschil: in het Nederlands lijkt de link tussen neuter / onzijdig en on(der)gespecificeerd zich niet te beperken tot het persoonlijk voornaamwoord het maar ook te gelden voor het lidwoord het. Hierop gaan we later nader in. Het feit dat Picallo s analyse lijkt op te gaan voor het Nederlands roept ook een nieuwe vraag op. In de analyse van Picallo is het namelijk zo dat neuter prono- mina niet alleen ongespecificeerd zijn voor grammaticaal geslacht: de afwezigheid van geslacht impliceert bovendien de afwezigheid van getal ( number ). De volgende stap is dan ook om na te gaan in hoeverre deze implicatie eveneens opgaat voor het in het Nederlands. 4. Afwezigheid van Number Picallo beargumenteert dat zogenaamde genominaliseerde CP s in het Catalaans en Spaans als neuter kunnen worden geanalyseerd (zie noot 1). Deze genomi- naliseerde CP s zijn niet alleen ongespecificeerd voor geslacht maar eveneens voor getal. De onderspecificatie voor getal blijkt onder meer uit hun gedrag in coördinaties: gecoördineerde subject CP s vertonen enkelvoud (en geen meervoud) agreement met het werkwoord (Picallo 2005, 2006; zie ook Quer 2008). Dit is te zien in (18). (18) [[Que detinguessin en Lluís] i [que escorllessin la casad en Pere]] va / *van tenir lloc simultàniament / amb poques hores de diferència. [Catalaans, Picallo 2005: 114] [[Dat Lluís gearresteerd is] en [dat Pere s huis doorzocht is]] vondsg /*vondenpl tegelijkertijd plaats / met een paar uur verschil. Interessant genoeg vinden we hetzelfde agreementverschijnsel bij genominaliseerde infinitieven in het Nederlands die geïntroduceerd worden door het. Ook hier leidt coordinatie in subjectpositie tot enkelvoudig agreement, en niet noodzakelijk tot meervoudig agreement, zoals in (19). Dit laat zien dat ook het als lidwoord in het Nederlands gecombineerd kan worden met een element dat niet alleen ongespecificeerd is voor geslacht, maar ook voor getal. Als het wel positief voor getal gespecificeerd was geweest, dan zou er in (19) sprake geweest zijn van een zogenaamde feature clash en zou de zin ongrammaticaal zijn. (19) [[Het lopen] en [het fietsen]] was / *waren vermoeiend. 151

10 JASPER ROODENBURG & AAFKE HULK Ook predikatief het en dummy het zijn als pronomen ongevoelig voor getal. Dit is duidelijk te zien in (20) en (21). (20) Peter en Jan zijn (beiden) dokter. Ze zijn het al sinds lange tijd. (21) Het zijn lange mannen Deze voorbeelden laten zien dat de hypothese van Picallo dat de afwezigheid van grammaticaal geslacht de afwezigheid van getal impliceert ook lijkt op te gaan voor het Nederlandse het. In aansluiting op dit punt is ook wat betreft het optreden van het met abstracte de-adjectivale nomina de vergelijking met het Spaans en Catalaans interessant. In het Spaans kunnen abstracte de-adjectivale nomina namelijk alleen worden gecombineerd met neuter lo. Lo kan hier geen lidwoord zijn, want het Spaans kent zoals eerder gezegd geen neuter / onzijdige nomina. Het zou dan ook ad hoc zijn om te stellen dat lo in dit geval een speciaal type neuter lidwoord is. Veel meer voor de hand ligt het om de hypothese voor te stellen dat lo in een voorbeeld als (22) het neuter persoonlijke voornaamwoord is. We gaan hier niet verder op in. Spaans (22) [[Lo[L bueno] y [lo malo]] de la película. [[LO goede en [LO slechte] van de film. De ongespecificeerdheid voor getal die samengaat met ongespecificeerdheid voor geslacht volgt hieruit nog niet direct voor dit geval. Hier is de vergelijking met het Engels interessant, als opmaat voor de analyse van het in het Nederlands. Voor de zogenaamde human de-adjectivale constructie de tegenhanger van de abstracte is recentelijk door (onder anderen) Longobardi (2008) voorgesteld dat we hier te maken hebben met een constructie waarin het pronomen in de structuur de D positie inneemt. (23) [We e rich] are neglecting certain issues. Dezelfde constructie bestaat in het Italiaans en het Nederlands. (24) [Noi i ricchi] stiamo trascurando certi problemi. (25) [Wij j rijken] kunnen daarvan leren. 152

11 GENDER PUZZELS De-adjectivale nomina die naar personen ( humans ) verwijzen hebben in het Engels een interessante eigenschap: het gebruik van een lidwoord is hier verplicht. In tegenstelling tot meervouden en stofnamen kunnen human deadjectivale nomina niet kaal, dat wil zeggen zonder lidwoord, gebruikt worden, zoals blijkt uit het contrast tussen (26) enerzijds en (27) en (28) anderzijds: (26) Students are neglecting certain issues. (27) *Rich pro are neglecting certain issues. (28) The rich pro are neglecting certain issues. Deze beperking is bekend uit de literatuur en is wel uitgelegd (zie Kester 1996) als het gevolg van een feature clash tussen het mass/niet-telbaar kenmerk van de lege D (dat dit kenmerk als default heeft) en de kenmerken van kleine pro, die gespecificeerd is als [+mens, +generiek, +meervoud] (zie Rizzi 1986). In (28) wordt dit probleem opgelost door het lidwoord the, dat in staat is om D als telbaar te specificeren. In het licht van deze hypothese doet zich een interessante situatie voor met de Nederlandse abstracte de-adjectivale nomina. In grote lijnen wordt deze constructie op dezelfde manier geanalyseerd als in het Engels (zie Kester 1996), met het verschil dat de kleine pro hier het kenmerk niet-telbaar heeft. Opmerkelijk in dit licht is echter het feit dat deze constructie eveneens niet kaal kan worden gebruikt, zoals het contrast tussen (29) en (30) laat zien. (29) *Nuttige pro kwam pas daarna. (30) Het nuttige pro kwam pas daarna. Het oplossen van deze ongrammaticaliteit door het,, zoals in (30), is echter opmerkelijk: wanneer het zo zou zijn dat het hier een telbaar kenmerk zou introduceren (parallel aan the in (28)), dan zouden we verwachten dat in dit geval een feature clash zou ontstaan met de kenmerken van kleine pro. Dit probleem ontstaat echter niet wanneer we de hypothese aannemen dat het in dit geval noch gespecificeerd is voor geslacht, noch voor getal. (31) [Het t gekke] kwam pas daarna. Kort samengevat, hebben we hierboven laten zien dat pronominaal het en het als lidwoord allebei niet alleen on(der)gespecificeerd zijn voor geslacht, maar ook 153

12 JASPER ROODENBURG & AAFKE HULK voor getal. De vraag die nu rijst is hoe dit te rijmen valt met optreden van het in meer traditionele contexten: als lidwoord bij een neuter nomen en pronomen dat verwijst naar zo n nomen. 5. Hoe nu verder? We zien nu twee mogelijke hypotheses: [1] Er zijn zowel binnen de klasse van lidwoorden als van pronomina twee verschillende elementen het,, een on(der)gespecificeerd element het zoals hierboven beschreven en een traditioneel lidwoord/pronomen het [2] Er is één het,, dat on(der)gespecificeerd is voor de kenmerken geslacht en getal. Laten we kijken waar de meest vergaande hypothese (2) toe zou leiden. 5.1 Het als lidwoord bij een neuter nomen Wanneer het onderwerp van de zin een coördinatie van twee niet-telbare het-nomina is, kan het werkwoord enkelvoudig zijn (7) (zie (19) hierboven). Dit zou erop kunnen wijzen dat het als traditioneel lidwoord hier ongespecificeerd is voor getal: (32) [[Het zand] en [het stof]] was nog steeds niet opgezogen. Dit geldt echter niet wanneer het om een coördinatie van twee telbare het-nomina gaat, zoals in (33): (33) [[Het huis] en [het stadion]] *wordt / worden gesloopt. Als we onze hypothese dat het daar ook ongespecificeerd is voor getal willen handhaven, zouden we bijvooorbeeld aan kunnen nemen dat (daarom) het (semantische) telbaarheidskenmerk van het nomen zelf het getal van de hele DP bepaalt en dus ook agreement met het werkwoord. Toekomstig onderzoek zal uit moeten wijzen wat hiervan de verdere gevolgen zijn. (7) In sommige gevallen is bij coördinatie van niet-telbare nomina ook meervoudsagreement mogelijk. In dat geval is er een andere interpretatie (cf Zamparelli 2008, Quer 2008). 154

13 GENDER PUZZELS 5.2 Het als pronomen Audring (2006) laat zien dat Nederlandse pronomina een hybride karakter hebben voor wat betreft semantische en grammatikale kenmerken. Zo kan in gesproken Nederlands naar alle niet-telbare nomina met het verwezen worden, ongeacht of ze het lidwoord het of de nemen, zoals geillustreerd in de volgende zinnen: (34) Ik vind puree e [NonNeuter] van echte aardappelen altijd lekkerder want het [Neuter] is wat steviger. [Audring (2006: 96)] (35) Ik draag geen merkkleding [NonNeuter] tenzij het [Neuter] erg goedkoop is. [Audring (2006: 96)] Dit is niet zo verwonderlijk als het als traditioneel pronomen ook ongespecificeerd is voor getal en daarom (bij voorkeur) optreedt bij verwijzing naar niettelbare elementen. Ook hier zullen in toekomstig onderzoek de verdere gevolgen van deze hypothese bestudeerd moeten worden. In de volgende sectie bekijken we hoe Nederlandse kinderen het leren,welke kenmerken daarbij een rol spelen en of dit onze analyse van het ondersteunt 6. De verwerving van het 6.1 Pronomen het Recentelijk zijn er twee studies verschenen (De Vogelaer 2006, De Paepe & De Vogelaer 2008) die gekeken hebben naar het gebruik van pronomina bij 6- en 7-jarige kinderen uit Oost-Vlaanderen. Door middel van een soort invuloefening zoals onder (36) en (37) hebben de auteurs aan deze kinderen pronomina ontlokt en bekeken of hun keuze bepaald werd door de grammaticale eigenschappen van het nomen waarheen verwezen wordt, zoals geslacht,, of dat semantische eigenschappen van dat nomen een rol lijken te spelen, zoals de kernmerken telbaar en abstract. (36) De hitte duurt al dagen. --- droogt de aarde uit (37) De mand is gevallen. Nu is --- leeg Zij vonden dat zodra woorden abstract of niet-telbaar zijn, er een sterke neiging bestaat om met het te verwijzen, ook als het nomen waarnaar verwezen 155

14 JASPER ROODENBURG & AAFKE HULK wordt een de-woord is. Deze kinderen hanteren dus al dezelfde strategie die Audring vond bij volwassen sprekers van het hedendaags Nederlands. Dit is compatibel met onze hypothese dat pronominaal het de kenmerken [-geslacht] [-getal] heeft. De vraag die wij nu hier willen stellen is: gebruiken de kinderen die strategie ook voor het gebruik van het als lidwoord? Voordat we resultaten van experimenteel onderzoek presenteren waarmee we die vraag proberen te beantwoorden, kijken we eerst kort naar wat er bekend is over de verwerving van het lidwoord en dan met name het en de kenmerken daarvan door Nederlandse kinderen. 6.2 Lidwoord het Van der Velde (2004) heeft Franse en Nederlandse kinderen van 3-6 jaar oud onderzocht met behulp van een experiment waarin de kinderen plaatjes moesten beschrijven en zo nomina met definiete lidwoorden moesten produceren. Het bleek dat de Franse kinderen veel eerder dan Nederlandse kinderen een lidwoord gebruikten en dus geen zogenaamde kale NP produceerden. Bovendien maakten de Franse kinderen helemaal geen fouten met het geslacht van de lidwoorden. Rond 3 jaar was hun productie al voor 90% correct. Dit komt overeen met wat ook andere onderzoekers van het Frans gevonden hebben (Clark 1985). De Nederlandse kinderen daarentegen bleven langer in de fase van kale nomina hangen en als ze een definiet lidwoord produceerden was dat altijd de, zelfs als het woord in kwestie onzijdig was. Zij overgeneraliseerden in één richting en nooit omgekeerd. Zelfs op 6-jarige leeftijd hadden de Nederlandse kinderen nog geen 90% correcte productie. Dit komt overeen met wat ook andere onderzoekers van het Nederlands gevonden hebben (zie o.a. Blom et al. 2008, Cornips & Hulk 2008 en referenties die daar geciteerd worden). Het geslacht van het Nederlands bepaald lidwoord blijkt dus veel moeilijker te verwerven dan in het Frans. Ook in een taal als het Duits zien we dat de verwerving van lidwoorden en hun geslacht veel eerder en sneller gaat dan in het Nederlands (Mills 1986) en dat er geen sprake is van overgeneralisatie in één richting. (8) Hoe zou dat nu komen? Een belangrijk verschil tussen het Nederlands en het Frans en Duits betreft de zichtbaarheid van het gender-onderscheid op lidwoorden en andere elementen. Zoals bekend, is in het Nederlands gender-onderscheid (8) Bovendien blijken Franse en Duitse kinderen gebruik te maken van de vormkenmerken van een woord bij hun keuze voor het geslacht van het lidwoord. Dit is in het Nederlands eigenlijk alleen mogelijk bij verkleinwoorden, die hier buiten beschouwing zijn gelaten. 156

15 GENDER PUZZELS alleen zichtbaar op het definiete lidwoord, waar we het en de hebben, maar niet op het indefiniete lidwoord dat altijd een is. Bovendien geldt dit alleen voor het enkelvoud, niet voor het meervoud, waar het definiete lidwoord immers altijd de is. En dan is het ook nog eens zo dat de verdeling van de en het woorden in het Nederlands heel ongelijk is. Volgens van Berkum (1996) is 75% van alle Nederlandse woorden een de-woord, terwijl maar 25% een het-woord - is. Dit betekent dat een Nederlands kind het lidwoord het veel minder vaak in de taalinput zal horen dan het lidwoord de. En dat zal er zeker toe bijdragen dat het kind als eerste kiest voor de als definiet lidwoord. Maar wij zouden aan willen nemen dat dat dit (eerste) gebruik van een definiet lidwoord (nog) geen gendermarkering inhoudt, Laten we nog eens kijken naar de verschillende stadia die een Nederlands kind doorloopt bij het leren van lidwoorden, zoals gebleken is uit productiedata: [1] Kale nomina [2] Sjwa + nomen, naast kale nomina [3] Een/de e + nomen, naast kale nomina [4] Het begint voor te komen, overgeneralisatie de duurt voort, ook nog kale N [5] Correct gebruik de/het Net als in alle talen (cf Chierchia et al. 2001) beginnen Nederlandse kinderen met het uiten van kale, enkelvoudige nomina, zonder determiner. Nederlandse kinderen blijven een hele poos zulke kale nomina produceren, ook als ze daarnaast ook al nomina met een sjwa ervoor produceren. In feite zijn fase 2 en 3 dan ook stadia van optioneel lidwoordgebruik. Het is niet zo vreemd dat die fase in het Nederlands langer duurt dan bijvoorbeeld in het Frans, want kale, enkelvoudige nomina zijn grammaticaal in het Nederlands, mits het om niet-telbare nomina gaat, zoals zand, water, terwijl dat niet het geval is in het Frans, waar nomina altijd een lidwoord moeten hebben. In stadium 2 als de kinderen een sjwa produceren, fungeert die eigenlijk als een soort place holder, het is een voorloper van het lidwoord dat zou zowel een als de kunnen zijn. Na verloop van tijd weten Nederlandse kinderen goed welke nomina kaal kunnen blijven en welke niet. De niet-kale nomina produceren ze met een waarvan wel wordt aangenomen dat het misschien in het begin eerder fungeert als een telwoord, dan als een indefiniet lidwoord. De kinderen krijgen dan dus door dat het kenmerk [+telbaar] gebruikt kan worden om nomina in klassen in te delen. Dit kenmerk 157

16 JASPER ROODENBURG & AAFKE HULK speelt zeer waarschijnlijk ook een rol bij het verwerven van het meervoud alleen telbare nomina kunnen meervoudsvorming ondergaan. Uit verschillend onderzoek (cf Van Wijk 2007) blijkt dat Nederlandse kinderen rond 3 jaar meervoudsvorming verworven hebben. Ze gebruiken bij meervoudige vormen het lidwoord de, en nooit het (of een). Zo zouden we kunnen veronderstellen dat de kinderen de nomina als volgt classificeren, waarbij het kenmerk [±telbaar] een belangrijke rol speelt: Klasse 1) nomina die een kunnen nemen en die in het meervoud kunnen: telbare nomina Kasse 2) nomina die kaal kunnen blijven en die niet in het meervoud kunnen: niet-telbare nomina We hebben eigenlijk geen reden om te veronderstellen dat [geslacht] voor de Nederlandse kinderen op dat moment van taalontwikkeling een rol speelt ten aanzien van de indeling van nomina, zoals het dat bijvoorbeeld wel doet in de Romaanse talen, waar [telbaarheid] weer niet zo n grote rol lijkt te spelen. Wat voor kenmerk zou er nu een rol kunnen spelen bij de keuze om voor sommige nomina het te gebruiken als definiet lidwoord in het enkelvoud? Een eer- ste mogelijke hypothese zou kunnen zijn dat de kinderen die keuze maken op basis van de hier boven aangenomen indeling van nomina volgens het kenmerk [telbaar]: Mogelijke kinderhypothese I woorden die een nemen en in het meervoud kunnen, nemen de woorden die kaal kunnen blijven en niet in het meervoud kunnen nemen het We zullen nu laten zien dat de hypothese in deze vorm te sterk is, maar dat het kenmerk [telbaarheid] wel een rol speelt bij de keuze voor het. 158

17 GENDER PUZZELS 7. Op zoek naar een mogelijke rol van het kenmerk [-telbaar] bij het gebruik van het als lidwoord : twee pilot-studies We bespreken hier deelresultaten van twee pilot studies (Brugman 2008, Reijers 2008) die zijn uitgevoerd onder leiding van Leonie Cornips tijdens een stage op het Meertens Instituut in Amsterdam en die geresulteerd hebben in 2 MA-scripties, in respectievelijk Leiden en Utrecht. Beide studenten hebben experimenten met plaatjes uitgevoerd waarbij door de kinderen antwoord moest worden gegeven op een vraag, zoals in (38) of waarin een zin moest worden aangevuld, zoals in (39): (38) Waar wijst de zwarte/witte pijl naar? Waar staat het varken in? (39) Dit is een bed en dit is zand. Dus dit is het meisje in het bed en dit is het meisje in? De te ontlokken nomina waren allemaal enkelvoudig en varieerden in geslacht en in telbaarheid. Het was de bedoeling om zo definiete lidwoorden aan de kinderen te ontlokken. Sommige kinderen kozen er echter voor om een indefiniet lidwoord te gebruiken zoals in de onderstaande tabellen te zien is. Wat daarbij echter erg opvallend is, is dat de kinderen een alleen produceren bij [+telbare] nomina, maar niet bij [-telbare]! Dat bevestigt dat deze kinderen het onderscheid +telbaar/-telbaar kennen, zoals we boven ook hadden aangenomen. Hieronder hebben we resultaten van beide pilot-studies gecombineerd, in de bovenste rij staan de resultaten van Reijers, in de onderste die van Brugman. We presenteren de resultaten in twee tabellen, in relatie met het kenmerk [± telbaar]. In tabel 3 gaat het om de [+onzijdige] en [-onzijdige] nomina die [+telbaar] zijn, zoals het boek en de bal.. In tabel 4 betreft het de [+onzijdige] en [-onzijdige] woorden die [-telbaar] zijn, zoals het gras en de sneeuw. De grijs gemarkeerde (9) kolommen geven de productie van het aan. (9) Niet in deze tabellen staan het aantal kale nomina dat de kinderen produceren en ook niet de overige, niet bruikbare antwoorden die ze gegeven hebben. Kale nomina zouden in principe iets kunnen zeggen over de kennis bij de kinderen van het [±telbaar] 159

18 JASPER ROODENBURG & AAFKE HULK Tabel 3 L1 [+telbaar, +onzijdig] [+telbaar, -onzijdig] age 3;6-6;7 n=21 5;4-7;0 n=40 Tabel 4 de het een de het een 30.2% % % 15 64,3% % % % 17.5% 54.2% 20.8% 2.1% 64.6% het boek de bal L1 [-telbaar, +onzijdig] [-telbaar, -onzijdig] age 3;6-6;7 n=21 5;4-7;0 n=40 de het een de het een 15.9% % % % 67 0% 0 0% 0 1.7% 56.7% 0% 76.3% 3.3% 0% het gras de sneeuw Wat vertellen deze resultaten ons over de boven voorgestelde kinderhypothese I dat [+telbare] nomina altijd de nemen en [-telbare] nomina altijd het? Ten eerste dat die hypothese niet volledig ondersteund wordt, want bij de [- telbare] [-onzijdige] woorden, zoals de sneeuw, produceren de kinderen terecht de, maar nooit het! Hierin verschilt de tendens bij lidwoorden dus van die bij pronomina waar De Vogelaer et al. immers vonden dat de kinderen de neiging hadden om naar [-telbare][-onzijdige] nomina met het voornaamwoord het te verwijzen. We zien echter wel iets anders: binnen de klasse van onzijdige nomina, produceren deze kinderen het significant vaker bij [-telbare] nomina, zoals water, dan bij [+telbare], zoals boek, waar ze bijvoorkeur de of een produceren. Dat suggereert dat het kenmerk [-telbaar] wel een rol speelt bij hun keuze voor het, maar dat het niet het enige is. (9) vervolg kenmerk, maar kale nomina zouden ook slechts een indicatie kunnen zijn dat het kind nog in de optionele determiner fase zit. Daarom gaan we hier niet in op de geproduceerde kale nomina. 160

19 GENDER PUZZELS De resultaten laten ook zien dat deze kinderen bij [+telbare][+onzijdige] nomina zoals boek vaker de/een gebruiken dan het. Ook dat resultaat ondersteunt deels de boven voorgestelde hypothese. We hebben hier heel in het kort laten zien dat bij het verwerven van het definiete lidwoord het door kinderen tussen grofweg 4 en 7 jaar oud, naast het kenmerk [geslacht], het kenmerk [-telbaar] van het nomen een significante rol speelt en dat dit kenmerk bij de keuze voor het pronomen het zelfs als enige significant is. Dat zou een ondersteuning kunnen vormen voor de hierboven aangenomen hypothese, namelijk dat het on(der)gespecificeerd is voor de grammaticale kenmerken getal en geslacht, met andere woorden dat het de kenmerken [-geslacht][-getal] heeft, en dat het (wellicht daarom) bijvoorkeur gecombineerd wordt met/verwijst naar nomina met het semantische kenmerk [-telbaar]. Er resten uiteraard vele vragen over het precieze taalverwervingsproces, maar die gaan dit artikel te buiten en zullen elders beantwoord moeten worden. 8. Conclusie In dit artikel hebben we bekeken of de hypothese die Picallo heeft voorgesteld voor het ontbreken van geslachts- en getalskenmerken op het zogenaamde neuter pronomen in het Spaans en Catalaans ook zou kunnen gelden voor het Nederlands. We hebben laten zien dat ook in het Nederlands wanneer er sprake is van verwijzing naar of combinatie met elementen zonder geslacht en getal, het als enig mogelijk lidwoord/pronomen optreedt. Dat zou ervoor pleiten om aan te nemen dat het on(der)gespecificeerd is voor de kenmerken geslacht en getal, net zoals het neuter pronomen in het Spaans/Catalaans. Voor pronominaal het lijkt dit minder problematisch dan voor het als lidwoord. Dat verschil tussen lidwoord en pronomen zien we ook bij kinderen: die gebruiken als pronomen bij verwijzing naar niet-telbare nomina bijvoorkeur het,, ook als verwezen wordt naar een nomen dat het lidwoord de neemt. Bij de keuze voor het lidwoord het speelt bij kinderen het niet-telbare karakter van het nomen een (significante) rol, maar daar geeft dat niet altijd de doorslag. Toekomstig onderzoek zal uit moeten wijzen of de hypothese van Picallo inderdaad een vruchtbare manier is om de gender puzzles van het Nederlands op te lossen. 161

20 JASPER ROODENBURG & AAFKE HULK 9. Bibliografie AUDRING, J. (2006). Pronominal Gender in Spoken Dutch. Journal of Germanic Linguistics 18.2, BERKUM, J.J.A. VAN. (1996). The Psycholinguistics of Grammatical Gender: Studies in Language Comprehension and Production. Doctoral Dissertation, Max Planck Institute for Psycholinguistics, Nijmegen. BLOM, E., POLISENSKÁ, D. AND WEERMAN, F. (2008). Articles, Adjectives and Age of Onset: The Acquisition of Dutch Grammatical Gender. Second Language Research 24 (3), BRUGMAN, M. (2008). Een Onderzoek naar de Verwerving van Grammaticaal Geslacht en Telbaarheid bij Eentalige en Meertalige Kinderen van Vier, Vijf en Zes jaar. MA Thesis, University of Utrecht. CHIERCHIA, G., GUASTI, T. AND GUALMINI, A. (2001). Nouns and Articles in Child Grammar: A Syntax/Semantix Map. Milano, University of Milano-Bicocca. CLARK, E. (1985). The Acquisition of Romance with Special Reference to French. In D. Slobin, ed., The Crosslinguistic Study of Language Acquisition Vol.1. Hillsdale, Erlbaum. p CORNIPS, L. AND HULK, A. (2008). Factors of Success and Failure in the Acquisition of Grammatical Gender in Dutch. Second Language Research 24 (3), GEERTS G. (1966). Genus en geslacht in de Gouden Eeuw. Brussel. Belgisch Interuniversitair Centrum voor Neerlandistiek. KESTER, E.-P., (1996). The nature of adjectival inflection. Doctoral Dissertation Utrecht University. LONGOBARDI, G. (2008). Reference to Individuals, Person, and the Variety of Mapping Parameters, in: Klinge, A. & H. Müller (eds.), Proceedings of the Copenhagen Symposium on Determination. Amsterdam. Amsterdam, Benjamins, p

21 GENDER PUZZELS MILLS, A. E. (1986). The Acquisition of Gender. A Study of English and German. Berlijn- Heidelberg, Springer-Verlag. PAEPE, J.G. DE AND VOGELAER, G. DE (2008). Grammaticaal genus en pronominale verwijzing bij kinderen. Een taalverwervingsperspectief op een eeuwenoud grammaticaal probleem. nl, 08:02. PICALLO, C. (2005). Some notes on grammatical gender and l-pronouns, - Fachbereich Sprachwissenschaft, Arbeitspapier 119, Universität Konstanz. p PICALLO, C. (2006). On Gender and Number. unpublished ms. Universitat Autònoma de Barcelona. PICALLO, C. (2008). Gender and Number in Romance. Lingue e Linguaggio VII (-1), QUER, J. (2008). Argument Clauses and Nominal Features Lingue et Linguaggio VII (-1), REIJERS, C. (2008). The Acquisition of Grammatical Gender in Dutch. A Comparison between Dutch Monolingual Children and Spanish-Dutch Bilingual Children. MA thesis, University of Leiden. RIZZI, L. (1986). Null objects in Italian and the theory of pro Linguistic Inquiry 17, ROODENBURG, J. AND HULK, A. (2008). Puzzles on Grammatical Gender. Lingue e Linguaggio VII (-1), ROORYCK, J. (2003). The morphosyntactic structure of articles and pronouns in Dutch. In: Koster, Jan & Henk Van Riemsdijk (eds.). Germania et alia. A linguistic webschrift for Hans den Besten. VELDE, M. VAN DER. (2004). L Acquisition des Déterminants en L1: une Étude Comparative entre le Français et le Néerlandais. Acquisition et Interaction en Langue etrangère 21,

22 JASPER ROODENBURG & AAFKE HULK VOGELAER, G. DE. (2006). Pronominaal Genus bij Zuid-Nederlandse Taalverwervers: van Grammaticaal naar Semantisch Systeem. In: M. Hüning, U. Vogel and T. van der Wouden, (eds.). Nederlands tussen Duits en Engels. Leiden, Stichting Neerlandistiek Leiden. p WIJK, J. VAN (2007). The acquisition of the Dutch plural,, Utrecht, LOT dissertation series ZAMPARELLI, R. (2008). Features, facts and clausal agreement Lingue e Linguaggio VII (-1),